فاطمه اروجی

گذشته از رقابت قدیمی و سنتی میان دو نهاد سلطنت و وزارت (جنگ قدرت)، با دستیابی ترکان به قدرت به دلیل تفاوت و تقابل میان دو اندیشه و نگرش ایرانی و ترک، و نیز رقابت و تضاد میان دیوانسالاران ایرانی از یک سو و صاحبان تخت و تاج یا همان اهل شمشیر از سوی دیگر، شاهد چالش، رقابت و تضاد میان آنها در دوره غزنوی هستیم. در نتیجه این مسئله بود که وزارت و پایگاه اجتماعی آن دچار آسیب ها و لطمات بسیاری شد و از ثبات و ایمنی ای که لازمه تداوم کارکرد سیاسی و اجتماعی آن نهاد بود کاسته شد و آن را دچار تضعیف و بی ثباتی نمود. این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی که شیوه گردآوری اطلاعات آن کتابخانه ای است به بررسی مناسبات میان سلطنت و وزارت در دوره سلطان محمود و مسعود غزنوی می پردازد تا ضمن پی بردن به زوایای درونی مناسبات میان آنان، به درک درست تر و واقعی تری از موقعیت و جایگاه متزلزل و بی ثبات وزارت و وزیران در آن دوره و حتی پس از آن دوره دست یابد؛ و به تأثیرات و نتایج ماندگار آن در ساختار سیاسی و اجتماعی ایران واقف شود.

در تاریخ ایران حکومت افشاریه ازجمله دولت هایی است که مدت زیادی دوام نیاورد، اما به سبب اقدامات کم سابقه ی مؤسس آن، توجه بسیاری از محققان و پژوهشگران را به خود جلب کرد. گردآوری، تدوین، تألیف و تولید آثار مکتوب متعدد و متنوع شامل کتاب، مقاله و... توسط نویسندگان داخلی و خارجی، بیانگر اهمیت خاص این دوره در جریانات تاریخی معاصر ایران است. کسانی چون لاکهارت درزمینه ی نبوغ نظامی و استعداد سیاسی، نادر را با بزرگانی چون ناپلئون و دیگران مقایسه و او را برتر از آن ها دانسته اند و اساتیدی چون عبدالهادی حائری او را پیشگام در تئوری وحدت اسلامی و اتحاد دنیای اسلام معرفی کرده اند. آنچه در این نظریه ها و پژوهش ها به آن پرداخته نشده و حداقل ابعاد مختلف آن موردبررسی قرار نگرفته است؛ مطالعه در علل و ریشه های تمایلات گوناگون و گاه متناقض مذهبی اوست، که از میان موضع گیری های مقطعی او در این عرصه به دست می آید. در نوشتار حاضر به بیان احتمالات موجود در این عرصه پرداخته شده است

در پی انتخاب شیراز به مرکزیت سلسله آل بویه این شهر برای مدت حدود پنجاه سال دوره ای از رشد و شکوفایی را شاهد بود، اما در پی بروز مشکل جانشینی و درگیری بر سر تصاحب تاج وتخت، پس از مرگ عضدالدوله، زمینه آشفتگی و انحطاط شهر فراهم شد. به علت نبود قاعده و قانون مورد اتفاق جهت انتخاب جانشین، هرکدام از امیران در ابتدای حکومت خود با مدعی و یا مدعیانی روبه رو شدند. در نتیجه دوره ای طولانی از ناامنی و بی ثباتی در قلمرو آل بویه به ویژه در فارس و شیراز به وجود آمد و در پی نبردهای مداوم نه تنها امکان پرداختن به فعالیت های عمرانی میسر نشد بلکه از رهگذر این حملات علاوه بر غارت شهر، بسیاری از بناها و محلات آن تبه دست نیروهای متخاصم تخریب گردید. علاوه بر آن، شبکه شهری تأمین کننده نیازهای اولیه در اثر عدم رسیدگی و جنگ ها دچار آسیب شد، تجارت نیز از ناامنی متأثر شده با تغییر مسیرهای تجاری و کاهش عواید تجارت دچار رکود گردید و جریان زوال شهر را شتاب بیشتری داد. در نهایت بر اثر آسیب های واردشده در جریان حملات سلاجقه اهمیت سابق را از دست داد و برای مدت ها فرو مرد. در جستار حاضر تلاش بر آن است تا نقش ناامنی به عنوان متغیری مستقل بر فرایند رکود و افول شهر شیراز در دوره دوم حکومت آل بویه با روش توصیفی تحلیلی با رویکردی تاریخی و تکیه بر مطالعات کتابخانه ای تبیین شود.

با روی کارآمدن فتحعلی شاه قاجار (1212-1250ه.ق/1798-1834م ) تغییری در رویکرد سیاست ایران نسبت به گرجستان روی نداد. فتحعلی شاه به تأسی از سیاست آقا محمدخان (1210- 1211ه.ق/1795-1797م) سعی نمود تا حاکمیت ایران را بر سرزمین گرجستان حفظ نماید. او ابتدا از طریق مکاتبه با شاه گرجستان گرگین خان از او خواست تا به تابعیت ایران درآمده و از اطاعت روسها خارج شود وکماکان در تخت گرجستان برقرار باشد، و در غیر این صورت می بایست منتظر حمله ای دیگر از سوی ایران به سرزمین خود باشد. در واقع همزمان با تلاشهای روسیه در تسلط بر قفقاز و به ویژه گرجستان از طریق ارسال قوای نظامی به منطقه و ایجاد رعب و هراس در آنجا، فتحعلی شاه نیز با انجام مکاتباتی با حاکمان منطقه از جمله گرجی ها، شکی ها و شیروانی ها سعی نمود تا از طریق برقراری مناسبات دیپلماتیک با آنها از دستیابی روسها به قفقازیه جلوگیری نماید. اما با همه آن تلاشها وی نتوانست مانع جدایی گرجستان از ایران شود و روسها از تمایلات تجزیه طلبانه گرجی ها استفاده کرده و درآن نفوذ نمودند و از آن طریق توانستند در پایان جنگهای اول ایران و روس با انعقاد قراردادگلستان، گرجستان را از ایران جدا و تحت حاکمیت خود درآورند.این نوشتار بر آن است تا با روش توصیفی- تحلیلی و اِسنادی و با بهره گیری از اسناد فارسی و روسی، روابط فتحعلی شاه قاجار با شاهزادگان و امرای گرجستان را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار دهد تا از آن طریق تلاشهای فتحعلی شاه و همچنین دولتمردان او از جمله عباس میرزا برای حفظ حاکمیت ایران در قفقاز از طریق برقراری مناسبات دیپلماتیک با حاکمان آن مناطق را نشان دهد.

یکی از تحولات مهم پس از فتوحات اعراب، گسترش تدریجی اسلام و در نتیجه تبدیل مسلمانان به جمعیت غالب در سراسر فلات ایران بود. با این وجود به گواهی منابع مختلف در برخی مناطق مانند فارس عده ی زیادی از زرتشتیان بدون تمایز خاص با مسلمانان، زندگی نسبتاً آرام و مسالمت آمیز همراه با همگرایی را سپری می کردند. در شکل گیری این وضعیت زمینه ها، علل و مؤلفه های چندی اثرگذار بوده اند. سیاست همراه با تساهل و تسامح و اهتمام به حمایت و حفظ حقوق غیرمسلمانان و نیز مقابله با گروه ها و افراد تندرو از سوی آل بویه به ویژه در دوره قدرت، امکان زیادی جهت آخرین حضور پررنگ زرتشتیان در عرصه اجتماعی فراهم آورد. این رویکرد حکومت با دستورات دینی مبنی بر لزوم رعایت حقوق اهل ذمه و نیز وجود پاره ای تشابهات در اعمال و اندیشه ها و نیز فرهنگ و آداب ورسوم ریشه دار ایرانی که دچار تغییر چندانی نشده بودند، باوجود پاره ای مخالفت ها، تقویت گردید. هردو گروه مسلمان و زرتشتی میراث دار فرهنگ مشترکی بودند که به صورت طبیعی ایشان را جامعه ای واحد نشان داده سبب ایجاد رابطه عمدتاً مسالمت آمیز و همگرایانه گردید که در عرصه اجتماعی تاًثیر گذار بوده است. مهم ترین دستاورد پژوهش حاضر را می توان معرفی علل و مؤلفه هایی که به ایجاد جامعه ای به دور از تنش های مخرب انجامید دانست. در این جستار سعی داریم عوامل مؤثر در شکل گیری روابطی مبتنی بر همگرایی بین دو گروه در عصر آل بویه در ایالت فارس را با روش توصیفی تحلیلی با رویکردی تاریخی و تکیه بر مطالعات کتابخانه ای تبیین نماییم.

دولت آل بویه در سه حوزه جغرافیای متفاوت با تشکیلات درباری و دیوانی، فضای تساهل و تسامح، فرصتی را برای فعالیت تمام اقشار مختلف اجتماعی، از جمله سایر ادیان بزرگ الهی که تقریبا در اکثر مناطق ایران این دوره به صورت پراکنده بودند، فراهم آورد. حاکمان آل بویه از اقلیت های دینی به ویژه گروه نخبه و برگزیده حمایت کرده و از آنان با توجه به تخصص و کارایی شان در بخش های مختلف سیاسی- اجتماعی، در مناصب اجرایی در دربار و دیوان استفاده کردند. به طوری که، مسیحیان بیشترشان به فعالیت های علمی مانند کاتبی و طبابت، یهودیان به امور تجاری و صرافی، زرتشتیان در زمینه کشاورزی و دامداری و صابئیان اکثرا به حرفه های کارگاهی و علمی پرداختند. با وجود مشارکت اقلیت های دینی در عرصه های مختلف و تلاش حاکمان برای حمایت و احقاق حقوق آنها، در برخی مواقع، حقوق اقلیت ها به شکل های مختلف مانند غارت، مصادره اموال، ویران شدن خانه ها و مغازه های شان، پایمال می گردید. در نتیجه مانند ادوار قبل و بعد، بتدریج به حاشیه رانده شده و از بسیاری امتیازات سیاسی- اجتماعی به علل مختلف محروم می شدند. با عنایت به آنچه گفته شد، مساله این است که، واکنش و نحوه برخورد اقلیت های دینی در قبال تساهل و تسامح آل بویه به چه شکل بوده است؟ مقاله حاضر بر آن است تا با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی، به بررسی نقش اجتماعی اقلیت های دینی در این دوره بپردازد.

با پذیرش اسلام توسط غازان خان و مغولان ساکن در ایران مسئله جدیدی رخ نمود وآن تبیین جایگاه خلیفه عباسی و نحوه تعامل و ارتباط با وی بود. پذیرش سیادت معنوی خلیفه با دیدگاه مغولان در تعارض جدی قرار داشت و مساوی تایید برتری ممالیک بود. ایلخان به دنبال راهی بود که، علاوه بر حفظ اسلام نیازی به تایید خلیفه نباشد، لذا شاهد تمایلاتی از جانب غازان به مذهب شیعی امامی می باشیم . دوره غازان خان از لحاظ توجه به مذهب شیعه امامیه از اهمیت بسیاری برخوردار است و می توان آن را در حکم سنگ بنای رسمیت تشیع در عهد صفویه دانست. در شکل گیری این روند علاوه برعقاید فردی ، مؤلفه های فرهنگی و بینش حاکم بر قوم غالب که به صورت آشکار و پنهان اثرگذار بوده اند ،نمی توان از نقش عوامل سیاسی و مسائل زمان به راحتی گذشت. جهت گیری سیاسی، مذهبی غازان خان متأثر از فرهنگ حاکم بر اکثر مسلمانان در ارتباط با خلافت عباسی که توسط ممالیک احیا شده بود و مؤلفه های حاکم بر روابط ایلخانان با ممالیک وشرایط خاص این دوران می باشد .این تاثیر و تاثر در رویکرد غازان به مذهبی غیر از مذاهب مورد تایید خلافت مصر و سعی در استفاده از برخی آرای فقهی و اندیشه های سیاسی ادوار گذشته ایران قابل مشاهده است.

اسکندر مقدونی به عنوان برجسته ترین دشمن ایران زمین سهم مهمی در ادبیات حماسی فارسی دارد. پرداخت جامع و مفصل فردوسی، داراب نامه ی طرسوسی، داراب نامه ی بیغمی و ده ها متن دیگر به زندگی و کارهای او، بخشی از این سهم را شامل می شود. اما این شخصیت تاریخی که درکشورگشایی و نظامی گری به اسطوره ای درادبیات ملل بدل شده، در ادبیات فارسی جایگاهی دوگانه دارد؛ رویه ی نخست آن مربوط به متونی است که عمدتا پیش از قرن ششم تالیف شده اند و سرآغاز آنها هم به دوران پیش از اسلام باز می گردند. در این متون اسکندر گجسته یا ملعون در مقام دشمن قرار دارد، از سوی دیگر، برای توجیه بخشی از اندیشه ی سیاسی ایرانیان باستان، وی به نوعی به نسل دارا (آخرین پادشاه کیانی) متصل می شود. در رویه ی دوم که شاخص ترین تجلی آن در آثار نظامی گنجوی است، شخصیت اسکندر تحولی عظیم پیدا می کند. حکیم گنجه در دو اثر عرفانی خود: شرفنامه و اقبالنامه از اسکندر غاصب، عارفی پیامبر گونه می سازد که البته در جهان گشایی هم ید طولایی داشته است. در این مقاله ، تحول شخصیت اسکندر با توجه به نقش آن در حیات سیاسی ایران، ازمنظر هویتی بررسی شده و نقش دوگانه آن در ادب فارسی، در نسبت با خرد سیاسی ایرانیان سنجیده می شود.

تلاش برای دستیابی به امنیت به عنوان یکی از مهم ترین نیازهای انسان در طول تاریخ، با انواع وسایل دفاعی صورت می پذیرفت. اقدامات دفاعی که به منظور تضمین استقلال، حفظ تمامیت و امنیت ارضی و حراست از مردم خود در مقابل هرگونه تهاجم دشمن صورت می گیرد، به دو صورت نظامی و غیرنظامی است که امروزه به ترتیب دفاع عامل و دفاع غیرعامل نامیده می شود. اقدامات دفاع غیرعامل که در تأمین امنیت شهرها امری مهم محسوب می شود، نیازی به به کار گیری مستقیم سلاح ندارد، بلکه شامل اقدامات از قبل پیش بینی شده برای مقابله بدون درگیری با دشمن است تا ضمن بالابردن هزینه های دشمن، موجب افزایش قدرت دفاعی نیروهای خودی گردد. در این راستا، با توجه به موقعیت استراتژیکی ماوراءالنهر که قرون متمادی با یورش های متعددی به ویژه از سوی ترکان مواجه بوده است، رعایت اصول دفاع غیرعامل در ساختار شهری، به صورت ایجاد استحکامات شهری و مرزی امری لازم بوده است. بخارا و سمرقند به عنوان مهم ترین شهرهای این منطقه دارای عناصر دفاع غیرعاملی چون ارگ، شارستان، ربض، برج و بارو، دروازه و ... بوده اند، که بررسی این ساختار در قرون نخستین اسلامی موضوع مقاله حاضر است.

در مقاله حاضر تلاش می شود زمینه مشارکت و سهم اقلیت های دینی مسیحی، یهودی، زرتشتی و صابئی در فعالیت های اقتصادی این دوره در ابعاد تجارت و بازرگانی، مالکیت و زمینداری و صناعت و حرفه های کارگاهی نشان داده شود. با توجه به سیاست تساهل و تسامح دینی امرای آل بویچه نسبت به اقلیت های دینی، به نظر می رسد، نقش و جایگاه و میزان مشارکت و کامیابی اقلیت های دینی در این عرصه، نسبت به دوره های قبل و بعد این دوره، مطلوب بوده باشد. به طوری که برخی از آنها توانستند با تشویق و حمایت امرا و وزرای آل بویه در بخش های مختلف، از جمله عرصه اقتصادی، نقش و مشارکت داشته باشند. بررسی ها نشان داد که عرصه فعالیت های اقتصادی اقلیت های دینی غیر مسلمان در این دوره یکسان نبوده و هر یک در ارتباط با شرایط تاریخی و موقعیت اجتماعی که داشتند در زمینه های متفاوت فعال بودند. یهودیان و مسیحیان، بیشتر در شهرها اقامت داشتند و در زمینه هایی چون کسب و تجارت، فعالیت های پیشه وری و صرافی، رسیدگی به امور مالیاتی و حسابرسی های مالی مربوط به تجارت و بازرگانی از طرف حکومت فعالیت می کردند. در حالیکه زرتشتیان به عنوان بازماندگان جامعه دینی ایران قبل از اسلام به علت اقامت در ایالات و نواحی و به جهت همان نقش و جایگاهی که در عرصه مالکیت و زمینداری داشتند، بیشتر در فعالیت های اقتصادی مرتبط با ملک و زمین و رسیدگی به امور مالیاتی مربوط به چنین عرصه ای از طرف حکومت مشارکت داشتند. در حالی که صابئیان در حرفه های مربوط به صناعت و پیشه های کارگاهی چون کارهای دستی و هنرهای ظریف مربوط به ساخت زیور آلات طلا و نقره زنانه و مردانه، فلزکاری و میناکاری اشتغال داشتند، و به نوعی حاملان و گسترش دهندگان چنین صنایع و هنرهایی در جامعه اسلامی بودند.