بدر السادات علیزاده مقدم

در دوره صفویه برخی از خاندان های برجسته ایرانی به دلایل مختلف، به هندوستان مهاجرت کردند. مهاجرت این خاندان ها به قلمرو گورکانیان هند همراه با تجربیات بیشمار سیاسی و اجتماعی آنان به طور طبیعی منشأ تأثیرات قابل توجهی در عرصه های مختلف در هند بود. ازجمله این خاندان ها، خاندان زیک بود. این خاندان که از سابقه درخشان خدمات نظامی و سیاسی در دوره شاه عباس اول صفوی برخوردار بود، پس از مرگ وی و به واسطه اختلافات درباری مورد غضب قرار گرفتند و مجبور به ترک ایران و پناهندگی به دربار گورکانیان شدند. این پژوهش به شیوه کتابخانه ای و به روش توصیفی و تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش اصلی است که خاندان زیک چه نقشی در دوره گورکانیان هند ایفا کردند؟ یافته های اجمالی این پژوهش مؤید آن است که خاندان زیک با بهره گیری از تجربیات نظامی و سیاسی خود نقش مؤثری در مقابله با ازبکان و برخی از فتوحات گورکانیان هند ایفا کردند. تلاش پیگیر این خاندان در عمران و آبادی برخی از نواحی قلمرو گورکانیان همچون کشمیر و کابل و حمایت بی وقفه آنان از گسترش زبان فارسی و مذهب تشیع در هند از تأثیرات مهم حضور این خاندان، در دربار گورکانیان هند بود.  

خاندان اینجوی شیرازی از جمله خاندان های برجسته ایرانی عصر صفوی بودند که پس از مهاجرت به هند توانستند به مدد تجربیات سیاسی خود، منشأ تأثیرات قابل توجهی در عرصه های مختلف هند باشند. نگارنده این پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه ای، در پی پاسخ به این پرسش اصلی است که خاندان اینجوی شیرازی در این برهه چه نقشی در حیات سیاسی و فرهنگی در دربارهای جنوب و شمال هند ایفا کردند؟ یافته های پژوهش مؤید آن است که خاندان اینجو در دوره حضور خود در جنوب هند، علاوه بر تلاش به منظور گسترش تشیع، نقش مهمی در برقراری ارتباط میان دولت های این ناحیه و دولت صفویه ایفا کردند. اینجوها در شمال هند نیز علاوه بر آنکه از مشاوران اصلی گورکانیان در امور سیاسی، به ویژه در رابطه با ناحیه دکن بودند، در اعتلای فرهنگ ایرانی و اسلامی به ویژه زبان فارسی نیز نقش قابل توجهی ایفا کردند.

با تثبیت عباسیان، نفوذ ایرانیان، انتقال علوم به بغداد و آغاز به کار بیت الحکمه، فعالیت علمی در آنجا رونق یافت و مسلمانان در شاخه های مختلف علوم به ویژه پزشکی، به پیشرفت هایی دست یافتند. فراوانی کتاب های مربوط به چشم پزشکی از اقبال این حوزه از پزشکی نسبت به سایر شاخه های پزشکی حکایت دارد. پژوهش حاضر به منظورِ بررسی میزان تغییرات چشم پزشکی از قرن سوم تا قرن پنجم انجام شده است. نتایج پژوهش که از راه بررسی تطبیقی کتب دو پزشک موردِنظر به دست آمده، نشان می دهد؛ ابن اسحاق (264- 194 ق)، در کتاب العشر به عنوان نخستین کتاب آموزش چشم پزشکی با ارجاعات به پزشکان یونانی و استفاده از لغات یونانی وامدار آنها است اما ابن سینا (428 – 370 ق)، در بخش چشمِ کتاب قانون به عنوانِ شاخص ترین اثر پزشکی دوران طلایی، ضمن تغییر نام ها، بیماری های بیشتری را که محصول تجربه اش بوده، معرفی کرده است و همچنین قانون از انسجام منطقی و عقلی بهتری برخوردار است که بی تأثیر از دانش فلسفی وی نبوده است.

بندر بوشهر در دوره قاجار بواسطه عوامل مختلف بویژه حجم صادرات و واردات مهمترین بندر تجاری ایران بود. وجود عواملی چون حاکمیت خاندان آل مذکور و توجه آنان در ایجاد امنیت این بندر،همچنین حضور نمایندگی ها و تجارت خانه های خارجی در کنار حضور فعال تجار بویژه تجار ارمنی موجبات رونق تجاری بندر بوشهر در این برهه را فراهم آورده بود. این پژوهش به شیوه کتابخانه ای و به روش توصیفی و تحلیلی در پی پاسخگویی به این سوال اصلی است که ارامنه بوشهر چه نقشی در فعالیتهای تجاری این بندر در دوره قاجاریه ایفاء کردند؟ بررسی های اجمالی موید آن است که بازرگانان ارمنی به شکل انفرادی و یا از طریق تشکیل تجارت خانه های متعدد از طرق مختلفی همچون صادرات و واردات کالاهای مختلف و پذیرش نمایندگی شرکتهای خارجی و تعامل با سایر گروههای تجار ایرانی نقش فعالی در رونق تجارتی بندر بوشهر در دوره قاجاریه ایفاء کردند.

جلوس شاه عباس اول مقارن با یکی از بحرانی ترین ادوار تاریخ صفویه بود. از جمله چالش های اصلی دولت صفویه در این برهه، چگونگی روابط با دولت های همسایه بود. از نخستین گام های شاه عباس اول برای رفع چالش های موجود، فعال کردن دیپلماسی و ارسال مکاتبات متعدد با دولت های همسایه بود. این پژوهش به شیوه کتابخانه ای و به روش توصیفی و تحلیلی علاوه بر معرفی نسخه خطی مراسلات، در پی پاسخ به این پرسش است که مکاتبات سیاسی در دوره شاه عباس اول چه نقشی در مناسبات خارجی با دولت های همسایه داشت؟ یافته های پژوهش مؤید آن است که اگرچه مکاتبات شاه عباس اول در به مذاکره کشاندن ازبکان و بازداشتن آنها از تهاجم به خراسان نقش فعالی ایفاء نکرد، اما استمرار مکاتبات شاه عباس اول با عثمانی ها و گورکانیان هند، نقش فعالی در اعتمادسازی در روابط ایران با این دولتها و درنهایت ایجاد فرصت مناسب برای شاه عباس جهت بازپس گیری مناطق اشغالی ایفاء کرد.

در میان منابع پژوهش در تاریخ اجتماعی، تذکره ها از جایگاه خاصی برخوردارند. اگرچه تمرکز اصلی تذکره ها بر شرح حال شاعران و سخنوران است، اطلاعات حاشیه ای که در خلال شرح حال ها به آن اشاره شده، می تواند نقش مؤثری در تکمیل و گاه حتی تصحیح اطلاعات منابع تاریخی ایفا کند. در میان تذکره های دوره صفوی، تذکره نصرآبادی چه به لحاظ تعدد شرح حال ها و چه به لحاظ حجم اطلاعات حاشیه ای و به ویژه توجه نویسنده بر سخنورانی از طبقات مختلف جامعه از اهمیت ویژه ای برخورداراست. این مقاله که با روش کتابخانه ای و به شیوه توصیفی و تحلیلی ساماندهی شده، در پی پاسخ به این سؤال است که تذکره نصرآبادی چه نقشی در تبیین اوضاع اجتماعی دوره صفویه ایفا می کند؟ یافته ها مؤید آن است که اگرچه نکات اجتماعی ارائه شده در این اثر به صورت حاشیه ای و در لابه لای شرح حال شاعران و سخنوران این دوره آورده شده است، توجه خاص نویسنده به طبقات مختلف جامعه به ویژه عامه مردم، سرگرمی ها، اعتقادات و آداب و رسوم و چگونگی تعامل اجتماعی گروه های مختلف، در کنار نمایاندن آسیب ها و چالش هایی که طبقات مختلف عصر وی با آن مواجه بوده اند، این کتاب را به منبعی ارزشمند جهت فهم بیشتر و بهتر جنبه های مختلف حیات اجتماعی دوره صفویه به ویژه اواخر آن بدل ساخته است.

از جمله ادوار درخشان تاریخ ایران دوره صفویه است . در این برهه تاریخ ایران شاهد تحول بزرگی در عرصه های مختلف سیاسی و فرهنگی بود. در این دوره صفویان با اعلام رسمیت یافتن تشیع نه فقط از توان ایدئولوژی پویایی تشیع جهت سلطه سیاسی خود بهره گرفتند بلکه این واقعه چهره مذهبی ایران را نیز تحت تاثیر قرار داد . تاریخ نگاری این دوره از جمله عرصه های بودکه از این حادثه بزرگ متاثر گردید و به نوعی آیینه تمام نمای عصر خود شد. در واقع هدف اصلی این پژوهش که با روش توصیفی و تحلیلی و برپایه منابع کتابخانه ای تنطیم گردیده است پاسخ به این سوال مهم است که : تغییر دیدگاههای مذهبی در دوره صفویه چه تاثیری در تاریخ نگاری عمومی این دوره داشته است؟ بررسی های اولیه موید آن است که اگر چه تاریخ نگاری عمومی عصر صفوی در شیوه و اسلوب کلی استمرار تاریخ نگاری عصر تیموری بود اما تغییر ات مذهبی عصر صفوی چهره تاریخ نگاری عمومی این دوره را نیز متاثر کرد. چنانکه تواریخ عمومی این دوره نیزدر کنار نهادهای سیاسی و فرهنگی صفویه در جهت نهادینه کردن فرهنگ تشیع دراین دوره گام برداشتند.

هدف: این پژوهش بر آن است که به بررسی وضعیت فرهنگی ارامنة بوشهر و تأثیر فعالیت آنها در رشد فرهنگی این شهر در دورة قاجار بپردازد. روش/رویکرد پژوهش: این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی و برپایة منابع کتابخانه ای و اسناد این دوره انجام شده است. در پایان نیز پس از ارزیابی داده های تاریخی و تجزیه و تحلیل آنها به استنتاج پرداخته شده است. یافته ها و نتایج پژوهش:ارامنة بوشهر در دوره قاجار در محلات مخصوص به خود در بوشهر سکونت و بیشتر به تجارت و بازرگانی اشتغال داشتند. ارامنة این شهر از لحاظ اعتقادی جزء مسیحیان ارتدوکس و در ارتباط مستمر با ارامنة اصفهان بودند. آنها در این دوره با حفظ آئین و زبان مادری خود به زبان های مختلف مورد نیاز خود تسلط داشتند. درمورد نحوة پوشش ارامنه، در این دوره به طور عمده تمایزی میان آنها و اهالی بوشهر وجود نداشت. همچنین، با حفظ هویت مذهبی و فرهنگی خود، نقش فعالی در رشد و توسعة فرهنگی بوشهر داشتند. علاوه بر تأسیس مدرسه و نوانخانه ویژه ارامنه، در توسعه مدرسة سعادت مظفری و ارائة الگویی جهت تأمین بودجة آن مشارکت فعال داشتند. اقدامات ارامنة بوشهر تنها به این بندر محدود نبود و در تأسیس نهادهای آموزشی و امور مطبوعاتی در دیگر بنادر خلیج فارس نیز نقش قابل توجهی دربالا بردن سطح آگاهی و رونق این بنادر ایفا کردند.

در دورة صفویه برخی از خاندان ها به دلایل مختلف از ایران به سرزمین های مجاور، از جمله هندوستان، مهاجرت کردند. مهاجرت این خاندان ها تأثیرات عمیقی بر حیات سیاسی و فرهنگی این کشورها به جا گذاشت. از جملة این خاندان ها، خاندان طهرانی بود که در دورة صفویه به هندوستان مهاجرت کردند. خدمات این خاندان به سلسلة تیموریان هند از دورة اکبرشاه(963-1014ه .ق) آغاز و در دورة پادشاهی فرزندش جهانگیر(1014-1036ه .ق) به اوج خود رسید؛ چنان که در این دوره غیاث الدین طهرانی و دو فرزندش مهرالنساءبیگم و ابوالحسن خان، عناوین مهمی چون اعتمادالدوله، ملکه و خان-سامانی را به خود اختصاص دادند و در جریان سیاست داخلی و خارجی تیموریان هند نقش فعالی ایفاء کردند. این مقاله بر آن است که ضمن نگاهی به پیشینة این خاندان در دورة صفویه، با روش توصیفی - تحلیلی به بررسی جایگاه و تأثیر حضور آن ها در حیات سیاسی و فرهنگی دورة جهانگیر تیموری بپردازد.

ورود بابریان به عرصه ی سیاسی هندوستان با حضور و نفوذ صوفیان نقشبندی در آن خطه مقارن بود.دیدگاه های خاص بزرگان فرقه ی نقشبندی در لزوم نزدیکی به امراء وسلاطین از یک طرف ، و ارادت اجدادی تیموریان و اخلاف آنان (بابریان) در هند از طرف دیگر ،زمینه ی حضور و نفوذ آنان را در مسایل این عصر بیش از پیش فراخ تر نمود. از این رو، رد پای فکری و سیاسی صوفیان این فرقه به طور آشکار و نهان در حوادث عصر تیموری هویداست.در واقع، تأثیر و نفوذ فکری این فرقه، به ویژه در دو حادثه ی مهم عصر بابری ، یعنی اصلاحات دینی اکبر وپیامدهای آن و سیاست دینی اورنگ زیب، مؤید اهمیت انکار ناپذیر این فرقه و لزوم بررسی چگونگی حضور و نفوذ این فرقه در عصر بابری است . نویسنده در این مقاله با استفاده از منابع مکتوب ، در پی یافتن چگونگی تأثیر فکری و سیاسی بزرگان این فرقه و تعامل آنان با دربار بابری است.