صدیقه علیپور

شاعران صاحب سبک در هر دوره با نوآوری، به سخن خود نوعی تشخّص بخشیده اند. یک مورد از این نوآوری ها ساخت ترکیبات تازه است. شفیعی کدکنی از جمله شاعرانی است که بهره گیری از واژه های ترکیبی در شعر او بسامدی چشمگیر دارد. پاره ای از این واژه ها، برساخته شاعر هستند و پاره ای دیگر کمابیش در شعرکهن یا شعر معاصر فارسی سابقه کاربرد دارند. در این مقاله، توجّه و تأکید بر نوواژه های مشتق و مرکّبی است که شاعر متناسب با زبان شعر خود، ساخته و به کارگرفته است. با توجّه به اهمیّت واژه سازی در شعر، ضروری می نماید که این ویژگی در شعر شاعران شاخص زبان فارسی کاویده شود. شفیعی کدکنی یکی از شاعران برگزیده شعر معاصر است که سروده هایش مجال چنین کاوشی را می دهد. دستمایه پژوهش پیش رو، شیوه های ترکیب سازی در دو مقوله اسم و صفت و تأثیر آن در بهسازی سروده های این شاعر است. این پژوهش به شیوه توصیفی-تحلیلی انجام شده است. محدوده مورد بررسی، هفده دفتر شعر شفیعی کدکنی است که سرانجام در سه مجموعه، تجمیع شده اند. ساخت اسم و صفت مرکّب و مشتق در شعر شفیعی کدکنی به یکی از این چند روش انجام گرفته است: اسم یا صفت مشتق حاصل از افزودن وند اشتقاقی به تکواژ پایه؛ دو اسم در کنار هم (اضافه مقلوب)؛ یک اسم و یک صفت (ترکیب وصفی مقلوب)؛ دو اسم در کنار هم با رابطه تشبیه (اضافه تشبیهی) و ... . بسامد و گوناگونی اسامی و صفات مرکّب و مشتق به کار رفته در شعر شفیعی کدکنی، شامل 85 مورد اسم، و 93 مورد صفت است.

جریان های مهم ادبی، در طول تاریخ به واسطه نام هایشان هویت یافته اند. دوران معاصر به دلیل رخدادهایی چون: ارتباطات در سطح جهانی، ترجمه، مطالعه تاریخی ادبیات و آگاهی از برخی دانش های ادبی تازه، با جریان های جدیدی مواجه شده است. یکی از این جریان ها، شعر کوتاه آزاد است که به جرأت می توان پدیدار آن را در ایران تحت تأثیر عوامل بالا، به علاوه دنیای اختصار مدرن و ذایقه مخاطبان دانست. شتاب انتشار این جریان در بین شاعران معاصر باعث طرح نام گذاریهای پراکنده شد. برخی شاعران گمنام یا کم شهرت نیز توانسته اند در مسیر تکوین این جریان، گامهای خوبی بردارند تا جایی که در یک نگاه کلی می توان ادعا کرد که این جریان می تواند در سطح جهانی خودش را تعریف کند. اما مهمترین آسیب برای طرح جهانی این جریان، همان تشتت آراء، عدم تعریف ثابت و مانیفست ادبی است . این مقاله می کوشد، ضمن نقد وتحلیل نامهای مطرح شده، نام جدیدی که همه زیر مجموعه های این جریان را دربر بگیرد، پیشنهاد کند و در نهایت با توجه به اشعار برجسته، فارغ از نام و شهرت شاعران، طرح کلی ساختار این نوع ادبی را ارائه کند.

هر انسانی با آرمان ها و آرزوهایش زندگی می کند و در واقع همین نکته است که امید را زنده نگه می دارد و زندگی را تداوم می بخشد. از آنجا که دنیای معاصر پر است از دغدغه هایی که روح انسان را به پوچی و افسردگی سوق می دهد؛ لذا تفکر درباره آرمان شهر، می تواند التیامی بر دردها و نومیدی ها باشد. شاعران همواره جزء کسانی بوده اند که این تفکر را در شعرشان به خوبی ارائه کرده اند. شاملو، شاعر معاصر ایران، شاعری مبارز که درد اجتماعی، رؤیای جامعه آرمانی را در سر می پرورانده و شعرش نمایانگر رؤیای اوست. او برای توصیف جامع دل خواهش و به دست دادن ساختاری جهانی، به نظریه پردازان آرمان شهری شرق و غرب؛ چون فارابی توجه داشته است. بنابر مطالعه این پژوهش، مهم ترین شاخصه های ایدئولوژیکی شاملو، سعادت خواهی برای بشر، امید به نجات اجتماع و بهبود روابط انسانی با طبیعت، انسان و خداست. همچنین ساختار جامعه آرمان شهری او متشکل از شهروندانی است که عقلانیت دارند و به اخلاق و امنیت اجتماعی اهمیت می دهند. مالکیت در آن جنبه عمومی و همگانی دارد و جامعه ، بستری سالم برای تحقق عدالت و آزادی است.

واژه پسامدرن در رشته های گوناگون علوم انسانی چون جامعه شناسی، روان شناسی و فلسفه وارد شد. یکی از نظریه پردازان پسامدرن ژان بودریار است که نظریه وانموده به جای واقعیت و بی مرزی را مطرح کرد که از طریق تخیل فلسفی قابل دریافت است. کودکان داستانهای کودکانه احمدرضا احمدی با تجربه انسان معاصر برای زیستن در جهانی که قطعیت ها را مورد تردید قرار می دهد و او را وارد حیطه بی مرزی می سازد، آشنا می شوند. آنان با خوانش آثار کودکانه احمدی همواره در دنیای خیال و واقعیت، کودکی و بلوغ، مرزها و بی مرزی ها نوسانی تعلیق گونه را تجربه می کنند. هدف پژوهش حاضر بررسی شگردهای وانمودگی و بی مرزی در آثار احمدی بر مبنای دیدگاه بودریار، از دیدگاه تفکر کودکان و به روش توصیفی تحلیلی است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که نویسنده می خواهد با وانموده هایی مانند وارد کردن اتفاقات دنیای خواب به دنیای واقعی، استفاده از نوشتار جادویی و شگردهای سورئالیستی و... تفکر کودکان را به سمت فلسفیدن درباره زندگی در دوران آشفتگی ها و سرگردانی های حاصل از بحران مدرنیته هدایت کند تا بدین طریق ذهن آنها را برای دست یافتن به دنیایی که امید را القا می کند و تلخی زیستن را کاهش می دهد، مهیا سازد.

گفتگو یکی از عناصر مهم در روایت است. به طورکلی آفرینش روایت پس از آفرینش گفتگو (dialogue)، پدیدار و بهترین تفسیرها با این عنصر روایی ایجاد می شود. این عنصر در تحلیل ادبیات بسیار اهمیت دارد؛ به همین سبب در دیدگاه ها و نظریه های جدید زبان شناسی به ویژه معنی شناسی، به آن توجه شده است. نظریه منظورشناسی یکی از شاخه های مهم در حوزه معنی شناسی است که با کارگفتارهای متنی به گفتمان روایت سامان می بخشد. با استفاده از کارگفتارها می توان به معانی ثانویة متن دست یافت. شاهنامه فردوسییکی از برجسته ترین آثار روایی ادب فارسی است که به سبب جنبه نمایشی یا دراماتیک داستان هایش، به عنصر گفتگو توجه ویژه ای دارد. در این مقاله باتوجه به این رویکرد نقد ادبی، ابتدا مبانی نظری وابسته به گفتگو و ارتباط آن با نظریه منظورشناسی بررسی می شود و سپس با واکاوی و ارائه دسته بندی ساختارهای کارگفتار، گفتگوهای متن داستان بیژن و منیژه تحلیل می شود.

دیالکتیک ذهن و عین، یعنی به رسمیت شناختن توأمان متافیزیک و واقعیت؛ بدین صورت که هر معرفتی ناشی از مبادلۀ دو جریان ذهن و تجربه است. این دیدگاه فلسفی که قابل توجه فیلسوفان غربی و شرقی بوده، به عرصۀ نظریه پردازی در حوزۀ نقد ادبی وارد شده و مکتب ساختگرا را درگیر خود نموده است. گاستون باشلار از نظریه پردازان ساختگرا، بحث ذهن و عین را به روش های نقد ادبی متون توسع داده است. بر اساس نظریۀ او می توان از طریق عناصر تقابلی متنوع متن، به تحلیل ذهن مؤلف رمان و تطبیق آن در عینیت نوشتار دست یافت. حاصل این روش نقد، حتی ممکن است از ذهنیت مؤلف فراتر رفته و محصولی تولید کند که مفهوم گسترده تری را به معنای متن بیفزاید. رمان آینه های دردار، یکی از رمان های مدرن با تمی اجتماعی و درامی با نگرش فلسفی است که در تنظیم ساختار آگاهانه اش، تقابلی زیربنایی تعبیه شده است. روش بررسی مبتنی بر دیالکتیک ذهن و عین باشلار در راستای معنی بخشیدن به این تقابل ها که مبتنی بر تعلیقی روانکاوانه و در پاره ای از موارد هستی شناسانه هستند، کارساز به نظر می رسد. مقالۀ حاضر می کوشد تا به کمک این نظریه به تحلیل متفاوتی از اثر هوشنگ گلشیری دست یابد.

ادبیات تطبیقی یکی از مقوله های مهم در تحلیل آثار ادبی بین ملل مختلف است که اخیراً ذهن برخی از منتقدان معاصر را به خود مشغول داشته است. منتقدان برای بررسی تطبیقی آثار از روش های مختلف نقد ادبی بهره برده اند. یکی از این روش ها ، نقد در حوزه زیبایی شناسی است. نقد زیبایی شناسی ، فرصت مناسبی برای تحلیل پدیده ها ی مفهومی است که از طریق تجربه زیبایی در اثر ادبی به دست می آید. یکی از مهمترین و اساسی ترین پدیده های مفهومی در آثار ادبی و خصوصاً شعر، عشق است که به صورت پرسش زیربنایی و ژرف نگرانه (""عشق چیست؟"" )، اغلب شاعران جهان را به خود مشغول داشته است ؛ آنچنان که گاهی دیدگاه دو شاعر را که در ظاهر از یکدیگر دورند و افق های نگاه و پشتوانه های فرهنگی شان نیز متفاوت است ، به یکپارچگی و یکسویه نگری می کشاند. برای نمونه ، »احمد شاملو» در ادبیات فارسی و «نزار قبانی» در ادبیات عرب که به خوبی از این موهبت بهره برده اند. این مقاله می کوشد تا در این راستا و با نگاهی تطبیقی به شعر دو شاعر فوق، افق تازه ای را فرا روی نقد بگشاید. لذا ، ضمن تبیین مبانی نظری مرتبط با موضوع ، ابتدا ، اندیشه و نگرش های دو شاعر در این زمینه ، جداگانه استخراج و بررسی می شود ؛ سپس پدیده های مفهومی کلّی حاصل از تفکر آن ها ، به طور تطبیقی ، مورد تحلیل واقع می گردد.

نقد امری انتزاعی است که از واکنش ذهنی خواننده نشئت گرفته و موجب تحلیل متنی می شود، هرچند برخی از متفکران، آن را تنها تعیین کننده ارزش آثار به شمار می آورند. در نقد، اساساً با دو رویکرد (ارزیاب و تحلیل گر) مواجه هستیم که ما را به دو پدیده خوانش و تاویل برمبنای قاعده در زمانی (مولف مدار و تاریخ مدار) و قاعده هم زمانی (متافیزیک متن و واکنش خواننده) درگیر می سازد و خواننده منتقد، متن را با تمامی بافت پیچیده ساختاری اش، به کمک عناصر پنهان و آشکار برون متنی و درون متنی، نقد می کند. این مقاله با قبول باور فوق، ابتدا نظریات و ضدنظریات موجود را درباره نقد بررسی کرده؛ سپس ضمن ترسیم دیاگرام نقد، به تفسیر آن به عنوان یک شبکه هوشمند ارتباطی، از منتقد به متن و جهان متنیت می پردازد.