سردار بافکر

یکی از ابزارهای مهمی که نویسنده ادب تعلیمی در جهت توضیح و تفسیر ایده های اخلاقی و عرفانی و القای مطلب خود به مخاطب از آن یاری می گیرد تمثیل است. در تمثیل نویسنده و شاعر ابتدا مفاهیم کلی و انتزاعی را که غالباً عقلی و از نوع خبری هستند، بیان می کند و بعد برای ملموس و عینی کردن آن ها و اثبات ادعای خود، مثال و دلیلی ادبی می آورد و از این نظر که سخنان مستدل آن ها ساده و قابل فهم است و با صراحت به نتیجه گیری می پردازد، تأثیر عمیقی بر خواننده می گذارد. انواع تمثیل از ابزارهای قوی تصویرگری و آشنایی زدایی و منشأ خلق مضامین بدیعی هستند و ازآنجاکه در این شگردهای ادبی، تصاویر اثباتی در خدمت اقناع مخاطب است، شیوه بیان استدلالی بر بیان هنری برتری دارد. در این جستار کارکردهای هنری و تعلیمی و تربیتی انواع گوناگون تمثیل، موردنقد و بررسی قرار گرفته است. پژوهش، بر اساس نحوه کاربرد مصداق های این آرایه ادبی در آثار مهم تعلیمی و سبک هندی و ملاحظه دیدگاه های صاحب نظران و دریافت شخصی نگارنده از این هنر بلاغی صورت گرفته است. نتیجه کلی مقاله این است که به کار بردن فراوان شکل های مختلف تمثیل، یکی از رازهای زیبایی و ذوق پسندی و تأثیر زبان آثار ادبی تعلیمی و سبک هندی بر خواننده است و همین امر سبب شده مفردات نغز آن ها بر سر زبان ها بیفتد و خوانندگان معانی و مفاهیمی را که در این بیت ها ذکر شده اند از جان ودل و بدون چون وچرا بپذیرند.

«آه» یکی از عناصر مهم و محوری مضمون سازی در شعر فارسی است و شاعران و عارفان در شعر خود با استفاده از این واژه، مضامین عرفانی متنوّعی خلق کرده اند. ذکر و دعا زمانی که از مرحله زبانی به مرحله وجودی و قلبی می رسند، تأثیرگذارتر و بابرکت تر می شوند، علّت تأثیرگذاری فوق العاده آه هم در این است که آه ذکر و استغاثه ای وجودی و قلبی است، هرکس که آه می کشد، در حقیقت از ته دل، به خداوند تبارک و تعالی استغاثه و طلبِ نیاز کرده است. هرقدر انسان عاجزتر و درمانده تر باشد، آهش قوی تر و تأثیرگذارتر می شود و ترکیباتی چون «زورِ ناتوانی» و «قدرتِ عجز» که در متون عرفانی فراوان به کار رفته اند، اشاره به این امر دارند که قدرتِ افراد عاجز و ناتوان در آه تأثیرگذارشان است. در این جستار، اقسام آه و نقش آنها در آرامش و تکامل معنوی انسان و مضمون های خلق شده از این واژه در معرض نقد و بررسی قرار گرفته است. پژوهش، براساس نحوه کاربرد این واژه مضمون ساز در آثار مهمّ عرفانی و ملاحظه دیدگاه های صاحب نظران و دریافت بی واسطه از آنها به روش تحلیل محتوای این آثار صورت گرفته است. نتیجه کلّی مقاله این است که آه کشیدن، در تقویت سیستم ایمنی بدن و آرامش و سلامتی جسمی و روحی انسان نقش مهمّی را ایفا می کند و آه های احساسی و عاطفی در جلا و صفای آیینه دل و روح مؤثّر بوده و در نهایت، موجب تعالی و کمال آدمی می شود و همه اینها نشانه هایی از نظم شگفت انگیز هستی و آفرینش احسن است.

شگردهای ادبی «اسلوب معادله» و «شرط تعلیق به محال»، از مهم ترین و پرکاربردترین گونه های تمثیل در سبک هندی هستند. شعرای سبک هندی برای ملموس و عینی کردن مفاهیم کلی و انتزاعی و القای مطلب خود به مخاطب از این هنرهای ادبی استفاده کرده اند و کاربرد شکل های مختلف این شگردها، نیاز زبانی آنها را در بیان رسا و زیبای معنای موردنظر برآورده ساخته است. استفاده از اسلوب معادله و شرط تعلیق به محال در زبان علاوه بر تقویت محتوای کلام و صحّه گذاشتن بر یک تفکر جمعی، در تفهیم مطالب به خواننده بسیار مؤثر است. در این جستار، انواع اسلوب معادله و شرط تعلیق به محال و ویژگی های محتوایی و صوری و کارکردهای آنها نقد و بررسی شده است. پژوهش بر اساس نحوه کاربرد مصداق های این آرایه های ادبی در آثار مهم سبک هندی و ملاحظه دیدگاه های صاحب نظران و دریافت شخصی نویسنده از این هنرهای بلاغی صورت گرفته است. نتیجه کلی مقاله این است که اسلوب معادله و شرط تعلیق به محال، در سبک هندی به خاطر نیاز به بیان رسا و روشنِ تجربه ها، اندیشه ها و مفاهیم عرفانی فراوان به کار رفته اند به گونه ای که می توان آن ها را از برجسته ترین ویژگی های بلاغی آثار ادبی این دوره و از رازهای زیبایی و ذوق پسندی و تأثیر زبان آنها بر خواننده به شمار آورد.

ذکر یکی از زیباترین جلوه های ارتباط عاشقانه با خداوند است که تداوم آن، روح را شاداب نگه می دارد و زنگار گناهان را از روى دل مى زداید و در سیر و سلوک و شکوفا شدن استعدادهای نهفته بشری نقش اساسی و بنیادی بر عهده دارد. هر قدر آیینه دل از زنگار اعمال و عقاید باطل پاک تر و رویِ دل به سوی خورشید الوهیت بیشتر باشد، آثار ذکر شدیدتر خواهد بود. در این جستار نقش انواع ذکر، در آرامش و سلامتی جسمی و روحی و تکامل معنوی انسان مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. پژوهش، بر اساس نحوه کاربرد انواع ذکر در قرآن کریم و آثار مهم عرفانی و ملاحظه دیدگاه های صاحب نظران و دریافت بی واسطه از آن ها به روش تحلیل محتوای این آثار صورت گرفته است. نتیجه کلی مقاله این است که ذکر و یاد خداوند در سازندگى روحى و اخلاقى انسان مؤثر بوده و در نهایت موجب تعالی و کمال آدمی می شود.

از نظر قرآن مراحل شناختی و توجه یابی انسان به خداوند، متعدد و دارای درجات مختلفی است که پایین ترین مراتب آن ذکر زبانی، دومین مرتبه آن ذکر قلبی و عالی ترین نوع آن، ذکر عملی است. مقصود از ذکر عملی، رسیدن به درجه ای از ایمان و اعتقاد است، که انسان بر اثر آن، پیوسته خود را زیر نظر خدا دانسته و در نهان و آشکار، او را شاهد و ناظر اعمالش بداند و از زشتی ها دوری گزیده و وظایف خود را در برابر او انجام دهد. آثار و برکات چنین ذکری، دستیابی به آرامش روحی و اطمینان دل است. در این جستار انواع ذکر و فواید آن ها و آثار اعراض از ذکر خدا مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. پژوهش بر اساس نحوه کاربرد انواع ذکر در قرآن کریم و ملاحظه دیدگاه های صاحبنظران و دریافت بی واسطه از آن ها به روش تحلیل محتوای این آثار صورت گرفته است. نتیجه کلی مقاله این است که ذکر و یاد خداوند در سازندگی روحی و اخلاقی انسان مؤثر بوده و در نهایت موجب تعالی و کمال آدمی می شود.

ادبیات غنایی بیان نرم و لطیف عواطف و احساسات شخصی شاعر است و به عشق، دوستی، رنج ها، نامرادی ها و هرچه روح آدمی را متأثر می کند ، می پردازد. آنچه این نوع ادبی را از غیرآن متمایز می سازد غلبه عنصر عاطفه و احساس است بر سایر عناصر شعری؛ هر اندازه عواطف شاعر عمیق تر و احساسات او لطیف تر باشد، سخنش نافذتر و دلنشین تر خواهد بود. ادب غنایی از انواع دیگر خصوصیّت شعری برجسته تری دارد و از نظر مراتب، کهن ترین و ناب ترین و خیال انگیزترین نوع ادبی به حساب می آید. پژوهش، بر اساس مقایسه ویژگی های محتوایی و صوری آثار مهم غنایی، حماسی و تعلیمی و ملاحظه دیدگاه های صاحب نظران و دریافت بی واسطه از آن ها به روش تحلیل محتوای آثار غنایی صورت گرفته است. آشنایی با این شاخص ها در تشخیص انواع ادبی از همدیگر، طبقه بندی آثار ادبی، نگاه علمی و تخصّصی به ادبیات و شناخت بهتر بسیاری از آثار ادبی غنایی کمک می کند. نتیجه کلی مقاله این است که ویژگی های محتوایی و صوری (زبان، صور خیال، موسیقی شعر، مباحث دستوری، صنایع ادبی و...) یک اثر می تواند در سبک و نوع ادبی آن تأثیرگذار باشد.

متناقض نمایی یکی از جلوه های زیبایی بیان در آثار ادبی است. این هنر ادبی ممکن است به صورت تعبیر یا ترکیب به کار برود. در اشعار صائب هر دو صورت این شگرد ادبی در پیوند با هنرهای بلاغی و زیبایی شناختی استعاره، تشبیه، تصویر دو وجهی، کنایه، مجاز، ایهام و غلو در آمیخته و زیبایی مضمون و بیان او را دو چندان کرده است. کشف این پیوندها می تواند به فهم مقصود و مرام شاعر کمک شایانی می کند. در این مقاله اقسام متناقض نمایی همراه نمودار در اشعار صائب به دست داده شده و عوامل شکل گیری آن مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است.