اسماعیل سپهوند

بعد از فرار کریم خان زند از مقابل لشکر آزادخان افغان، خانواده وی نیز فراری و به میان ایل بیرانوند در دشت سیلاخور در لرستان پناهنده شده و کریم خان نیز به دنبال آن ها راهی این منطقه شد. سرداران آزادخان افغان به دنبال کریم خان تا سیلاخور آمده بودند. کریم خان دست یاری به سوی عشایر آن سامان، که از نظر نژادی و قومی با وی قرابت داشتند، دراز کرد. لشکر افغان با کریم خان و حامیانش در سال 1131. ش در سیلاخور به هم آویختند. کریم خان و متحدان او شکست خورده و متواری شدند. آنچه در این میان مهم است؛ پناهندگی خانواده کریم خان به یک خانواده سرشناس از ایل بیرانوند در سیلاخور است است. بنابر روایات شفاهی و گفته نسابان محلی لرستان؛ این خانواده که به آوارگان زند پناه داد خانواده شمس الدین بود که بعد از تثبیت سلطنت، کریم خان به عنوان انعام دختر یا به روایتی خواهرش را به دوست احمد، پسر شمس الدین داد. با این وصلت بود که پسری به نام میرزا احمد متولد شد و بعد از آن اعقاب او همواره ادعای نسبی به زندها را داشته و با این عنوان از سرکردگان ایل بیرانوند بودند.

در اواخر عصر قاجار، در دوران وزارت جنگ رضاخان، طرح آرام کردن و اسکان دادن ایل های لرستان در متن توجه دولت قرار گرفت. به دنبال این، لشکرغرب به فرماندهی امیراحمدی و با دستور رضاخان در سال 1302ش/1923م به لرستان حمله کرد. امیراحمدی بروجرد و خرم آباد و سایر نواحی نفوذ سران سرکش ایل ها را تسخیر کرد. پس از آن، برای حمایت از جمهوری خواهی رضاخان به تهران رفت و فرماندهی لشکرغرب به سرهنگ شاه بختی واگذار شد. در زمان شاه بختی، سران عشایر لرستان شورش و او را در خرم آباد محاصره کردند؛ با ورود دوباره امیراحمدی، سران شورش متواری شدند. پس از شاه بختی، فرماندهی لشکرغرب به سرهنگ خزاعی واگذار شد. پرسش پژوهش حاضر این است که نوع فرمانروایی سرتیپ خزاعی بر لرستان (1304و1305ش/1925 و 1926م) چه تأثیری بر قیام عشایر لرستان در سال 1306ش/1927م گذاشت؟ فرض پژوهش در پاسخ به این پرسش این است که سرتیپ خزاعی، سیاست خشن تری در برخورد با عشایر نسبت به فرماندهان پیش از خود اعمال کرد که واکنش شدید عشایر را باعث شد. یافته های پژوهش نشان می دهند که وی با اعدام حدود سیزده تن از سران عشایر لرستان، در برانداختن نفوذ سنتی آنان نقش بسزایی ایفا کرد. عملکرد خزاعی همانند امیراحمدی، موجب فرار بسیاری از خانزادگان به سمت طرهان و پناهنده شدن به حاکم آنجا یعنی علی محمدخان غضنفری شد و وقوع آخرین شورش گسترده طایفه های لرستان را به رهبری حاکم طرهان رقم زد. بررسی حکومت خزاعی در لرستان و اینکه چگونه اقدامات او این شورش گسترده را باعث شدند، در این مقاله مهم هستند.

از جمله سرزمین های کهن در غرب ایران، منطقه لرستان می باشد که با پیشینه تاریخی و وجود خاندان های بزرگ حکومتگر اتابکان و والیان از عصر سلاجقه تا دوره پهلوی در این سرزمین، اثری مربوط به تاریخ محلی به دست نیامده است. از دلایل آن می توان به زندگی عشایری و عدم کتابت و بی میلی حاکمان این دیار به ثبت تاریخ خود، اشاره نمود. با ورود رضاشاه به این سرزمین و توجه فرماندهان نظامی مانند امیراحمدی و رزم آرا به لرستان، ثبت وقایع شروع شد که بعد از آن با تکیه بر آثار این دو، وقایع نگاری در لرستان شکل نوینی به خود گرفت. این تحقیق به شیوه کتابخانه ای انجام شده است و هدف آن واکاوی دلایل عدم ثبت تواریخ محلی در لرستان تا عصر رضاشاه با تکیه بر بررسی عوامل بازدارنده ثبت تاریخ محلی لرستان و اشاره به اثر گذاری فرماندهان نظامی لرستان در عصر رضاشاه بر شکل گیری منابع تاریخنگاری لرستان و شناخت و معرفی آثار آنها بوده و همچنین پاسخگویی به این سؤال است: چه عواملی باعث توجه به تاریخ محلی در لرستان بعد از حمله لشکر غرب در لرستان شد؟ به نظر می رسد که تواریخ محلی لرستان به دلیل عدم حمایت حاکمان محلی آن، شیوه زندگی عشایری و عدم کتابت، شکل نگرفت.

از جمله متونی که در قالب سیاست نامه یا اندرزنامه دارای سبک ادبی و سیاسی بسیار زیبا می باشند؛ می توان به تعدای از آداب الملوک های فارسی اشاره کرد. «قابوس نامه کیکاووس بن اسکندر»، «سیاست نامه خواجه نظام الملک» و «نصیحةالملوک غزالی» و دو اثر به نام های «تحفه؛ در اخلاق و سیاست» و «تحفة الملوک» از مؤلفانی گمنام را باید نام برد. هر کدام از این آثار با دیدگاهی ویژه البته با پذیرش آیین شاهنشاهی در ایران به تعریف، جایگاه و کارکرد حکومت کردن، پادشاهی، وزارت، روابط با رعایا، روابط با دشمنان و خصوصیات اخلاقی و رفتاری صاحبان حکومت ها پرداخته اند. قابوس نامه از دیدگاه یک حاکم محلی و فردی دنیا دیده، سیاست نامه از نگاه عملی یک وزیر قدرتمند و تمام عیار و نصیحةالملوک بر طبق نظرات آرمانی یک حکیم و دانشمند عالیقدر، تحفه از دیدگاه یک عالم درباری و تحفةالملوک با سبک و نوشتاری چون نصیحةالملوک غزالی به رشته تحریر درآمده اند. هدف از این پژوهش بررسی مؤلفان این پنج اثر و شیوه و سبک نوشتاری آنها در این آثار می باشد که دریای پر گهر در اقیانوس فرهنگ و ادب و هنر ایرانی بوده و هستند.

از جمله متونی که در قالب سیاست نامه یا اندرز نامه دارای سبک ادبی و سیاسی بسیار زیبا می باشند می توان به برخی از آداب الملوکهای فارسی اشاره کرد. این منابع اطلاعات خوبی در زمینه امر وزارت در ایران به دست می دهند. وزیر نقش اساسی در امور حکومتی و سیاسی در ایران و اسلام داشته است، چنانکه در بسیاری از موارد قدرت و ضعف پادشاهان به لیاقت و شایستگی وزیر بستگی داشته است. موقعیت و جایگاه وزیر باعث شد تا مورخان، محققان و نویسندگان کتب های اندرزنامه ای این مقام را از نگاه سیاسی و اخلاقی مورد توجه قرار دهند. اهمیت این موضوع از یک طرف به خاطر اهمیت نقش وزیر در دیوان سالاری ایران و از طرف دیگر به دلیل جایگاه ویژه ای است که مقام وزارت نزد نویسندگان آداب الملوکها داشته است. از جمله متونی که در قالب سیاست و اخلاق به بحث درباره وزرا پرداخته است و وزارت را مورد توجه قرار داده کتاب «تحفه» از مؤلفی ناشناس است؛ که در قرن هشتم هجری به رشته تحریر درآمده است. این کتاب از دید یک عالم درباری نوشته شده است؛ از جمله نگاه مؤلف گمنام این اثر پرداختن به معنا و لزوم منصب وزارت و اخلاق و کردار وزرا و معرفی وزرای معروف در تاریخ ایران و اسلام می باشد. در این پژوهش سعی شده با روش توصیفی_تحلیلی متکی بر منابع کتابخانه ای معتبر و با هدف تبیین جایگاه و موقعیت وزرا با نگاهی به وزرای معروف از نظر تحفه به ارائه اطلاعات منسجمی از این موضوع بپردازیم.

جزایر در طول تاریخ از اهمیت سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و نظامی ویژه ای برخوردار بوده اند. بیشتر جزایر خلیج فارس دارای سکنه و حتی حکومت هایی در طول تاریخ خود بوده اند. از جمله جزایر مشهوری که در طول تاریخ ایران و اسلام همواره مورد توجه جغرافی دانان بوده است، می توان به جزایری مانند خارک، کیش، بحرین، لافت و دیگر جزایر اشاره کرد. این جزایر در بیشتر دوره های تاریخی به جز مقاطع کوتاهی، همیشه زیر نظر حکومت های ایرانی بوده اند. جغرافی دانان ایرانی و مسلمان در آثار خود اشارات زیادی به ویژگی های جغرافیایی و تاریخی این جزایر داشته اند. این مقاله، با استفاده از روش کتابخانه ای و توصیفی، برخی از مهم ترین جزایر خلیج فارس را از دیدگاه جغرافی دانان مسلمانی همچون حمدالله مستوفی، حافظ ابرو، انصاری دمشقی، ابولفداء، مسعودی، اصطخری، ابن خردادبه، ابن بَکران، فسایی و رامهرمزی مورد بررسی قرار داده است.

ایل بیرانوند بعد از شکست در برابر حکومت مرکزی از سال 1312 ه.ش تا سقوط رضاشاه دوره ای از آرامش را سپری کرد. در عصر پهلوی دوم با اینکه مسائلی مانند بازگشت تبعیدی های ایل و مسائل مالکیت زمین در سیلاخور می رفت که با دیگر ایل را به اغتشاش وا دارد اما با اقدامات حاکمان نظامی فعالیت نایب الایاله های ایل بیرانوند اصلاحات در میان ایل شروع شد. در عصر پهلوی دوم نیز اکثر سران و افراد ایل تابع حکومت مرکزی بودند تنها تحرکات مرتضی خان اعظمی در دهه 30 و پسرش هوشنگ اعظمی در دهه 50 شمسی تحرکات همه گیری نبوده و بعد از آن شورشی در میان ایل به وقوع نپیوست. با انجام اصلاحات ارتش در لرستان، ایل بیرانوند همچون بسیاری از ایلات لرستان و دیگر مناطق عشایری کشور تا حدود زیادی تحت تأثیر قرار گرفته و از حالت عشایری و ناآرامی به سمت یکجانشینی و زندگی مدنی تحت سوق پیدا کردند. این تحقیق به روش کتابخانه ای و استفاده از تاریخ روایی و شفاهی و به روش توصیفی_تحلیلی در پی بررسی تاریخچه ایل بیرانوند در عهد پهلوی می باشد. تاکنون تحقیق یا پژوهشی که وقایع سیاسی و اجتماعی ایل بیرانوند در دوره پهلوی دوم را مورد بررسی قرار دهد کار نشده است و تنها بعضی مطالب پراکنده در بعضی آثار تاریخ محلی لرستان یا خاطرات معمرین آمده است.

قبیله بنی کعب یکی از قبایل مهم و تأثیرگذار در روابط بین ایران و عثمانی از زمان سلسله افشار تا عقد معاهده ارزنه الروم دوم در زمان محمدشاه قاجار بود. بنی کعب با استفاده از اوضاع آشفته ایران در دوران حکمرانی دولت های ناتوان صفویه، زندیه و قاجاریه به صورت خودمختار در فلاحیه و مناطق زیرنفوذ خود، مشکلاتی را چه در خشکی و چه در دریا برای دولت-های ایران و عثمانی ایجاد کرده و کرانه خلیج فارس را به آشوب می کشیدند. کعبی ها با استفاده از توان رزمی خود به مقابله با شاهان ایران و پاشایان بغداد و بصره که از طرف عثمانی تعیین می شدند می پرداختند و با این دو دولت قوی در منطقه می -جنگیدند. از طرفی کمپانی هند شرقی انگلیس نیز که از تسلط بنی کعب بر کرانه خلیج فارس نگران بود به دشمنی با آنها می-پرداخت. این قبیله با اینکه محدوده تحت نفوذ کمی در بین دو دولت و یک شرکتِ در اختیار داشت اما به خوبی از عهده دفاع از منطقه تحت تسلط خود برمی آمد. از آنجا که بنی کعب در قلمرو ایران می زیستند و دارای مذهب شیعه نیز بودند نسبت به دولت ایران تابعیت بیشتری داشته و همچنین در عهد افشاریه و زندیه حملات آنها بیشتر متوجه بصره در قلمرو عثمانی و کمپانی هند شرقی انگلیس بود و در لشکرکشی های شاهان ایرانی علیه عثمانی نیز حضور داشتند. بعد از اختلافات بین ایران و عثمانی در عهد قاجار و تحدید مرزها طبق معاهدات ارزنه الروم و مشخص شدن وضعیت قبایل مرزی، بنی کعب به دلیل داشتن اشتراکات سیاسی و مذهبی بیشتر با ایرانیان، تابعیت دولت ایران را پذیرفتند.

آثار و متون بسیاری از جغرافی نگاران مسلمان برجای مانده که در شناخت جغرافیای ایران و خلیج فارس بسیار موثر است. نگارش آثار جغرافیایی در بین مسلمانان از قرن سوم و چهارم هجری شروع شد و تا عصر مغولان و ایلخانان و تیموریان در قرون هفتم و هشتم ادامه یافت؛ از جمله این آثار میتوان به نزهه القلوب حمدالله مستوفی در عصر ایلخانان و جغرافیای حافظ ابرو در عصر تیموریان اشاره کرد که در این آثار به جغرافیای تاریخی خلیج فارس اشاره شده است. نزهه لقلوب از جمله متون قرن هشتم هجری است که در بررسی جغرافیایی بسیاری از مناطق جهان اسلام در آن عهد اهمیت اساسی داشته است. حمدالله مستوفی خلیج فارس را با عنوان «بحر فارس» و یا تنها با لفظ «دریا» یا «بحر» یاد کرده است. از جمله متون مهم دیگری که برای شناخت موقعیت جغرافیای خلیج فارس از اهمیت بسزایی برخودار است، کتاب جغرافیای حافظ ابرو یکی از مشهورترین مورخان دوره تیموری میباشد. این کتاب بنوبه خود بمانند نزهه القلوب سهم بسزایی در شناخت خلیج فارس دارد. پژوهش حاضر، در پی شناخت موقعیت خلیج فارس، سواحل، بنادر، جزایر و رودهایی که به آن میریزند را از دیدگاه حمدالله مستوفی و حافظ ابرو مورد بررسی قرار میدهد.

جزیره اوال (بحرین) در طول تاریخ همواره از نظر سیاسی، اجتماعی و اقتصادی موردتوجه پادشاهان و حکام ایرانی و مسلمان قرار داشت. مجمع الجزایر بحرین با محوریت اوال یا همان بحرین امروزی که در جنوب خلیج فارس واقع است از قرن ها قبل جزء کشور پهناور و قدرتمند پادشاهان ایرانی یعنی هخامنشیان و ساسانیان در باستان و دولت های ایرانی – اسلامی بعدی تا زمان استقلال این جزیره بوده و به همین منظور موردتوجه جغرافی نگاران ایرانی و مسلمان قرار گرفته است. این مقاله، با استفاده از روش کتابخانه ای و توصیفی، موقعیت، پیشینه، اهمیت و ویژگی های عجیب جزیره «اُوال» همچون اشاره قرآن کریم بر حضور حضرت موسی (ع) در این جزیره، وجود حیواناتی مانند وال و زرافه و وجود نخلستان و میوه های گرمسیری، صید مروارید و همچنین حاکمیت طولانی ایران از زمان هخامنشیان تا زمان استقلال این جزیره را با تکیه بر منابع جغرافی دانان مسلمان و دیگر منابع تاریخی مورد بررسی قرار می دهد.

شیخ خزعل در خوزستان یکی از نیروهای مرکزگریز در اواخر قاجار بود که با تکیه بر رشته ای از عوامل داخلی و خارجی به مانند ضعف قاجارها و جنگ جهانی اول توانسته بود تا حدودی خودمختاری به دست آورد. حکومت والی بر پشتکوه که با شیخ خزعل متحد بود و همچنین موقعیت راهبردی لرستان باوجود خاندان های شورشی مانند خوانین زینبی بیرانوند که به مثابه حائلی میان خوزستان و پایتخت عمل می کردند از چشم شیخ خزعل دور نماند تا با این شرایط بتواند در برابر حکومت مرکزی تمرد نماید. نوع پژوهش حاضر توصیفی_تحلیلی با استفاده از منابع دست اول، اسناد، روایات و سایر منابع تحقیقاتی و اساس آن واکاوی این پرسش است: شیخ خزعل برای حفظ قدرت خود بر بخشی از خوزستان در مقابله با حکومت مرکزی چه مناسباتی با والی پشتکوه و خوانین زینبی بیرانوند برقرار کرد؟ حاصل بررسی صورت گرفته بیانگر اینست که شیخ خزعل با برقراری ارتباط پنهانی، تحریک و تشویق انگیزه ای، حمایت مالی و تسلیحاتی از والی پشتکوه و خوانین شورشی لرستان به ویژه خوانین زینبی بیرانوند توانست تا مدت ها از ورود نیروهای حکومت مرکزی به خوزستان جلوگیری نماید. وی طبق یک برنامه سنجیده با طرح یک زنجیره از نیروهای مرکزگریز مثل خوانین زینبی بیرانوند و والی پشتکوه از سیلاخور در پیشکوه تا حسین-آباد در پشتکوه امتداد داشت، توانست با ارسال اسلحه به مخالفان حکومت مرکزی در این مناطق تا مدت ها از نفوذ حکومت مرکزی در منطقه تحت نفوذش در محمره جلوگیری کند. در واقع ماندگاری شیخ خزعل در مدت حکومتش بر بخشی از خوزستان بر مبنای طرح یک مناسبات منطقه ای از سیلاخور تا حسین آباد بود.

جغرافیای تاریخی، گرایشی جدید در دانش های امروزی است که سه نظر درباره آن وجود دارد: زیرمجموعه تاریخ است؛ زیرمجموعه جغرافیاست؛ علمی مجزاست. در رابطه با این گرایش باید چنین گفت که این علم، فراتر از جغرافیا و تاریخ است و این دو باید از این گرایش جدید به عنوان یک منبع غنی، سود لازم را از هر نظر ببرند. آثار جغرافیای تاریخی که در اسلام و ایران، در این تحقیق مورد استفاده بوده اند، در تمام وجوه علوم انسانی و حتی علوم طبیعی، دارای نظریه و مطالب لازم می باشند. در مطالعات بین رشته ای می توان به نقش بسیار مؤثر جغرافیای تاریخی در  تعمیق و ژرفابخشی مطالعات تاریخی اشاره نمود. با توجه به متون جغرافیایی مسلمانان که همان جغرافیای تاریخی به سبک قدیم هستند، می توان با ذکر مصادیقی از متن یک اثر با عنوان مسالک و ممالک اثر اصطخری و مطالب تاریخی به کار برده شده در آن، صحت گفته های مذکور را تا حدود زیادی اثبات کرد.

 جغرافی نگاران ایرانی علاوه بر جغرافیا، شیوه زیست مردم و عقاید دینی و مذهبی و محدوده قلمرو آنها در ایران را در مناطق گوناگون این سرزمین مورد بررسی قرار می دهند. از جمله این جغرافیی نگاران؛ حمدالله مستوفی بود. در سنت جغرافیا نگاری که از قرون نخستین اسلامی شروع شده بود تا عصر ایلخانان مغولان نیز ادامه داشت. در این پژوهش قصد بر آن است که زندگی این مؤلف و تسلط علمی این مؤلف اثر با تکیه بر اثر جغرافیایی او یعنی نزهه القلوب و اهمیت تاریخی آن مورد بررسی قرار گیرد. از آنجا که جغرافیی نگاران ایرانی با نگرش خاص خود به سرزمین ایران، اهداف خود مبنی بر شناخت تاریخی این سرزمین جاوید و تمایز آن با سرزمین های دیگر را وجه همت خود قرار داده بودند، بررسی آثار آنها از نظر تاریخی ارزش و اهمیت بسیاری دارد. در این میان پرداختن به زندگی آنها و معرفی آثارشان از جنبه تاریخی از جمله کارهاییست که محققان در حیطه علوم انسانی به صورت عمومی و در حیطه جغرافیا به صورت خاص، باید آن را مورد توجه قرار دهند

پرداختن به موقعیت، جایگاه و اهمیت منصب وزرات همیشه مورد توجه صاحبان علم و سیاست و اخلاق و مورخان و اندیشمندان در ایران و اسلام بوده است. در این میان بعضی مؤلفان و مورخان آثار خویش را تنها به اهمیت و اعتبار جایگاه وزارت در حکومت و نقش وزرا در مبادلات سیاسی_اجتماعی در حکومت های ایرانی و اسلامی را با اختصاص یک اثر به زندگی وزرا به منصه ظهور رسانده اند. در بسیاری از آثار مورخان و اندیشمندان سیاسی از یحیی برمکی از وزرای معروف بنی عباس با عنوان یک وزیر برجسته و تمام عیار یاد شده است. وی در دوره خلافت هارون دارای جایگاه ممتازی بود که دولت عباسیان را از هر نظر به اوج قدرت خویش رساند. این پژوهش درصدد است با روش توصیفی – تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانه ای به بررسی موضوع بپردازد.

رشد و سعادت انسان در گرو صحیح دشمن شناسی و مصمون ماندن از آسیب های دشمن است که در ابعاد گسترده تر آن در سطح اجتماع باعث ایجاد جامعه ای مستحکم در برابر حکومت های خارجی است. به همین دلیل شناخت دشمن و شیوه برخورد با دشمن به عنوان آموزه اخلاقی متأثر از دستورات دینی در فرهنگ و ادبیات همواره توجه بوده است. تحفهالملوک کتابی مشتمل از نکات اخلاقی با زبانی شفاف و ساده در باب جداگانه به توصیف و تعریف دشمن و دشمن شناسی پرداخت است. در مقاله حاضر، سعی بر شناخت دشمن با توجه به شرح دشمن شناسی در تحفهالملوک است. این پژوهش درصدد است با روش توصیفی – تحلیلی و بر مبنای مطالعات تاریخی و نصیحت الملوک ها به بررسی موضوع بپردازد.