کامیار صداقت ثمرحسینی

مقاله حاضر با رویکردی ساختارگرایانه و از خلال مطالعه ای توصیفی - تحلیلی، با مرور ادبیات و منابع گوناگون درباره وحدت اسلامی و تشریح تبار و شجره فقهی مهمترین عالمان وحدت گرا و تقریبی امامیه، چهار دسته ادبیات تاریخی (طرح نادرشاه؛ طرح اتحادیه اسلام؛ طرح فقه مقارن و طرح متون مشترک) را مورد بررسی قرار می دهد و موفقیت ایده تقریب مذاهب اسلامی را درگرو باهم دیدن همگی تجربیات و پیوند آنان در کنار یکدیگر می داند؛ به نحوی که محور عقیدتی آن بر پایه اصول مشترک و محور عملیاتی آن در میان فقهای فریقین با همراهی سیاستمداران و مصلحان اجتماعی باشد. ازاین رو هیچ یک از ادبیات و منابع تقریبی را نباید جدای از هم دید. پرسش های مورد توجه مقاله حاضر عبارت اند از: (1) چند دسته ادبیات و منابع در خصوص اندیشه وحدت اسلامی موجود است؟ (2) شجره آموزشی اندیشه تقریب فقهی در میان علمای امامیه در چه مکاتبی است؟

روایات نبوی و نیز واقعیت های تاریخی را نقد می کنیم. انکار وصایت، دیدگاه کسانی است که معتقدند پیامبر اکرم، آگاهانه با امتناع از تعیین جانشین خود، آینده امت را به صحابة خویش سپرد. از زاویه ای دیگر، بررسی وصایای خلفای اسلامی، نشان می دهد که اساس انتقال قدرت در تمامی خلافت های اموی و عباسی و عثمانی (جز در موارد استثنایی) بر پایة وصیت حاکم بوده است و به طور پیش فرض در این نظریه، تنها پیامبر اکرم (ص) است که از حقّ تعیین جانشین محروم شده است.

انقلاب اسلامی ایران زمانی به پیروزی رسید که قابلیت پذیرش استعمار و استبداد در میان مردم از میان رفت. این اتفاق در فضای فرهنگیای رخ داد که توسط سه تن از احیاگران و مجددان بزرگ معاصر شیعه، یعنی امام خمینی (ولایت فقیه)، علامه امینی (ولایت) و علامه طباطبایی (علوم قرآن) مهیا شده بود. ضمن آنکه حلقه احیاگران مذکور در کنار حلقه تقریب مذاهب اسلامی، فرهنگ اصلی انقلاب اسلامی ایران را شکل دادند. از منظر آسیب شناسی فرهنگی انقلاب، از دهة 1370، کوشش بسیاری در راستای محو آثار علامه امینی، علامه طباطبایی و امام خمینی از سوی مخالفان انقلاب به عمل آمده است. انقلاب اسلامی ایران تا زمانی در مسیر صحیح خود گام برمیدارد که از این بستر پربار فرهنگی فاصله نگیرد و پی در پی به غنای آن بیفزاید.

مقالة حاضر ابتدا با معرفی و تعریف «حدیث ثقلین» به اهمیت آن در اعتقادات شیعه و نیز در تقویت جریان تقریب میان مذاهب اسلامی می پردازد. حدیث ثقلین بیان گر اعتقاد شیعه به تحریف ناپذیری قرآن، عصمت ائمه (ع)، استمرار امامت، و زنده بودن امام زمان (عج) است. هم چنین این حدیث با خطابی جهان شمول جانشینان پیامبر اکرم (ص) و مرجعیت علمی اهل بیت رسول خدا (ص) را تبیین می کند. در این زمینه برخی مناقشات نیز مطرح است، ازقبیل انحصار وجوب تمسک به قرآن با استفاده از حدیث صحیح مسلم و یا ترجیح احادیثی که اصطلاح عترت و اهل بیت پیامبر در آن ها نیامده است، که بدان ها اشاره می شود. سپس با توجه به اهمیت علمی و تاریخی حدیث الثقلین اثر قوام الدین محمد وشنوی قمی، به بررسی شیوة خاص و آموزندة او در بررسی اسناد و طرق روایی حدیث ثقلین می پردازیم و بر جایگاه مهم این کتاب در مناسبات تاریخی تقریب میان مذاهب اسلامی تأکید می شود.