انسیه عسگری

اختلاف دیدگاه های تفسیری معلول عوامل متعددی است که بررسی فرآیند تفسیر می تواند نحوه اثرگذاری این عوامل را آشکار کند. هدف تحقیق حاضر، بازخوانی فرآیند تفسیر آیه «وَ ثِیابَکَ فَطَهِّر» در همخوانی با یکی از این عوامل مهم یعنی گرایش های تفسیری است. روش پژوهش، تحلیلی و مبتنی بر توصیف و تبیین است: توصیف اقوال اولیه و فرآورده های تفسیری، سپس تبیین تنوع دیدگاه ها از طریق تحلیل نحوه تعامل مفسر با اقوال اولیه در پرتو گرایش ها. یافته های تحقیق نشان داد فرآورده های تفسیری در آیه ۴ مدثر شامل دو گونه تفسیر ظاهری است: تطهیر حقیقی؛ تطهیر مجازی. تفاسیر در پرتو گرایش فقهی با پنهان کردن یا اولویت ندادن به طرح اقوال مخالف، تطهیر حقیقی را پذیرفته و بر تطهیر لباس با آب و حتی قید برای آمادگی نماز تأکید کرده اند در حالی که گرایش کلامی تنها در یک تفسیر بر فرآیند این آیه اثرگذار بوده است. گرایش های دیگر (متنی و تاریخی) محصولات متفاوتی را در فرآیند خود پدید آورده اند. برخی تطهیر را مجازی (کوتاه کردن، بالاگرفتن) و بعضی نیز هم تطهیر و هم ثیاب را مجازی و مراد آیه را دوری از آلودگی های باطنی دانسته اند. عده ای دیگر در دیدگاهی افزایشی قائل به تفسیر باطنی (تطهیر زنان) شده اند. نتیجه نهایی تحلیل فرآیند تفسیر نشان داد تا چه حدّ این فرآیند برای هر متن تفسیری منحصر به فرد است و چقدر ضرورت دارد بررسی های خردنگرتر و جزئی تر در فرآیند تفسیر صورت پذیرد.

ابن قولویه محدث و فقیه متقدم شیعی، از خاندانی محدث بود. وی تأثیرگذارترین استاد شیخ مفید بود و محدثان و بزرگان نامداری چون شیخ صدوق و ابن غضائری نزدش شاگردی کرده اند. حیات علمی وی در مکتب حدیث قم آغاز شد و پس از فعالیت در چند بوم حدیث مهم شیعه، در بغداد وفات یافت. نقش وی در انتقال حدیث و کتب راویان میان این بوم ها و سرزمین های اسلامی، در سده چهارم مؤثر و کارآمد بود. او در خراسان، ماوراءالنهر و مناطق مختلف عراق و مصر به تعلیم و تعلم حدیث پرداخت. مطالعه اسامی کتاب ها و برخی اعتقادات ابن قولویه نشان می دهد او از اساتید و اعتقادات شیعیان خراسان مانند عیاشی و برخی باورهای اسماعیلیه، بیش از سایر بلاد تأثیر گرفته است. محصول این سفرها فقط کتاب کامل الزیارات نبود، بلکه بیست کتاب با موضوعات فقهی به او نسبت داده شده است. این پژوهش با اشاره به تجارب و تحلیل دستاوردهای حضور وی در شهرهای مختلف، کوشیده است درباره سبب وانهاده و کنار زده شدن ابن قولویه که اندکی پس از وفات وی رخ داده، کاوش کند. دیدگاه فقهی مشهور ابن قولویه، نظریه عددیه است که به نظر می رسد افزون بر اوضاع علمی، فرهنگی و اجتماعی سده چهارم و پنجم، این رأی هم به طور خاص، در باقی نماندن نشان علمی از فقیهی نامدار چون او، سهم عمده ای داشته باشد.

یکی از راه های اطمینان به صحّت یک گزارش تاریخی، نزدیکی زمانی آن گزارش به واقعه است. فاصله زمانی و دخالت حلقه های واسطه در نقل هر واقعه، ذهنیت های غیرواقعی، دروغ ها و تحریف ها را در گزارش وارد می کند. در این میان، توجه به گونه های تألیفی درخصوص عاشورا می تواند عنصری برای نیل به روایت حقیقی عاشورا باشد. این مقاله تلاش می کند با رویکردی توصیفی تحلیلی به انواع نگارش ها و سبک شان در این حوزه بپردازد و با معرفی ویژگی های هر گونه، آفت های عمده و اصلی این عرصه را که سبب برداشتی ناصواب از روایت راستین عاشورا شده، بررسی نماید. آفت هایی نظیر تقطیع، برداشت های ناصواب و فرقه گرایانه، بی توجّهی به اسناد و مبالغه سبب می شود روش ها و شیوه های اتخاذی در برگرفتن عناصر تألیفی در حوزه مقتل نگاری مخدوش شود. بدیهی است وقتی مقتل پژوه به نوع و سبک تألیفی مقاتل و آسیب های آنها توجه کند، می تواند بر اساس آن، به دور از کج اندیشی، تحلیلی صحیح از واقعه عاشورا ترسیم کند.

ابن قولویه از محدثان قمی در سده چهارم بوده که سال های پایانی عمر خود را در بغداد سپری کرده است و محدثان و عالمان بزرگی همچون غضائری و شیخ مفید از او بهره برده اند؛ اما اکنون از آثار و آراء وی نشان کمی در دست است. میزان تأثیرگذاری ابن قولویه بر حدیث بغداد را می توان در دو کتاب رجالی فهرست نگاری شیعه، الرجال نجاشی و الفهرست طوسی نشان داد. پنجاه و دو راوی صاحب کتاب در این دو منبع، به واسطه ابن قولویه معرفی و طریق داده شده اند که چهل راوی را تنها ابن قولویه در الرجال نجاشی نقل کرده است. برخی از آن ها مانند احادیث سعد بن عبدالله اشعری، الرجال کشی و کتاب های فقهی ابن ابی عقیل مهمترین متون منتقل شده توسط ابن قولویه به منابع حدیثی بغداد در سده چهارم بوده است. به رغم بهره فراوان نجاشی، شیخ طوسی از طرق و اسناد ابن قولویه یاد نکرده و حتی در موارد مشابه، طرق ضعیفی مانند طرق ابن بُطَّه را جایگزین وی کرده است. توجه به سفرهای ابن قولویه نشان می دهد، او بیش از همه، کتاب های محدثان قم و ری، و سپس دیگر حوزه های حدیثی ایران مانند خراسان و سمرقند را به بغداد آورده است. همچنین، سفر ابن قولویه به مصر و دیگر شهرهای عراق، سبب بازگرداندن اسناد و دفاتر کهن محدثان کوفی به بغداد شده است. آراء خاص و مشخص ابن قولویه در پس آراء شاگردان بزرگ و نسل های بعدی مانند شیخ مفید و شیخ طوسی، حل و محو شده است؛ اما تأثیر او در انتقال حدیث قم به بغداد قابل اغماض و چشم پوشی نیست.

إنّ أحد الأهداف الرئیسیه لنقد النصوص القدیمه التی تعتبر أساسًا فی دراسات النصوص القدیمه الموجوده بین الأدیان و المذاهب هو العثور على المؤلف وصاحب النص. ویعتبر "نهج البلاغه" الکتاب الذی طالما کانت هویته التاریخیه مصدر النقد الشیعی والسنی. یتطرق هذا البحث إلى النقد المنهجی لهذا النص. نظرًا لخصائصه الممیزه، فإن منهج نقد نص "نهج البلاغه" یمکن تحقیقه على ثلاث مراحل: نقد الصیاغه والروایه، نقد الموارد والإسناد ونقد الأسلوب؛ ولا یمکن الحصول على نتائج صحیحه وواقعیه لنقد النص إلا من خلال هذه المراحل الثلاث. فیما یتعلق بالخطب التوحیدیه، وعلى الرغم من أن کل مرحله من مراحل نقد النص لها انجاز مختلف بشکل مستقل، إلا أن المراحل الکلیه تشیر إلى انتساب ما سبق ذکره من الخطب إلى الإمام علی (ع) إن إزاله الأضرار، مثل النظره أحادیه المرحله، والنقد غیر العقلانی، وتکرار الادعاءات السابقه، وتجاهل إمکانات المعنى، وتقلیص النقد التاریخی إلى النقد التقلیدی، سیساعد فی تقدُّم الطریقه الصحیحه لنقد نص نهج البلاغه وإثرائه. یحاول هذا البحث تقدیم قالب مناسب وشامل للنقد التاریخی لنص نهج البلاغه.

آثار تفسیری با عنوان «تفسیر تطبیقی» در چند دهه اخیر گسترش قابل توجهی داشته است. در حالی که مباحث تفسیرپژوهی پا به پای آن رشد نکرده است. یکی از مهم ترین این مباحث، روش تطبیق است که نیاز به شناسایی دارد. این تحقیق، به طور خاص، روش تطبیق را در آثار نجارزادگان بررسی می کند. روش وی بر سه مرحله نقل، تبیین و نقد آراء مبتنی است. از آنجا که همین مراحل در تفاسیر سنتی، شاخصه های کلی متن تفسیری را تشکیل می دهد، روش وی را می توان در تاریخ تفسیر ریشه یابی کرد. در این بررسی، بیش تر بر سده های چهارم تا ششم تأکید شده است که یکی از نقاط عطف تاریخی تطبیق محسوب می شود. نتایج بدست آمده نشان داد که روش نجارزادگان در عمل نقل و نقد در تفاسیر سنتی ریشه دارد و آثار وی با در نظر گرفتن برخی امتیازات، صورت تکامل یافته و مستقل همان بررسی های تطبیقی ای است که بیش و کم در تاریخ تفسیر انجام می شده است. نقل و تبیین آراء به بیان حداکثری و مستند دیدگاه ها توسعه یافته است، ولی داوری کم و بیش با همان ابزارها و مبانی انجام شده است.

در منابع اهل سنت و شیعه روایاتی وجود دارد که حاکی از سِحر شدن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به وسیله شخصی یهودی است. این روایات هم از لحاظ معیارهای متنی و سندی اعتبارسنجیِ حدیث دچار خدشه است، و هم به مثابه شأنیت روایت تفسیری از باب سبب نزول متزلزل می نماید. اما ازآنجاکه سِحر ماهیتی مبهم و رمزآلود دارد، برای اعتبارسنجی این روایات، پیش از هر رویکردی بایستی چیستی سِحر روشن شود. تحقیق حاضر با رویکردی تحلیلی و انتقادی می کوشد که ابتدا چیستی سِحر را تبیین کند و سپس به امکان سنجی تأثیرگذاری آن بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بپردازد. تأمل در آیات قرآن و بررسی دیدگاه دانشمندان مسلمان، نشان می دهد که مقوله سِحر عملی نفسانی است و دارای یک حوزه سه گانه است که به اراده ساحر، قابلیت مسحور، و اراده خداوند بستگی دارد، و بنابر ادله و مستندات نقلی و عقلی، این مثلث درباره پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ناتمام است؛ و سِحر نمی تواند هیچ یک از مراتب وجودی آن حضرت را تحت تأثیر قرار دهد.

مطالعات تطبیقی از اتفاقات خجسته ای است که در دوره معاصر، علوم انسانی را در نقطه عزیمت برای پیشرفت چشمگیر قرار داده است. دانش های دینی و از جمله، تفسیر قرآن نیز می تواند یکی از جلوه های این گونه مطالعات باشد. اندیشه خاص مذهبی مفسران سبب تولید فرآورده های تفسیری متفاوت شده، به طوری که تأثیر دو مکتب تشیع و تسنّن بر تفسیر برخی آیات، به ویژه آیات کلامی و فقهی، انکارناپذیر است. کاربست رویکرد تطبیقی در تفسیر این دسته از آیات، ضمن آنکه به شفافیت آرای تفسیری فریقین می انجامد، باعث رشد و بالندگی دانش تفسیر و گزینش آرای قوی تر از سوی مفسران نیز خواهد شد. پژوهش حاضر درصدد است تا پیدایش رویکرد تطبیقی در تفسیر و نیز سیر تحول آن را با مطالعه اهمّ تفاسیر اجتهادی فریقین در سده های چهارم، پنجم و ششم به انجام رساند. در این مقاله، برخی از آیاتی که بیش از دیگر آیات، معرکه آرای فقهی یا کلامی شیعه و اهل سنت بوده اند، انتخاب کرده ایم و دیدگاه مفسران یک مذهب در برخورد با آرای تفسیری مذهب دیگر ارزیابی نموده ایم. نگارندگان این مقاله درصدد هستند بدین پرسش پاسخ دهند که رویکرد تطبیقی در تفاسیر مورد بررسی چه ویژگی هایی دارد و هر یک از مفسران به آرای مخالف مذهب خود چگونه نگریسته است و با چه معیارهایی به طرح و نقد این آرا پرداخته است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که همزمان با رشد و توسعه دو دانش کلام و فقه در سده های میانی، رویکرد تطبیقیِ شیعی سنّی به تفاسیر اجتهادی راه یافته است و در هر دو مکتب، سیری تکاملی داشته است و مفسران بعدی نقاط ضعف مفسران قبلی را جبران کرده اند. نمونه هایی که در این تحقیق بررسی شده اند، حاوی نکاتی است که نقاط قوّت و ضعف در تفسیر تطبیقی را نشان می دهد که این امر می تواند چراغ راهی برای مفسران و نیز نقطه عزیمت خوبی برای دانش تفسیر به شمار آید.

در چند سال اخیر تفسیر تطبیقی به مثابة یک گونة تفسیری خود را نمایان کرده است. این گونه تفسیری گرچه آثاری در طول تاریخ تفسیر قرآن دارد، اما هم از نظر فراورده های تفسیری و هم از نظر معرفت شناسی تفسیر، بر بن مایه ها و شاخه های نحیفی تکیه زده است. آنچه به نظر می رسد که در درجة نخست باید تقویت شود، ابعاد معرفت شناختی و مبانی علمی متصور و مقبول این گونة تفسیری است. این مقاله در راستای تحقق چنین هدفی، سعی دارد برای این گونة تفسیری، بایدهای ضروری را در دو حوزة نقل اقوال و نقد محتوا، توصیه و تجویز نماید. در مقام نقل، شاخصه هایی همچون لزوم تعیین محدودة تطبیق، نقل مستند، گزارش حداکثری وجوه تشابه و تمایز و تبیین مواضع خلاف و وفاق می تواند بستری استوار برای مقایسة آراء فراهم کند. در مقام نقد، نکتة مهم آن است که مشخص باشد داوری بر اساس مبانی مشترک طرفین صورت گرفته است یا بر اساس مبانی مختص یک طرف از طرفین تطبیق. همچنین باید از ابزارهای شناخته شده ای چون علوم لغت، نحو و بلاغت برای نقد استفاده شود و نیز به روش و ابزار در فرآیند نقد تصریح شود تا سبب شفافیت تطبیق گردد.

«تفسیر مقارن/ تطبیقی» به مثابه ایده و پدیده ای نو، نیازمند پرسش و سنجش منطقی، روش شناختی و معرفت شناختی است. سنجش تحلیلیِ تلقی های موجود، نشان می دهد جز درکی خام از عنصر «مقارنه» که آن ها را به یکدیگر پیوند داده است، درک و درد مشترکی درباره این تفسیر وجود ندارد. درک بسیط از مقارنه و تکیه صِرف بدان و بی بهره گی و بیگانگی از چند و چون تجارب مطالعات مقایسه ای در سایر قلمروهای معرفتی، تلقی های موجود را به کوشش های نافرجام و ناتمامی بدل ساخته است، به طوری که پرسش های تفسیرپژوهانه بسیاری را چنان که باید پاسخ درخوری نداده یا اساساً بی پاسخ نهاده اند و حتی در نشان دادن مرز میان این تفسیر با سایر گونه های تفسیری و حتی مطالعات مقارن غیرتفسیری ناتوانند. بخشی از این ناتوانی ها نیز به اتکاء به یک ابزار تفسیری (مقارنه)، به مثابه یک مؤلفه تفسیر بازمی گردد. تفسیر مقارن/ تطبیقی به مثابه یک فرازبانِ نوپدید در ساحت تفسیرپژوهی قرآن، فرازبانی لرزان و لغزان و همچنان با دشواره های بسیاری روبه روست.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خود به گواهی قرآن، نخستین مفسر آن بوده است و عالمان مسلمان از زمان صحابه همواره بر این باور بوده اند که قرآن کریم متنی است نیازمند به تفسیر . بر همین اساس تفاسیر مختلفی از این کتاب آسمانی تا به حال شکل گرفته است اما در دوران متأخر عده ای از اندیشمندان معتقد شده اند به اینکه فهم و تفسیر هر شخصی از قرآن معتبر است. این نوشتار درصدد است به این پرسش که آیا قرآن نیازمند تفسیر است یا خیر. علل نیازمندی قرآن به تفسیر را نیز پاسخی تفصیلی ارائه کند هم تشریح کند تا مقدمه ابطال نظریه جواز قرائت های متعدد از قرآن فراهم گردد.