سعید پورعظیمی

کهن ترین دستنویس های مرزبان نامه وراوینی که تا امروز در تصحیح این متن به کار بسته شده قریب به صد و بیست سال پس از تحریر این اثر کتابت شده و از این روست که پس از تصحیح علامه قزوینی و محمّد روشن و برزگرخالقی و کلباسی، هنوز گشتگی ها و دشواری های متعدد در بخش های مختلف این اثر برجای است. شماری از دست نویس ها در زمانه علامه قزوینی ناشناخته بوده و او نتوانسته از آنها بهره ببرد. این دست نویس ها از چشم مصحّحان دیگر نیز پنهان مانده؛ از جمله نسخه کتابخانه مَغنیسا در استانبول (به شماره 1324)، نسخه کتابخانه سالتیکوف شدرین سن پترزبورگ روسیه (به شماره 479)، نسخه کتابخانه ملی ایران (به شماره 31032) که اگرچه متأخر است؛ اما گاه ضبط های قابل تأمل و اصیلی دارد. در این مقاله به پشتوانه نسخه کتابخانه ملی ایران چند گشتگی در مرزبان نامه تصحیح شده است و در مواردی دیگر، پیشنهادهایی برای تصحیح قیاسی چند تصحیف دیگر مطرح شده و بر اساس شواهدی از مرزبان نامه و سایر متون کهن نمونه هایی متعدد در تأیید ضبط مقبول آورده ایم.

گزیده اشعار سبک هندی اثر علیرضا ذکاوتی قراگزلو که مرکز نشر دانشگاهی در سال 1372 منتشر کرد نخستین گزیده سبک هندی در ایران بود. اثری که دایره منتخباتِ سبک هندی را از سروده های صائب و کلیم فراتر برد و از دیگر گویندگان و سخنورانی ناشناخته تر در این شیوه شعرهایی درخشان ارائه داد. در این نوشتار سخن بر سرِ چاپ دوم و صورت مفصّل و بازنگریسته کتاب گزیده اشعار سبک هندی یعنی کتاب مجموعه خیال است؛ برگزیده غزلیات چهل وشش شاعر از بابا فغانی شیرازی تا صفاءالحق همدانی که در سال 1397 از سوی انتشارات فرهنگ نشر نو منتشر شد. در نوشتار پیش رو نخست به مخالفان و موافقان سبک هندی پرداخته شده و سپس به معرفی گزیده ها از سروده های شاعران سبک هندی از کتاب منتخبات اشعار صائب تبریزی اثر حیدرعلی کمالی اصفهانی (تاریخ نشر: 1305) و دیگر منتخبات تا سال 1397 و نقد و  ارزیابی کتاب مجموعه خیال . در این بخش ضمن تبیین اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران پس از حمله مغول و استیلای صفویان، ویژگی های اسلوب هندی و اوج و فرود این سبک به بحث گذاشته شده است.از مهم ترین مزیت های مجموعه خیال در مقایسه با دیگر گزیده های سبک هندی این است که بینش فلسفی مؤلف سنجه اصلی در برگزیدن شعرها بوده و مؤلف کوشیده با تأمل و تأکید ویژه بر تفکر فردی و اجتماعی هر شاعر، «فردیت» و خصیصه های سبکی و فکری آنان را آشکار کند.

شعرها و تصنیف ها و یادداشت ها و نامه های عارف قزوینی از روزگار مشروطه تا امروز خوانندگان پُرشمار داشته است؛ اما آثار او در دوران زندگی و به ویژه پس از مرگش با انبوهی از آشفتگی و نادرستی و حذف و تحریف و حتی جعل منتشر شد که اغلب یا به قصدِ گرفتن زهر کلامش یا برای زدودن انتقادها و حمله های گزنده او به دو شعبه استبداد دینی و سیاسی و متولیان شریعت و اربابان سیاست و سایر هم عصرانش بود، یا معلول تمایزهای ایدئولوژیک منتشرکنندگان آثارش با افکار او و هرگونه مصلحت اندیشیِ دیگر، و در پاره ای موارد نیز به سبب ناتوانی در خواندن دست نوشته های او که آثارش را گاه چنان پریشان و بی معنا کرده که به هذیان پهلو می زند. در سال های اخیر دو مجموعه از مکاتبات عارف با دوستانش با عنوانِ واحدِ نامه های عارف قزوینی (انتشارات نگاه، 1391 و انتشارات هرمس، 1396) منتشر شد. بررسی دقیق متن نامه ها با دست نوشته های عارف و یا مآخذ اصلی، افزون بر آشکار کردنِ خطاهای فراوانِ راه یافته در هر دو کتاب، حذف های مصلحت اندیشانه و ایدئولوژیک چاپ انتشارات نگاه و خطاهای چشمگیر نامه های نویافته چاپ نشر هرمس و سایر منابع را نشان می دهد.

شعرها و تصنی فها و یادداش تها و نام ههای عارف قزوینی از روزگار مشروطه تا امروز خوانندگان پرشمار داشته است، اما آثار او در دوران زندگ ی و ب هویژه پس از مرگش با انبوهی از آشفتگی و نادرستی و حذف و تحریف و حتی جع ل منتشر شد که اغلب یا به قص دگرفتن زهر کلامش یا برای زدودن انتقادها و حمل ههای گزنده او به دو شعبه استبداد دینی و سیاسی و متولیان شریعت و اربابان سیاست و سایر ه معصرانش بود، یا معلول تمایزهای ایدئولوژیک منتشرکنندگان آثارش با افکار او و هر گونه مصلح تاندیشیِ دیگر و در بعضی موارد نیز به سبب ناتوانی در خواندن دس تنوشت ههای او که آثارش را گاه چنان پریشان و ب یمعنا کرده که به هذیان پهلو م یزند. در سال های اخیر مجموعه ای از دست نوشته های عارف با عنوان خاطرات عارف قزوینی )انتشارات سخن، 1388 ( و دو مجموعه از مکاتبات او با دوستانش با عنوانِ واحد نام ههای عارف قزوینی )انتشارات نگاه، 1391 و انتشارات هرمس، 1396 ( منتشر شد. بررسی دقیق متن هر سه کتاب با دس تنوشت ههای عارف و یا مآخذ اصلی، افزون بر آشکارکردنِ خطاهای فراوانِ را هیافته در این سه چاپ، حذ فهای مصلح تاندیشانه و ایدئولوژیک نام ههای عارف قزوینی چاپ انتشارات نگاه و خطاهای چشمگیر نام ههای نویافته چاپ نشر هرمس و سایر منابع را نشان م یدهد. نگارنده در مقال های دیگر با نام «این عمارت نیست؛ ویران کرد هاند » به نقد هر دو چاپ نام ههای عارف قزوینی پرداخته است. )بنگرید به:فصلنامه ایران نامگ، کانادا، دانشگاه تورنتو، سال سوم، شماره چهارم، زمستان 1397 ، ویژه استاد محمدعلی اسامی ندوشن( در این نوشتار به خاطرات عارف قزوینی م یپردازیم.

جامع الحکایات حاوی دویست حکایت در احوال پارسایان، اثر نصرالله بن شهرالله ترمذی از جمله نفایس نسخه های خطی منحصر به فرد کتابخانه مجلس شورای اسامی است که با گزینش و تصحیح علیرضا ذکاوتی قرا گزلو در سال 1396 توسط انتشارات حقیقت به زیور طبع آراسته شده است. نویسنده در نوشتار پیش رو در راستای معرفی کتاب مذکور، نخست، باب های کتاب را فهرست وار بیان داشته و برخی حکایات آن را ذکر می کند و سپس، پاره ای غلط های راه یافته به کتاب را همراه با شماره صفحه متذکر می شود.

روابط عارف قزوینی در جایگاه «شاعر ملی ایران» با برخی از نامدارترین چهره های عصر خویش و فراز و نشیب این مناسبات و دگرگونی آرای عارف درباره ی برخی از آنها، روحیات و عقاید او را به روشنی آینگی می کند. بدبینی، سوءظن، واکنش های عصبی و پرخاشگرانه که با حساسیت و صداقت بسیار در آمیخته، اساس شخصیت و مواجهه ی عارف با دیگران را شکل می دهد؛ هم از این روست که دوستی ها و دشمنی های عارف گذرا و متزلزل است و موجبات انزوا و مردم گریزی او از یک سو و آزردگی و کدورت دوستانش از سوی دیگر را فراهم می آورد. بر این همه باید روحیه ی انقلابیِ یک سونگر و میهن پرستی بی مرزِ عارف و نگاه اغراق آمیزِ حاصل از این اندیشه ها را نیز افزود که منشِ دشمن تراش او را تشدید کرده است. این مقاله از خلال نامه ها، خاطرات و دیگر نوشته های عارف، آرای او را درباره ی حسن تقی زاده، اشرف الدین گیلانی، احمد کسروی، ملک الشعرای بهار، وحید دستگردی و رضاخان بیان می دارد و ریشه های نزاع و خصومت میان عارف و آنان را به بحث می گذارد و از این رهگذر علل تنهایی و انزوای محبوب ترین شاعر عصر مشروطه در دهه ی پایانی زندگی اش را عیان می کند.

بیان ناپذیری تجربه عرفانی امری است که صوفیان با استعانت از رمزها و تمثیل های متعدد و یا به صراحت از آن سخن گفته اند. به عقیده آنها، عظمت و کمال «معنی» به اندازه ای است که «صورت» ظاهر به هیچ رو نمی تواند آن را بیان کند. زبان عرفانی در بطن خود تناقض صورت و معنی را بازتاب می دهد؛ تناقضی که از ادراک صوفیان نسبت به «راز» سرچشمه می گیرد. «راز»ی در عمق «معنی» نهفته است که زبان نمی تواند آن را بیان کند و به مخاطب انتقال دهد. صوفی نیز می کوشد این راز را پنهان نگاه دارد. وسوسه بیان معنی از یک سو، و اصرار بر ناتوانی زبان در بیان معنی از سوی دیگر، بنیان بخش عمده ای از میراث سخن صوفیه است. بحث «صورت» و «معنی» در آثار مولانا نیز به شکلی گسترده مطرح شده است. تأکید مولانا بر محال بودن بیان تجربه عرفانی، سرانجام او را به ساحت «خاموشی» کشانده است. مقاله حاضر به این موضوع اختصاص دارد.

از آن جا که امثال، برخاسته از تجربه های حیات قومی اند با مطالعه ی آن ها می توان ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و سیاسی هر قوم را بازشناخت. ساختار سیاسی ایران تا دوره ی مشروطیت، با استبداد شناخته می شود که در آن، پادشاه پیوسته در رأس قدرت بود و مردم همگی رمه ی او به شمار می رفتند. حاکمیت استبداد، رواج اندیشه ی جبرباوری، فقدان زمینه های عقلانی و فلسفی در جامعه، سرسپردگی و نفی فردیت از جمله عواملی هستند که در طول تاریخ ایران سبب شکل گیری سخنان و امثالی شده اند که بنیان هرگونه تعقل، حرکت اجتماعی و پیشرفت را سست کرده اند. امثال و حکم به عنوان نمایان ترین تجلی گاه اندیشه و مهمترین دستورالعمل زندگی عامه ی مردم، بخش درخوری از فرهنگ و زبان ایرانیان را تشکیل می دهد و ازین رو برای شناخت و تحلیل فرهنگ ایرانی بسیار کارآمد است. در این مقاله به بررسی چند مورد اساسی از پیش زمینه هایی پرداخته ایم که پذیرش و پرورش استبداد را در میان مردم موجب شده و در امثال و حکم نمود یافته اند. نتیجه آن که استبدادپذیری پیش و بیش از آن که ناشی از اعمال قدرت باشد، دارای زمینه هایی فرهنگی است و قرون متمادی ذهن و زبان مردم را شکل داده است.

غزل مولانا از نظر معنایی، تفاوت هایی عمده با سنت های شعر فارسی و کلام دیگر شاعران دارد. سخن مولانا آنجا که برآمده از تجربه فنا و ناآگاهی است، دارای معانی مبهم و شگفت انگیز است. وصول به تجربه فنا و قرار گرفتن در بافتی وحیانی در لحظات «گشادنِ درِ سخن» و ورود به حریم مقدس معنا، سبب می شود در دیوان کبیر، با غزل هایی مواجه شویم که تصویر رؤیایی عجیب و شگفت انگیزند؛ غزل هایی که عظمت معنا در آن ها به اندازه ای است که به دشواری می توان معنایی حتمی و مشخص برای آن ها تدارک دید. شدت هیجانات عاطفی و غلبه معانی غیبی، چنان است که در برخی از این غزل های رمزی، تشخیص متکلم و مخاطب بسیار دشوار است؛ تجارب شگفت مولانا در اقلیم عرفان، غزل هایی چنان مبهم و درک ناشدنی پدید آورده که پیش و پس از مولانا بی سابقه و بی نظیرند. در این نوشتار، پس از تمایز نهادن میان دو گروه غزل رؤیاوار مولانا به لحاظ ساختاری و معنایی، و بیان برجسته ترین خصایص آن ها، تعدادی از این غزل ها مشخص و تحلیل شده است. نگارنده مقاله بر آن است که با تکیه بر مواریث سخن صوفیه و به ویژه بنیان های اندیشه مولانا، به ساحاتی از این معانی رمزی و مبهم دست یابد.