سعید مهریار

معماری دستکند دامنه کوه آتش فشانی سهند ازجمله گونه های کمتر شناخته شده معماری ایران است که به صورت جسته و گریخته برخی از بناهای شاخص آن موردمطالعه قرار گرفته است. ازجمله بناهایی که در معماری دستکند سهند در تمامی روستاها تقریباً نمونه هایی تاریخی و قابل توجه وجود دارد، حمام های دستکند هستند. ازجمله ویژگی های این حمام که موجب می شود ارزش گونه شناسی معماری حمام های دستکند دامنه سهند موردتوجه قرار گیرد و درواقع ضرورت و اهمیت این تحقیق حول آن است، می توان به سیستم های آب رسانی و چگونگی ارتباط فضایی با توجه به محدودیت هایی فضایی در بدنه صخره ای اشاره نمود. روش تحقیق در رابطه با این بنا استفاده از مطالعات میدانی با حضور در محل و همچنین استفاده از روش های مستندسازی برای فرایند ایجاد فضاهای معماری و همچنین سیستم آب رسانی در کنار روش های ساخت وساز بوده است. هدف این مقاله، معرفی یافته های جدید درباره ی معماری دستکند حمام کهنمو به عنوان یکی از حمام های خالص و دست نخورده دامنه سهند است و سؤالاتی از قبیل: ویژگی های معماری و کالبدی حمام کهنمو از لحاظ ساخت فضاهای دستکند چیست؟ سامانه تأمین آب و گردش آن در فضاهای داخلی حمام در این ناحیه کوهستانی چگونه بوده است؟ را پیگیری می کند. تحقیق پیش رو با استفاده از بررسی های کتابخانه ای، مطالعه میدانی و مستندنگاری انجام شده است. ازجمله ویژگی های قابل توجه حمام کهنمو سیستم آب رسانی و گردش آب آن است که به وسیله آب قنات و سیستم های گرمایشی آب را به طور مناسب برای کاربردهای گوناگون خزینه در فضای داخل حمام تهیه می نموده است. به علاوه عمده مصالح ترکیب شده با این گونه معماری در نمونه های اصیل، سنگ های پراکنده موجود در محیط کوهستان و قلوه سنگ های آتش فشانی در بستر رودخانه های دره های سهند هستند؛ و همچنین در ساخت فضاهای تکمیل کننده و یا تعمیری از ملاط های بوم آورد پایه گلی استفاده شده است. امروزه در نمونه های جدید در کنار مصالح قدیمی از ملاط ماسه و سیمان استفاده زیادی می شود.

سرآمد عمارت های منطقه خان نشین ماکو به تحقیق پژوهشگران، کاخ مرتضی قلی خان اقبال السلطنه، سردار ماکو است. منطقه ایی که با بهره برداری از شیب زمین، به صورت باغ مُطبق، گستره ایی در جهت شرقی-غربی دارد. بنای عمارت باغچه جوق در حوزه مطالعات معماری حاکم بر منطقه ماکو در دوران قاجاریه، از جمله بناهایی است که به صورت کوشک در محوطه باغ تاریخی با مسطح نمودن عوارض طبیعی شیب دامنه آبرفتی این کوه ها، باغ به صورت مطبق بنیان شده است. استفاده از انواع تکنیک ها و فن آوری های سازه های سنتی رایج، مانند بهره کشی از عوارض زمین در باغ مُطبق، رعایت رون یا جهت عمارت سازی در باغ ، صفه سازی، استفاده از مصالح بوم آورد، استفاده از فضاهای مورد نیاز در حجم سازی ساختمان، استفاده از فضاهای پُروخالی، کاربرد در نماها و جداره ها از تکنیک های آراستن از موتیف های قفقازی و شرق آناتولی مانند نقوش برجسته انسانی و گیاهی الگوبرداری شده و به شیوه معماری سنتی ایرانی و در فضاهایی که جوابگوی روح ایرانی است، استفاده گردیده است. اقبال السلطنه به واسطه سفرهایی که به فرنگ داشته است، اقلام و موارد بسیاری را به عنوان الگوی زندگی با خود به همراه می آورد که در تکامل این شیوه زندگی در فضای معماری عمارت تاثیر می گذارد. گرچه تزئینات وابسته به معماری این بنا در طی دهه های گذشته متحمل آسیب فراوان شده است، اما نمونه های باقیمانده به لحاظ مصالح بوم شناختی در شکل و فرم، دارای نمونه های منحصربه فرد تقابل سنت و مدرنیته است

آشکارسازی و طرح حفاظت و مرمت بخشی از تزیینات پنهان شده در قسمت (اتاق گوشوار) بنای کوشک دو طبقه در ضلع جنوب غربی خانه صدقیانی در محله مقصودیه تبریز موضوع مورد بحث این مقاله است. در همین راستا با توجه به پنهان بودن این نقاشی ها در زیر لایه ای از گچ کُشته، شناسایی وسعت، گونه و تکنیک نقاشی ها و همچنین میزان آسیب و روش آشکارسازی و خارج نمودن آنها از زیر لایه گچ مهم ترین سؤالات و اهداف این تحقیق بوده است. در همین راستا، انجام مطالعات آزمایشگاهی جهت شناسایی مواد تشکیل دهنده و تکنیک اجرای این نقوش توسط روش های آزمایشگاهی میکروسکوپی الکترونیکی روبشی(SEM-DEX) و اسپکتروسکوپی مادون قرمز تبدیل فوریه (FTIR) به علاوه استفاده از شیمی تر و بررسی های میکروسکوپی و ماکروسکوپی لایه های موجود صورت پذیرفت که منجر به شناسایی رنگدانه هایی از قبیل: اکسیدآهن، ایندیگو، مالاکیت و به همراه روغن خشکانه گردید که نشان از رنگ و روغن بودن نقاشی های فوق بود. در ادامه پس از شناخت نسبی از وضعیت اثر مذکور با مطالعات فن شناسی و آسیب شناسی، فرسودگی های موجود و براساس اصول مبانی نظری مرمت مبنی بر پاکسازی لایه های الحاقی و زدودن بخش هایی که اصالت اثر را مخدوش کرده اند، اقدام برداشتن لایه های گچ از سطح نقاشی ها انجام پذیرفت که در نهایت موجب آشکار شدن ته رنگ و طرح های اصلی نقاشی های ازاره پنهان خانه صدقیانی شد در همین راستا، برای حفاظت از این آثار، پس از تمیزکاری- ترکیبی از الکل واستون-، استحکام بخشی و تثبیت لایه ها، جهت ایجاد یکپارچگی بصری اثر، بازسازی رنگی قسمت های کمبود با استفاده از آبرنگ انجام پذیرفت.