کیوان خلیجی

رشد روزافزون جمعیت شهری در هند، پیرو پیشرفت های اقتصادی ایجاد شده در دهه اخیر میلادی، مسئله زاغه نشینی و گسترش بافت های مسئله دار شهری را به عنوان یکی از مسایل مهم مدیریت شهری در هند مطرح کرده است. هرچند تمامی کشورهای درحال توسعه به این مشکل مبتلا هستد؛ اما هندی ها در این خصوص رتبه دوم جهان را دارند. از طرف دیگر، جمعیت بالای ساکن این بافت ها، برای ارتقای وضعیت محدوه ها در شهرهای هند، امکان بهره مندی از روش مداخله کشورهای چین و ترکیه را به لحاظ اقتصادی با مشکل تأمین منابع مواجه می کند. با این حال پیچیدگی و گستردگی موضوع باعث رویکرد انفعالی هندی ها به این بافت ها نشده است. آنها حتی از طریق مدل خود، در مدت 10 سال توانسته اند وضعیت محدوده های سکونت شامل جمعیتی حدود 60 میلیون نفر (معادل جمعیت ایران در سال 75) را ارتقا دهند. یافته های این مطالعه نشان می دهد که چگونه مدیریت شهری هند برای اسکان زاغه نشینان، به جای منابع مالی تبعیدی، به توانمندسازی ساکنان پرداخته و از این طریق به نوسازی مشارکتی بافت های شهری دست یافته اند. فرضیه این تحقیق عبارت است از اینکه تجربه هند به طور عام و مدیریت شهری به طور خاص، بهبود وضعیت این بافت ها را از طریق افزایش قابلیت ساکنین (مهارت آموزی) یا اصطلاحاً، افزایش توان تولید و قابلیت مدیریت پول گرم پی گیری می کند. این مدل کمتر به پول های سردی همچون وام های کم بهره و یا کمک های بلاعوض دولتی متکی است. برای اثبات این فرضیه با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به بیان تجربه شهر احمدآباد و سازمان های مردم نهاد این شهر، از طریق جمع آوری اسناد و انجام مطالعات میدانی پرداخته خواهد شد.

صاحب نظران حوزه شهر، شکل گیری سیمای کنونی شهرها را معلول تأثیرگذاری غیرمستقیم عوامل گوناگون اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، طبیعی، اقلیمی و زیست محیطی دانسته اند. این در حالی که قوانین، مقررات و سیاست های اجرایی مدیریت شهری که عموماً در قالب دستورالعمل ها و ضوابط نمود پیدا می کند به صورت مستقیم و با سرعت بیشتری سیمای شهرها را شکل داده و تغییر می دهند. یکی از این ضوابط و سیاست های اجرایی تجمیع1 است که با تغییر ریخت شهری بر سیمای شهر تأثیر گذارده است. رشد سریع مهاجرت به تهران در دهه 40 و توسعه بدون برنامه، شرایط جدیدی را در ریخت شناسی شهر تهران رقم زد. تفکیک خرد زمین های زراعی و بایر که در حاشیه شهرها قرار می گرفتند، بافت های ریز دانه را در جای جای این شهر تولید کرد و منجر به توسعه افقی بیش از اندازه شهر شد. این مسئله در دهه های بعد با افزایش بیشتر جمعیت شهر (رشد تقاضا) و موانع توسعه شهر تهران (کمبود زیرساخت ها و تأسیسات شهری) و لزوم توجه به توسعه درون زا به عنوان یکی از چالش های مدیریت شهری مطرح شد. در برابر این چالش بود که تجمیع به عنوان یکی از ابزارهای اصلی مدیریت توسعه زمین های شهری به طور وسیع توصیه و به کار گرفته شد. قوانین مختلف، مشوق های فراوان و فعالیت های گسترده ای توسط مجلس، دولت و شهرداری ها به منظور تبدیل سیاست تجمیع به رفتار غالب در ساخت و ساز بافت های ریزدانه مطرح شد. اما سؤال اینجاست آیا این سیاست، جوابگوی تمام ابعاد توسعه شهرهاست؟ یا تنها به دنبال پاسخگویی به نیاز مسکن و افزایش کیفیت منزل مسکونی است؟ سیاست ها و قوانین ترغیب کننده تجمیع تا چه اندازه به کیفیت محیط زندگی در شهرها پرداخته است؟ آیا مسئله سیمای شهری هیچ گاه به عنوان دغدغه این قوانین و سیاست ها مورد توجه بوده است؟ در این راه ابتدا دلایل ترویج ابزار تجمیع تبیین و سپس ضمن تشریح جایگاه تجمیع در سیاست های توسعه شهری به بررسی دلایل عدم کارایی آن در حوزه سیمای شهری پرداخته خواهد شد.

اسناد توسعه تهران هریک به نحوی موضوع منظر شهری را مدنظر قرار داده است. طرح جامع جدید تهران (1386) نیز با ارائه چند راهبرد در خصوص وضعیت مدیریت منظر شهری، هفت طرح موضوعی برای این امر پیشنهاد کرده که یکی از این هفت طرح، برنامه راهبردی طراحی شهری و مدیریت منظر شهری تهران است. این طرح در سه مرحله برنامه ریزی شده و تاکنون یک مرحله از آن مورد مطالعه و تدوین قرار گرفته است. نوشته حاضر روایتی از این طرح با رویکرد محتوایی است. که در انتها، سه نکته را در ارزیابی طرح مذکور بیان می دارد.

سلسله مراتب طراحی اقلیمی در یک منطقه نقش زیادی در شرایط آسایش محیطی دارد. این موضوع در مناطقی با اقلیم خاص از اهمیت بیشتری برخوردار است. در میان عوامل اقلیمی، جریان باد نقش بسیار مهمی در شکل دهی به فرم شهر دارد. جهت گیری خیابان، ارتفاع و تراکم ساختمان ها، پراکنش ساختمان های مرتفع و... از جمله عناصر طرح شهری است که بر الگوی جریان باد در فضاهای شهری اثر می گذارند.اگرچه موضوع تاثیر متقابل طراحی شهری و جریان باد شهری از دهه 50 قرن بیستم مورد توجه ویژه متخصصین قرار گرفته، در ایران با وجود تجربه های غنی در شهرهای تاریخی، این موضوع به خوبی مورد کاوش قرار نگرفته است.شهر بوشهر در کرانه شمالی خلیج فارس یکی از شهرهای اقلیم گرم و مرطوب است که کلیت بافت و فضاهای شهری آن متناسب با شرایط اقلیمی شکل گرفته است به گونه ای که خلاقیت های منحصر به فردی در طراحی اقلیمی، از بافت تا بنای معماری را می توان در آن مشاهده کرد که سیمای شهری متمایز و هویت بخش بوشهر قدیم را ایجاد کرده است.این مقاله با روش تحقیق توصیفی - تحلیلی، مبتنی بر اصول موضوعه طراحی اقلیمی و با تکیه بر گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه ای و میدانی به دنبال آشکار کردن خلاقیت های طراحی اقلیمی متناسب با جریان باد در بافت قدیم بوشهر است.مجموع تحلیل ها و بررسی ها حکایت از آن دارد که فضاهای شهری بوشهر در سلسله مراتبی از طراحی اقلیمی متناسب با جریان بادهای محلی شکل گرفته است. طراحی اقلیمی متناسب با جریان باد در بافت قدیم بوشهر، در ویژگی هایی همچون مکان یابی و تنظیم طبقات ارتفاعی بافت، شکل میادین و معابر شهری، جهت گیری معابر و مقطع عرضی معابر در جهت کوران بیشتر، شکل فضای معماری و جزئیاتی همچون شناشیر، طارمه، بون و ... تبلور پیدا می کند.