عبدالرحیم پدرام

در حال حاضر تولید داده های مربوط به افراد، شرکت ها و به طور ویژه داده های شهروندان و استفاده از آن، به سرعت رو به رشد است. امروزه بیش از هر زمان دیگری در اینترنت، مسافرت، تفریح، تجارت و تقریباً در همه جنبه های زندگی روزمره، ردپای دیجیتالی بر جای می گذاریم و این داده ها ارزش بالقوه و بسیار زیادی را برای مصرف کنندگان، شرکت ها، سازمان های دولتی و امنیتی فراهم می کنند. در عصر دیجیتال به راحتی می توان طیف متنوعی از داده ها و اطلاعات شهروندان را برای اهداف وسیع تر و موضوعاتی که درگذشته پیش بینی نشده بود، بکار برد، همچنین اتفاقات پیش بینی نشده در آینده مانند همه گیری بیماری کرونا نیز می تواند تأثیرات عمیق تری در استفاده و اشتراک گذاری داده های شهروندان و تغییر نگرش عمومی نسبت به این موضوع ایجاد کند. در پژوهش حاضر با جامعه آماری شامل خبرگان مرتبط با موضوع و 12 نمونه آماری، ضمن استفاده از روش سناریو پردازی، چهار سناریو آینده پیرامون سیستم های داده شهروند ارائه شده است که این سناریوها بیان می دارند هنجارهای جهانی، مدل های تجاری، قوانین بین المللی و رویکردهای دولت ها در مورد داده های شهروندان می توانند توسعه پیدا کرده و تغییرات قابل توجهی داشته باشند. در برخی از سناریوها، همگرایی در حاکمیت داده ها وجود دارد و داده ها با آزادی بیشتری در سراسر جهان جابجا می شوند. در برخی دیگر، دولت ها رویکردهای واگرا و اغلب محدودکننده تری دارند و داده ها به طور فزاینده ای بومی سازی می شوند؛ لذا در فضای عدم قطعیت آینده، درعین حال که تشخیص می دهیم همکاری های بین المللی اجتناب ناپذیر است در کنار آن مدیریت داده های ملی نیز حیاتی است و باید مسیری را طی کنیم که امنیت ملی و منافع کشورمان به بهترین وجه تضمین شود.

انتخابات به عنوان اصلی ترین نماد مردم سالاری در نظام های مردم سالار شناخته می شود و مسائل مربوط به آن پایه و اساس امنیت ملی و ثبات سیاسی را در این گونه جوامع شکل می دهد. افزون بر این ازآنجایی که مشارکت در انتخابات شاخصی برای سنجش میزان سرمایه اجتماعی در کشورها معرفی می شود، بنابراین میزان مشارکت و کم و کیف برگزاری انتخابات، عامل مهمی در مباحث مربوط به امنیت ملی نیز به شمار می رود. پژوهش حاضر سناریوهای انتخابات ریاست جمهوری 1400 را از نگاه امنیت ملی تدوین کرده است. در این پژوهش با استفاده از دیدبانی، مرور ادبیات و مصاحبه، داده های اولیه گردآوری شده اند. با بهره گیری از خبرگی صاحب نظران از میان انبوهی از عوامل و بازیگران تأثیرگذار بر انتخابات؛ کنشگران تأثیرگذار و مطلوبیت های آن ها، پیشران ها و عدم قطعیت های کلیدی شناسایی و چارچوب سناریو ها تبیین شده است. پنل خبرگان این پژوهش متشکل از صاحب نظران آینده پژوهی، علوم سیاسی و روابط بین الملل بوده اند که مبتنی بر نظرات ایشان چهار سناریو «غروب دلگیر»؛ «در آستان طلوع»؛ «لغزش آرام» و «لغزش دهشتناک» به دست آمده و در پایان نیز شاخص های راهنمای مرتبط با هریک از سناریوها مطرح شده است.

بی توجهی به شناسایی عوامل مؤثر در رشد و بالندگی تعاونی ها آیندۀ مسیر توسعۀ بخش تعاونی در فضای رقابتی ملی و بین المللی را با تهدید روبه رو خواهد ساخت؛ لذا این تحقیق با هدف تبیین مهم ترین عوامل مؤثر بر اقتصاد تعاونی های ایران با استفاده از روش داده بنیاد در بخش تعاون ایران انجام گرفت. گردآوری اطلاعات ازطریق بررسی اسناد و مقالات موجود و مصاحبه با 18 نفر از خبرگان بخش تعاون و آگاه از مباحث اقتصاد تعاونی ها، که به روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شدند، صورت گرفت. داده ها با استفاده از نرم افزار MAX QDA تحلیل شد. براساس نتایج، عوامل مؤثر بر اقتصاد تعاونی های ایران در قالب نظریۀ رشد و بالندگی اقتصاد تعاونی، در قالب180 کد اولیه،  57 کد ثانویه، 27 مقولۀ فرعی و 7 مقولۀ اصلی شامل عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، مدیریتی، سیاسی، محیطی و فناوری ارائه شدند.

پیش گیری از غافل گیری یکی از کارکردهای اساسی و حیاتی آینده پژوهی تلقی می شود و تمرکز بر شناسایی و تحلیل نشانه های ضعیف می تواند این هدف مهم را به طور مؤثرتری محقق نماید. این در حالی است که با جستجو در پایگاه های اطلاعاتی داخلی ازجمله اس. آی. دی، ایرانداک و پایگاه خارجی ساینس دایرکت و بررسی نتایج جستجو با واژه ی نشانه های ضعیف و عبارات هم راستا به وضوح پیداست که در پروژه ها و فعالیت های اجرا شده ی پژوهشی و دانشگاهی آینده پژوهی، توجّه چندانی به این مفهوم حیاتی نشده و ابعاد مفهومی و ساختاری، اهمیت، جایگاه و کارکردهای آن توسط پژوهشگران ایرانی و حتی آینده پژوهان بصورت جدی مورد مطالعه قرار نگرفته است. لذا این مقاله ضمن بررسی گستره ی مفهومی عبارت نشانه های ضعیف به تبیین وجوه مفهومی و کارکردی، اهمیّت و جایگاه نشانه های ضعیف می پردازد. این پژوهش مبتنی بر روش پژوهش اسنادی و با استناد به پژوهش ها و مطالعات اجرا شده در زمینه ی نشانه های ضعیف، به بررسی مفهوم نشانه های ضعیف در حوزه ی آینده پژوهی می پردازد و با استفاده از روش تحلیل علم سنجی جایگاه نشانه های ضعیف را در پروژه ها و فعالیّت های پژوهشی این حوزه ی تحقیقاتی جدید تبیین می کند. همچنین در این مقاله گریزی هم به اشکالات رایج در پژوهش های آینده پژوهی از حیث فرآیندی و روش شناسی زده می شود. این پژوهش به طور موجز به برخی نکات فنی در چگونگی پیش برد یک فعالیت آینده پژوهی با تمرکز بر رویکرد فرآیندی و بکارگیری مفهوم نشانه های ضعیف می پردازد.

پژوهش حاضر در پی پاسخ گویی به این پرسش است که «چگونه می توان با بهره گیری از دانش هوشمندی توان دیدبانی سازمان را در راستای جلوگیری از غافلگیری، ارتقا داد؟». به منظور برجسته کردن دیدبانی ابتدا چالش های آن را بررسی و سپس، کاربست هوشمندی را در فعالیت های آینده پژوهی مطالعه کرده ایم. روش پژوهش، آمیخته، طرح پژوهش، اکتشافی متوالی، و نظریه آن، مبنایی بوده است. دانش به دست آمده از مرحله کیفی، از طریق تکمیل پرسش نامه توسط فعالان آینده پژوهی حاضر در مراکز پژوهشی و تصمیم سازی کشور پردازش شد. گفتنی است، جامعه آماری این پژوهش، براساس اطلاعاتی تکمیل شده است که پژوهشگران در مقاله ها، کتاب ها، و کتابچه های مجموعه مقالات ارائه داده اند (معرفی خودشان به عنوان فعال حوزه آینده پژوهی یا فعال حوزه هوشمندی). درنهایت، فرایندهای دیدبانی هوشمند راهبردی، با تکیه بر ویژگی های دانش هوشمندی، ارائه شده است که با بهره گیری از تکرار گام ها برای دستیابی به بیشینه اطلاعات از محیط سازمان، می تواند با اطمینان بیشتری به شناسایی نشانه های ضعیف تغییر، درک نیات راهبردی رقبای سازمان، و هشدار به هنگام راهبردی در مورد شگفتی سازهای آینده بپردازد. این فرایندها می توانند در راستای مدیریت راهبردی در سازمان ها به کار روند و با توجه به کمبود منابع دانشی در حوزه دیدبانی در کشور، برای افزایش کارایی فعالیت های آینده پژوهی، راهگشا خواهند بود.

رشد سریع و روز افزون فناوری های نظامی، تاثیر چشم گیری بر کوتاه شدن چرخه عمر محصولات دفاعی برای مقابله با آنها داشته است؛ در این میان دارا بودن مزایایی مانند پایداری عملیاتی، خودمختاری، هزینه پایین، طراحی انعطاف پذیر و دور نگه داشتن زندگی انسان ها از خطر، به کارگیری پهپادها را به عنوان راه حلی برای بسیاری از چالش های هوایی آینده در پی خواهد داشت. به همین علت ارتش های جهان همواره در تلاش هستند تا برای حفظ توانمندی دفاعی خود، تجهیزات و سلاح های خود را به روز رسانی کنند. از طرفی یک روند صعودی در راستای خرید و توسعه پهپادها، هم مسلح و هم غیر مسلح برای اکثر نیروهای نظامی درجهان مشاهده می شود. با توجه به اینکه این پژوهش به دنبال آسان کردن عملیات اجرایی و نیز حل چالش های بلند مدت است، نوع پژوهش از لحاظ هدف کاربردی و رویکرد آن آمیخته است و داده های کمی و کیفی تحقیق همزمان گردآوری شده است. در این پژوهش به فناوری های دفاعی ضدپهپادی با رویکرد آینده پژوهی نگریسته است و در انجام این مهم از اولویت گذاری پابرجا به عنوان یکی از روش های فعالیت آینده پژوهی استفاده کرده است. با مبنا قرار دادن الگوی اولویت گذاری و با به کارگیری پانل خبرگان، شناسایی و ارزیابی تهدیدهای حال و آتی برخاسته از پهپادها انجام شده و در یافته های پژوهش 11 نوع محصول ضد پهپادی که در برابر تهدیدهای آتی پهپادی موثرتر بوده نیز فهرست شده است.

هدف مقاله حاضر شناسایی و ارائه نشانه ها و علائم تمدن نوین اسلامی با روش تحلیل مضامین می باشد؛ تمدن نوین اسلامی یک پدیده اسلامی است و نیازمند مفروضات و روش اسلامی برای آینده پژوهی است. شناسایی علائم تغییر یکی از روش های دیده بانی در علم آینده پژوهی است. در آینده پژوهی اسلامی علاوه بر توجه به مشهودات بایستی به سایر عوامل اثر گذار بر زندگی بشر معتقد بود و از همه مهمتر وعده های الهی را باور داشت. تمدن سازی نوین اسلامی هر چند هنوز به صورت یک روند کاملاً آشکار در نیامده است، اما علائم و نشانه هایی دارد که احتمال وقوع آن در آینده از منظر صاحب نظران، خیلی زیاد است. بیشترین کسانی که بر تمدن سازی نوین اسلامی تأکید دارند، رهبران انقلاب اسلامی هستند و ایشان هستند که جهت گیری های انقلاب اسلامی را هم به لحاظ نظری و هم به لحاظ عملی به این سو سوق می دهند؛ بنابراین نشانه های تشکیل تمدن نوین اسلامی را با تحقیق و مطالعه می توان در منویات و اندیشه ولایت مشاهده و استنباط کرد. شناسایی درست علائم تغییر، مسئولین و مدیران نهادها و سازمان های کشور و نظام را در هدایت امور به سمت آینده مطلوب کمک می کند. وقتی تمدن سازی نوین اسلامی در حال شکل گیری است، نهادها و سازمان های کشورهای مختلف بایستی توان رقابت و فعالیت در سطح تمدن را داشته باشند و به عبارتی خودشان را تمدنی بسازند .نهادها و سازمان های انقلابی و اسلامی، بایستی با وجود این علائم و نشانه ها، خود را برای ایفای نقش آماده کنند.

امروزه دانشگاه ها و از جمله دانشگاه امام صادق(ع) در مقطعی حساس و سراسر تغییر قرار دارند. فهم تغییر نیازمند ابزارهایی مانند تفکر روندی است. چرا که روندها حکایت از شرایطی دارند که احتمالاً باید در سالهای آینده با آنها دست و پنجه نرم کرد. پژوهش حاضر به شناسایی و توصیف روندهای تأثیرگذار بر آینده دانشگاه امام صادق(ع) پرداخته است. این روندها در سه لایه دیده شده اند: 1. روندهای آموزش عالی جهانی 2. روندهای خاص آموزش عالی ایران 3. روندهای خاص دانشگاه امام صادق(ع). روش این پژوهش از نوع آمیخته ی اکتشافی است. بدین منظور پس از بررسی اسناد، جهت شناسایی روندهای جهانی و ملی تأثیرگذار بر دانشگاه ها به مصاحبه با خبرگان پرداخته شد. پس از آن روندهای شناسایی شده با طراحی و توزیع پرسشنامه ای، اعتباریابی شدند و 25 روند در این دو سطح تأیید شد. از طرفی با دسته ای دیگر از مصاحبه ها، روندهای خاص دانشگاه امام صادق(ع) شناسایی شد. سپس با طراحی و توزیع پرسشنامه دوم، روندهای خاص این دانشگاه نیز اعتباریابی شدند. در نهایت، روندهای تأیید شده، متشکل از 20 روند جهانی، 5 روند خاص ملی و 8 روند خاص دانشگاه امام صادق(ع) در شش دسته تقسیم بندی شدند که عبارتند از: 1. روندهای علمی و پژوهشی 2. روندهای آموزش و یادگیری 3. روندهای مدیریتی 4. روندهای مالی 5. روندهای عرضه وتقاضا و جمعیت شناختی 6. روندهای فرهنگی و تربیتی. همچنین جهت ایجاد فهم مشترک و جلوگیری از کژتابی های احتمالی، توصیف مختصری از این روندها ارائه گردید. نتایج این پژوهش، به منزله ی نقشه ای کلی از تحولات دانشگاه امام صادق(ع) و محیط تخصصی آن می باشد.

روش مرسوم اولویت گذاری در آینده پژوهی، روش فن آوری های کلیدی است. در این روش با دو معیار جذابیت و امکان پذیری و در فرآیندی خبره محور، گزینه هایی که از اولویت بیشتری برخوردار باشند، از یکدیگر تمیز داده می شوند. آن چه که نیاز به ابداع روشی نو را آشکار می کند، ابهام در میزان اثربخشی گزینه های برگزیده در مواجهه با «آینده های بدیل» است. به همین منظور، در این مقاله، با عنایت به این مهم، الگوی نوینی برای اولویت گذاری معرفی می شود. دستاورد این پژوهش، یک الگوی نوین اولویت گذاری به نام «اولویت گذاری پابرجا» است و روش شناسی پژوهش، روش شناسی ابداع یک الگوی جدید است. اولویت گذاری پابرجا، بر روش ها و مفاهیم آینده پژوهی، بنا نهاده شده است. اولویت گذاری پابرجا، عرصه ی نوآوری است و در نهایت آن، سبدی از گزینه ها معرفی می شود که در شرایط مختلف به کمک سازمان بیاید. بر اساس این الگو، فرآیند پژوهش، نسبت به زمان و منابع آن تعدیل می شود. هم چنین، اولویت گذاری پابرجا، ترکیب ی از تحلیل کمی و کیفی است. بن ابراین، با اولوی ت گذاری پابرجا و در پرتو درک چندگانه از آینده، ارزش راه کارها و سیاست های مختلف نمایان می شود. الگوی اولویت گذاری پابرجا، شامل نُه گام اساسی است که با مشارکت صاحب نظران و ذی نفعان مختلف پدید آمده و تکامل یافته است. مهم ترین یافته ی پژوهش، بهینه سازی و ارتقای کیفی این الگو، از طریق اجرای آن در میدان عمل و در یک صنعت راهبردی در حوزه ی دفاعی و در مورد سامانه های ضد بالگرد آزموده شده و به نتیجه ی مطلوب دست یافته است.

آینده پژوهی اسلامی نسخه بدیل آینده پژوهی رایج است که تا کنون در عمل شکل نگرفته است. برای تحقق آینده پژوهی اسلامی باید توجه داشت که آینده پژوهی بر آینده اندیشی استوار است و بستر این دو، نگرش حاکم بر جامعه است. این سه، نظامی را با عنوان نظام «نگرش آینده پژوهی» شکل می دهند که ترسیم گر ابعاد نظری و کاربردی آینده پژوهی است. این مقاله می کوشد به این پرسش پاسخ گوید که زیرساخت کلیدی برای تحقق آینده پژوهی اسلامی چیست. بنابراین افزون بر معرفی نظام «نگرش آینده پژوهی» نشان داده می شود که آینده پژوهی اسلامی در قالب نظام «نگرش آینده پژوهی» اسلامی شکل می گیرد. نظام های رایج و اسلامی به طور کامل مستقل از یکدیگر نیستند و افزون بر وجوه افتراق، دارای وجوه اشتراکی نیز هستند. البته در مبانی و سطوح کلان اشتراکات ناچیز است. ضمن آنکه دین مبین اسلام تنها عامل اصلی و اساسی تفاوت این دو نظام به شمار نمی رود و شرایط و اقتضائات زمانی و مکانی شکل گیری نظام «نگرش آینده پژوهی» اسلامی نیز سبب آشکار شدن تفاوت هایی میان این دو نظام می شود.

آینده پژوهی دانشی معطوف به عمل است و تنها با تاملات نظری شکل نمی گیرد. بنابراین تا زمانی که آینده پژوهی اسلامی در عمل شکل نگیرد نمی توان آن را به خوبی توصیف کرد اما در حال حاضر می توان گزاره هایی از آن مانند اهداف و مفروضات را ارایه داد. ضمن آن که باید توجه داشت که آینده پژوهی اسلامی تابع شرایط و اقتضائات مکانی و زمانی نیز هست و این امر در شکل گیری آن نیز تاثیرگذار هستند.rnالبته برخی از اهداف و مفروضات آینده پژوهی رایج در آینده پژوهی اسلامی نیز مورد پذیرش هستند اما در مواردی اختلاف نیز دارند. در این مقاله تلاش شده است تا بر پایه ی منابع اسلامی (به ویژه قرآن کریم) برخی از اهداف و مفروضات آینده پژوهی اسلامی ارایه شوند. آینده پژوهی اسلامی وجوه اشتراک و افتراقی با آینده پژوهی رایج دارد. هر چند تا زمانی که آینده پژوهی اسلامی در عمل شکل نگیرد، نمی توان در خصوص چیستی آن، اظهارنظر دقیقی کرد، اما به منظور تسریع و جهت دهی فرایند تحقق آینده پژوهی اسلامی، لازم است وجوهی از آن در قالب گزاره هایی از اهداف، مفروضات ارایه شوند.