عبدالله صفرزایی

ارتباطات ایران و هند در دوره صفوی به واسطه تحولات داخلی، منطقه ای و جهانی از اهمیت ویژه ای برخوردار بود. این ارتباطات هم از مسیر دریا و هم از مسیرهای زمینی برقرار بود. ازآنجاکه ایالت سیستان در دوره صفوی در همسایگی هند قرار داشت و ایالت قندهار نیز یک ایالت مرزی محسوب می شد، یکی از مسیرهای ارتباطی ایران و هند در دوره صفوی، راه های سیستان و قندهار بود. اهمیت ارتباطی راه های این مسیر به حدی بود که از نگاه نقشه نگاران اروپایی در آن زمان نیز غافل نمانده است. یکی از نقشه های جالب توجه در خصوص ترسیم راه های ایران در دوره صفوی، نقشه گیوم دولیل Guillaume Delisle)) فرانسوی است. با توجه به اهمیت ارتباطات ایران و هند در دوره صفوی و ترسیم راه های ارتباطی ایران و هند در نقشه گیوم دولیل، این سؤال مطرح است که راه های ترسیم شده سیستان و قندهار در نقشه گیوم دولیل، چه نقشی در مناسبات ایران و هند داشتند؟ یافته های این تحقیق نشانگر آن است که با استفاده از رباط ها و کاروانسراها تمهیدات امنیتی و امکاناتی راه های سیستان و قندهار فراهم شده بود و بخش عمده ای از مناسبات سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی ایران و هند از مسیر ارتباطی این راه ها انجام می گرفت. هدف این نوشتار معرفی راه های ترسیم شده سیستان و قندهار در نقشه گیوم دولیل و تبیین نقش ارتباطی این راه ها در مناسبات ایران و هند در دوره صفوی است که به روش تاریخی با توصیف و تحلیل داده های جمع آوری شده، به انجام رسیده است.

ددر زمان های گذشته، به منطقه وسیعی از جنوب شرق فلات ایران مکران گفته می شد. نخستین گزارش های موجود درباره مکران که از آن تحت عنوان مکا یاد شده، به دوره هخامنشیان بازمی گردد. در اسناد برجای مانده از دوره ساسانیان، از این منطقه تحت عنوان مکوران یاد شده است. در دوره اسلامی در منابع متعدد تاریخی، جغرافیایی و غیره از مکران یاد شده است. علی رغم اینکه در ارتباط با اوضاع جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی مکران در طول تاریخ گزارش های کمی باقی مانده، اختلاف فاحش و آشکاری در گزارش های موجود قابل مشاهده است. با ارزیابی دقیق گزارش های موجود درخصوص مکران، چنین استنباط می شود که این گزارش ها به دو دسته گزارش های رسمی و غیر رسمی قابل تقسیم است. منظور از گزارش های رسمی، گزارش فاتحان نظامی و کارگزاران حکومتی بوده که با اهداف خاصی اوضاع این منطقه را گزارش داده و گزارش های آنان در منابع مکتوب تاریخی و جغرافیایی ثبت شده است. منظور از گزارش های غیر رسمی، گزارش های سایر جغرافی نویسان، مورخان، سفرنامه نویسان و غیره است. هدف از این نوشتار واکاوی گزارش های رسمی موجود در ارتباط با اوضاع جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی مکران در سده های گذشته است. یافته های این پژوهش نشانگر آن است که گزارش های رسمی به علت دنبال کردن اهداف خاص خودشان، در نامساعد جلوه دادن اوضاع جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی مکران دچار اغراق گویی شده اند. نوشته حاضر با استفاده از منابع کتابخانه ای به روش مقایسه ای با توصیف و تحلیل داده ها نگاشته شده است.

انگلیسی ها پس از ورود به هندوستان در ابتدای قرن هفدهم، به تدریج بر شبه قاره هند تسلط یافته، آنجا را مستعمره خود ساختند. آنان برای تسلط کامل تر و کنترل راحت تر هندوستان، اقدامات عمرانی متعددی در این سرزمین انجام دادند که مهم ترین آن ها احداث خط آهن بود. با تداوم و شدت یافتن رقابت میان دولت های استعمارگر اروپایی و سپس آغاز جنگ جهانی اول و آرایش و دسته بندی های چندگانه در مناطق شرقی ایران و سرزمین های ورودی منتهی به هندوستان، انگلیسی ها اقدامات عمرانی شان را در نواحی شرقی و جنوب شرق ایران امتداد دادند. یکی از اقدامات انگلستان در این خصوص، احداث خط آهن از کویته به نوشکی و سپس از نوشکی به میرجاوه و دزداب در اوایل قرن بیستم بود. علل و عواملی که انگلیس را وادار به احداث این خط آهن نمود و چگونگی احداث این خط آهن و پیامدهای آن، مهم ترین مسأله نوشته حاضر است. راجع به این مسأله تاکنون تحقیق مستقلی انجام نگرفته است. هدف این نوشتار، تبیین اهداف انگلیس از احداث این خط آهن و چگونگی احداث و پیامدهای ناشی از آن است. این نوشته با استفاده از منابع کتابخانه ای، تاریخ شفاهی، اسناد تاریخی، سفرنامه ها و به خصوص گزارش های محرمانه کنسولگری انگلیس در سیستان و قائنات، به روش تاریخی با شیوه توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است.

سرزمین مکران در جنوب شرق ایران با وجود شرایط اقلیمی و طبیعی تقریبا نامساعد، در سده های نخست اسلامی از موقعیت جغرافیایی ویژه ای برخوردار بود. دسترسی به آب های آزاد و به خصوص واقع شدن بین دو حوزه تمدنی ایران و هند، اهمیت فوق العاده ای به این سرزمین بخشیده بود. جغرافیای طبیعی تقریبا نامساعد در کنار موقعیت جغرافیایی حساس و چگونگی ایفای نقش موقعیت جغرافیایی این سرزمین در زمینه رونق و توسعه راه های دریایی و زمینی سؤال برانگیز است. مهم ترین سوال نوشته حاضر این است که با وجود شرایط این چنینی، راه های مکران چگونه در زمینه ارتباطات تمدنی ایران و هند ایفای نقش می نمود؟ با توجه به تمهیدات نظامی، امنیتی، ترابری و غیره که در سده های نخست اسلامی بکار گرفته شد، علی رغم موانع طبیعی و حتی انسانی، راه ها و جاده های مواصلاتی مکران رونق بسزایی پیدا کرد و نقشی عمده در مناسبات ایران و هند در آن زمان ایفا می نمود. هدف این نوشتار تبیین اهمیت کاربردی راه های مکران در روابط و مناسبات ایران و هند در سده های نخست اسلامی است. تحقیق مورد نظر به شیوه توصیفی- تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه ای و تا حدودی مشاهدات میدانی انجام گرفته است.

.بهرام پنجم ساسانی از جنبه های متعددی در آثار منظوم و منثور ایرانی مورد توجه مورخان، ادیبان و محققان قرار گرفته است. یکی از مسائل قابل توجه درباره ی بهرام پنجم لقب اوست، چنان که اغلب منابع از وی با عنوان بهرام گور یاد کرده اند. با وجود این که روایت های تاریخی و ادبی لقبِ گور برای بهرام را به گورخر یا به گور به معنی قبر نسبت داده اند، این مسئله جای تأمل و بررسی دارد. فراوانی داستان ها و افسانه ها درباره ی بهرام پنجم باعث چنین برداشت هایی از لقب وی شده و حتی پیرامون آن داستان سرایی ها و افسانه سازی های جدیدی نیز صورت گرفته است. با نگاهی به القاب دیگر شاهان ساسانی درمی یابیم که این القاب اغلب با نام شهرها و ایالت های خاص پیوند خورده است. از این رو جا دارد نام واژه ی بهرام گور نیز در نسبت با پیوند آن با شهرِ گور مورد بحث قرار گیرد. هدف از تحقیق حاضر تبیین علت ملقب شدن بهرام پنجم به بهرام گور است. در پژوهش های انجام گرفته تاکنون این مسئله مورد کنجکاوی قرار گرفته، اما به صورت انتقادی تحلیل و بررسی نشده و پاسخ قانع کننده ای به آن داده نشده است. نوشته ی حاضر به شیوه ی تاریخی و با توصیف و تحلیل انتقادی روایت ها و داده ها با استفاده از منابع کتابخانه ای انجام گرفته است.

پژوهش و تحقیق در موضوع نحله ها، فرقه ها و جنبش های دینی یا اجتماعی که با مسائل اعتقادی ارتباط دارند، مشکلات خاص خود را دارد. معمولا پیروان هر فرقه یا نحله درصددند آموزه ها و تعالیم خود را بر حق جلوه دهند، اما توسط دشمنان و رقبای شان باطل و منحرف معرفی می شوند. آموزه های مزدکی از جمله این آیین هاست که در زمان پادشاهی قباد ساسانی مطرح شد. آیین مزدکی در آغاز چنان مورد استقبال قرار گرفت که حتی دیانت زرتشتی و حکومت ساسانی را به چالش کشاند. در پیِ سختگیری های خسروانوشیروان نسبت به مزدکیان، از این فرقه تا پایان دوره ساسانی خبری ذکر نشده است. از قرن دوم هجری بار دیگر مزدکیان در پیوند با برخی فرقه ها، شورش ها و قیام ها با عناوین: خرم دین، زندیق، باطنی، بدعت گر و غیره در تاریخ ایران مطرح شدند. تحقیق و مطالعه درباره آیین مزدک و پیروان آن، علاوه بر مشکلات پژوهشی متداول در موضوع فِرق، به دلیل شرایط سیاسی و اجتماعی خاص دوره ساسانی و سده های نخست اسلامی، مشکلات منحصر به فرد خود را دارد. هدف این نوشتار تحلیل و تبیین مشکلات و آسیب هایی است که درباره مطالعات مزدک شناسی وجود دارد. نوشته حاضر به روش تاریخی با توصیف و تحلیل داده ها با استفاده از منابع کتابخانه ای انجام گرفته است.

در سده های نخست اسلامی در ایران، ساختار نظام آموزشی متحول شد و مراکز و مؤسسات آموزشی متعددی تأسیس گردید. یکی از نهادهای علمی و آموزشی این دوره در ایران، کتابخانه ها بودند. کتابخانه های قرون اوّلیه اسلامی، خدمات چشمگیری در جهت پیشرفت علوم و فنون ارائه می دادند. با توجه به پیشرفت علوم و متحول شدن ساختار نظام آموزشیِ سده های نخست اسلامی در ایران، این سؤال مطرح است که نقش آموزشی کتابخانه ها چگونه بود؟ و چه تأثیری در پیشرفت و رونق علوم داشتند؟ تاکنون پژوهش های قابل توجهی درباره کتابخانه های سده های نخست اسلامی در ایران انجام گرفته است؛ اما به نقش و کارکرد آموزشی کتابخانه های این دوره نپرداخته اند. ازاین رو، نوشتار حاضر با رویکرد توصیفی تحلیلی و با تکیه بر داده های تاریخی، به واکاوی نقش آموزشی کتابخانه هایِ سده های نخست اسلامی در ایران پرداخته است. یافته های این پژوهش نشان می دهد کتابخانه ها علاوه بر نقش آموزشی مستقیم، به عنوان نهادی که دسترسی به منابع و دانش آموزی را آسان می کردند، شرایط آموزشی بهتری را فراهم کرده، نقش مؤثری در رشد و رونق یافتن علوم و فنون آن زمان داشتند.

اندرزها و حکمت های اردشیر ساسانی از لحاظ تربیتی چنان ارزشمند بود که علاوه بر کاربرد و استفاده فراوان در دوره ساسانی، در دوره اسلامی نیز به منزله منشوری برای فرمانروایان و منبعی غنی برای نویسندگان ادب و اخلاق و تاریخ به شمار می رفت. قابوسنامه از نصیحت نامه های نگاشته شده در قرن پنجم هجری است.موضوعات متنوع تربیتی قابوسنامهنشانگر آن است که عنصرالمعالی در نگارش آن، به منابع متعددی نظر داشته؛ بنابراین، بازیابی اندرزهای اردشیر ساسانی در این اثر جای بررسی دارد. اهمیت بازیابی اندرزهای اردشیر در قابوسنامه، تبیین فرآیندی است که حکمت های دوره ساسانی، در سده های نخست اسلامی با آموزه های اسلامی در باب مسائل تربیتی درهم آمیخت و آثاری تحت این شرایط پدید آمد که تا سده های اخیر در آموزش کودکان و نوجوانان مورد استفاده قرار می گرفت. با توجه به چنین فرآیندی، این سؤال مطرح است که اندرزهای اردشیر چگونه و در چه زمینه هایی، در قابوسنامه مورد استفاده قرار گرفته است؟ در این نوشتار اندرزهای اردشیر بر اساس بخش های سه گانه حکمت عملی در قابوسنامه مشخص شده است. این مقاله به روش تاریخی با تحلیل و مقایسه اندرزهای اردشیر و حکمت های موجود در قابوسنامه نگاشته شده است. بررسی ها نشان می دهد اندرزهای اردشیر ساسانی بخش قابل توجهی از محتوای قابوسنامه را شامل می شود. البته تعالیم اسلامی، تجربیات خود عنصرالمعالی و دیگر اندرزهای ایرانیان باستان نیز در نگارش قابوسنامه مورد استفاده قرار گرفته است

اندرزهای شاهان ساسانی ازلحاظ تربیتی چنان ارزشمند بود که در دوره ساسانیان، در ابعاد متعدد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مورد استفاده کاربردی قرار گرفت. علاوه بر این، در ایران دوره اسلامی نیز این اندرزها در ابعاد متعدد، توسط اقشار مختلف، ازجمله: فرمانروایان، وزرا و نویسندگانِ نصیحت نامه ها، به کار گرفته شد. یکی از نویسندگان نصیحت نامه ها در ایران دوره اسلامی که از طبقه حاکم نیز به شمار می رفت، عنصرالمعالی بود. تنوع آرای تربیتی عنصرالمعالی در قابوس نامه، نشانگر آن است که در تدوین و شکل گیری آرای وی، منابع متعددی دخیل بوده است. با این اوصاف، بررسی اندرزهای شاهان ساسانی به عنوان یکی از منابع دخیل در شکل گیری آرای تربیتی عنصرالمعالی، جای تحقیق دارد. سؤال مطرح شده، این است که اندرزهای شاهان ساسانی چگونه و در چه ابعادی بر آرای تربیتی عنصرالمعالی تأثیرگذار بوده است؟ اهمیت این موضوع تبیین فرایند چگونگی درهم آمیختن اندرزهای دوره ساسانی با آموزه های اسلامی است، که حاصل این آمیزش، پدید آمدن آثاری بود که جزو منابع تربیتی ایران دوره اسلامی محسوب می شدند. در تحقیقاتی که تاکنون راجع به آرای تربیتی عنصرالمعالی انجام گرفته، توجهی به تأثیر اندرزهای شاهان ساسانی بر آرای تربیتی وی نشده است. هدف این نوشتار، واکاوی چگونگی تأثیر اندرزهای شاهان ساسانی بر آرای تربیتی عنصرالمعالی در قابوس نامه است، که با استفاده از منابع کتابخانه ای به روش تاریخی با توصیف، تحلیل و مقایسه داده ها انجام گرفته است

تدوین تاریخ در هند دوران باستان بیشتر به صورت شفاهی رواج داشته است. اکثر متون باقی مانده از آن دوران متون ادبی، دینی، فلسفی و اندرزنامه هستند. با ورود اسلام و شکل گیری حکومت های اسلامی و ایرانی در شبه قاره هند، تاریخ نویسی به صورت گسترده و متنوع در این سرزمین آغاز گردید. اوج شکوفایی تاریخ نویسی فارسی در هندوستان، مربوط به اوایل دوره تیموریان هند در قرون دهم و یازدهم هجری خصوصا دوره اکبرشاه است. تاثیر تاریخ نگاری ایرانی در شکل گیری و رونق تاریخ نگاری دوره تیموریان هند، مهم ترین مساله تحقیق مورد نظر است. به عنوان فرضیه، چنین استنباط می شود که تاریخ نگاری ایرانی در ابعادی وسیع بر تاریخ نگاری هند در دوره تیموریان تاثیر داشته است. هدف این نوشتار تبیین تاثیرپذیری تاریخ نویسی تیموریان هند از تاریخ نویسی ایرانی است که به روش تاریخی و توصیف و تحلیل داده ها، با استفاده از منابع کتاب خانه ای انجام گرفته است.

فرقه «ذکری» در تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جنوب شرق ایران به ویژه بلوچستان تأثیر گذارده است است. کار ذکری ها از اوایل سده یازدهم هجری در بلوچستان جنوبی یا مکران به مرکزیت کیچ آغاز شد. سرچشمه پیدایی این فرقه، آموزه های محمد جونپوری (اوایل قرن دهم) بود. وی از پرورش یافتگان طریقت چشتی شبه قاره هند به شمار می رفت که مدعی بود «مهدی موعود» است. به نقل از دست نوشته های مذهبی ذکریان قرون دوازدهم و سیزدهم، کسی به نام محمد اَتَکی مؤسس این فرقه بود که کمابیش یک قرن بعد از جونپوری، در کیچ بیشتر مقدسات و شعائر فرقه اش را تعیین کرد. آرام آرام برخی از حاکمان محلی و مردم مکران به گروه پیروان این فرقه پیوستند. اکنون پیروان دکری به گروه هایی تقسیم می شوند. گمان می رود آنان مبانی اعتقادی شان را از اندیشه ظهور مهدی موعود (عج) و تفکرات باطنی گری صوفیانه اقتباس کرده و با گذشت زمان آنها را با تأویلاتی همراه کرده و از رسوم محلی نیز تأثیر پذیرفته باشند. پژوهش های اندکی درباره ذکری ها سامان یافته و از این رو، ویژگی های تاریخی و خاستگاه فکری آنان به درستی روشن نشده است. هدف این نوشتار، تبیین بنیادهای فکری و خاستگاه اعتقادی ذکریان است که با استفاده از منابع کتاب خانه ای، تاریخ شفاهی و تحقیقات میدانی، به روش تاریخی با شیوه توصیفی تحلیلی صورت گرفته است.