مینو محمدی

نسل کشی در تمام مناطق جهان و در تمام دوره های گذشته ارتکاب یافته است. گرچه این عبارت آن اندازه شفاف و واضح است لیکن بسیاری از مردم هنوز بر این باورند که نسل کشی مشکل کشورهای فقیر، یا کشورهای خودکامه، یا کشورهای «دیگر» است. درک این نکته که نسل کشی می تواند در هر مکان و هر زمان رخ دهد بسیار مهم است. به این ترتیب ما سپر دفاعی خود را رها نمی کنیم و به طور مداوم مراقب علائم هشداردهنده هستیم. مطالعات موردی در این نوشتار نشان می دهد که چگونه نسل  کشی در چندین مکان و زمان توسعه یافته است. ما در این نوشتار جهان را از آفریقا به آسیا، به خاورمیانه، به اروپا و به اقیانوسی می   رسانیم و بر منطقه یا کشور خاصی تمرکز نمی کنیم. ما در اینجا برای واکاوی سیر تکورینی پدیده نسل   کشی به دورانی می رویم که  نسل کشی حتی یک کلمه به شکل امروزین نبود و اصلاً وضع نشده بود تا جرم انگاری شده و برای آن تعیین کیفر گردد. هنگام خواندن این مطالعات موردی، سعی بر شفاف سازی نکات هشداردهنده است، هشدار این که نشل کشی متعلق به زمان یا مکانی خاص نیست بلکه در هر برهه از زمان یا هر منطقه قابلیت ارتکاب دارد.

وقتی سخن از اعتراض به میان می آید بلافاصله ذهن متوجه شاعرانی چون: اخوان ثالث، شاملو، کسرایی، مصدق، شفیعی کدکنی و شاعرانی از این دست می شود و شاید پذیرش اندیشه اعتراض سهراب سپهری (1307-1359 هجری شمسی) به نظام اجتماعی- سیاسی جامعه عصرخود برای بسیاری به سختی قابل پذیرش باشد؛ زیرا وی با هنجارگریزی در این زمینه، شیوه ای متفاوت از دیگران را برگزیده است. رویکرد متفاوت او به این مقوله، دریافت جنبه اعتراض او را برای بسیاری با دشواری مواجه کرده است. پژوهش حاضر به بررسی دو سروده او با عنوان «آب» و «پشت دریاها» می پردازد و می کوشد با نمایاندن شیوه های اعتراض سپهری به شناخت بُعدی از شخصیت و جهان بینی وی بپردازد که تاکنون مغفول مانده است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی است و نتایج با استفاده از شیوه تحلیل محتوا تجزیه وتحلیل می شود. نتایج نشان می دهد که سپهری با ترسیم جامعه مطلوب و آرمانی خود می کوشد با تقابل وضع موجود در مقابل وضع مطلوب، اعتراض خود را به وضع موجود نشان دهد.

تذکره ی دولت شاه سمرقندی (896 ه ..ق)، استثنایی ترین تذکره ی شاعران در تاریخ و ادب ایران است که به رغم برخورداری از اشتباهات فراوان تاریخی، بیش ترین اطّلاعات را درباره ی شاعران و دوران زندگی آنان با روش مندترین شیوه ها ی مرسوم در گذشته، به مخاطبان عرضه می کند. بررسی شیوه ی خاص دولت شاه سمرقندی، اهمیّت شگرد وی در معرّفی شاعران با ارائه ی توضیحات لازم تاریخی درباره ی خاندان های حکومتی عصر آنان و نقش سلاطین در جایگاه فکری و هنری هر شاعر، شناخت چگونگی ارائه اطلاعاتی پیرامون ممدوحان شاعران، بررسی عوامل مقبولیّت تذکره الشعرا با وجود بسیاری از اشتباهات تاریخی و مسائلی از این دست از اهداف این پژوهش است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است و نتایج با استفاده از شیوه ی تحلیل محتوا تجزیه و تحلیل شده است. نتایج نشان می دهد: به دور از هر گونه اغراق و مبالغه، می توان ادّعا کرد که این تذکره، نوآورانه ترین تذکره ی شعری در زبان فارسی است که نویسنده ی آن فقط در پی فراهم آوردن جُنگی از اسم ها و نمونه شعرهای شاعران فارسی نبوده، بلکه کوشیده است هر شاعری را در بستر تاریخی دورانی که از آن برخاسته است قراردهد، تا ارزیابی جایگاه فکری و هنری او درست تر انجام شود. به این سبب است که تذکره ی دولت شاه، علاوه بر گزارش زندگی شاعران که اصلی ترین وظیفه ی این گونه کتاب ها است، یک گزارش به نسبت اجمالی از اغلب سلسله های حکومتی و حکومت های محلّی در مناطق مختلف ایران نیز به دست داده است.

وضعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هر دوره، تأثیر مستقیم بر دیدگاه های شاعران بر جا می گذارد. ادبیات رمانتیک، از نوع سیاه و بدبینانه آن به عنوان یک گونه ادبی، پس از یک دهه تحرک و تنش در عرصه های مختلف اجتماعی و سیاسی در جامعه ایران پا به عرصه وجود گذاشت؛ در واقع گونه ای اعتراض به پیامدهای ویرانگر کودتای سال 1332 بود که بسیاری از فعالیت های فرهنگی و سیاسی را به یکباره در افول مطلق فرو برد. شاعران در این عصر، اعتراضات خود را با وجود اختناق و سانسور گسترده، به گونه های مختلف، گاه به صورت نیمه آشکار و زمانی به شیوه غیر مستقیم بیان کردند. سمبولیسم، یکی از شیوه های ناآشکار برای مبارزه با سانسور بود؛ اما ادبیات سیاه و رمانتیک گونه ای مبارزه آشکار و پنهان و البته تا حدی منفی با انسداد سیاسی بود که عصیان و اعتراض شاعر را با تمرکز بر پیامدهای مخرب ناشی از کودتا در حوزه مسائل سیاسی اجتماعی و فرهنگی بازگو می کرد. در این مقاله سعی بر آن است تا به بررسی برخی از عوامل پیدایش این گونه ادبی و بازتاب آن در شعر «نصرت رحمانی» به عنوان شاعر شعر سیاه پرداخته شود.