اکرم سلمانی نژاد

قرآن، مناسب با ساختار وجودی آدمی، شامل برنامه های تربیتی برای هدایت و تعالی انسان هاست. در تحقیقات تربیتی قرآنی، گزاره های مختلفی مانند مبانی، اصول، روش، اهداف و... از آیات قرآن استخراج می شود. برای استفاده بهینه از این تحقیقات، لازم است الگویی ارائه و ارتباط گزاره های تربیتی با این الگو بیان شود تا زمینه کاربست آنها فراهم شود. این پژوهش، تلاش دارد تا به الگوی تربیتی آیات حج دست یابد؛ چراکه مناسک حج برنامه فشرده انسان سازی است. برای این مهم، با روش توصیفی تحلیلی، پس از استنطاق از آیات حج با تکیه بر تفسیر المیزان که غنی ترین تفسیر شیعی است الگو سازی شده است. این الگو به گزاره های تربیتی دست یافته از آیات حج مستند است. برخی عناوین تربیتی عبارت اند از: «مبانی» ای همچون خلوص و اختیار، «اصولی» مثل عمل گرایی و وحدت گرایی، «روش هایی» چون آسان سازی و تمثیل، «عواملی» مانند دعا و امنیت، «موانعی» چون شرک و مأیوس کردن و «نتایجی» مانند امیدواری و زندگی طیب. در نتیجه، ارتباط این یافته ها در چهار الگو روشن شده است. رابطه میان «مبانی، اصول و اهداف» و رابطه میان «مربی، متربی، نتایج، عوامل و روش ها».

نوع و جایگاه مفردات و جملات قرآن دارای اهمیت است و هر کدام مطلبی را به مخاطب القا می کند که تبیین آن بر عهده مفسّر است. مقاله حاضر به یکی از مراحل فرایند تفسیر پرداخته است که با استفاده از علوم گوناگون در ذهن مفسّر شکل می گیرد و حلقه مفقوده ای را که بین مباحث نظری بلاغت و تفسیر است، با تفحص از میان استفاده های تفسیری علّامه طباطبائی از علوم گوناگون، کشف کرده و ارائه داده است. نکاتی را که ایشان با مهارت از علم بلاغت استخراج نموده، اصطیاد شده است تا در کنار تبیینِ روش ایشان در استفاده از این علم، شواهد قرآنی متعددی برای اعجاز بیانی قرآن به شمار آید. با توجه به اینکه منشأ بسیاری از انحرافات مکتب های فکری بی دقتی در ادبیات بوده است، اهمیت جایگاه بلاغت در تفسیر تبیین می گردد. مرحوم علّامه در بسیاری جاها، با استفاده از همین علم، جواب شبهات غامضی را داده است؛ مانند اثبات عصمت برای پیامبر با استفاده از صنعت «اطلاق».