حسین نعیم آبادی

گسترش تشیع در اندلس نسبت به دیگر مذاهب اسلامی بسیار کمرنگ بود. به رغم رشد اندیشه های گوناگون علمی و دینی، زمینه مناسبی برای توسعه اندیشه های علوی در اندلس فراهم نشد. با این همه چند تک نگاری درباره مناقب اهل بیت: توسط عالمان سنی در اندلس تألیف شده است.کتاب دُرر السّمط فی خبر السِّبط یکی از این مناقب نگاری هاست که با تأکید بر واقعه عاشورا به قلم ابن ابار اندلسی (متوفای ۶۵۸) نوشته شده است. بررسی چنین آثاری برای شناخت دیدگاه اهل سنت درباره اهل بیت: در اندلس مفید خواهد بود. پرسش اصلی پژوهش این است که کتاب درر السمط فی خبر السِّبط چه نقشی در معرفی اهل بیت: در اندلس داشته است؟ این اثر که در فضا و مکانی دور از محیط شیعی نگارش یافته گویای نفوذ و تأثیر تفکر اهل بیت: در میان مردمی است که تحت نفوذ حکومت های مخالف و متعصب می زیسته اند. همچنین این اثر در تلطیف و تعدیل دیدگاه معتصب سنیان نسبت به اهل بیت: مؤثر بوده است.

شناخت جریان های اثرگذار بر روند فکری جامعه امامیه به ویژه در سده های نخستین، موضوعی شایسته پژوهش است. مقاله پیش رو، نگاهی تاریخی به این موضوع در قرن دوم هجری تا نیمه اول قرن سوم هجری دارد. کلام امامیه در این دوره، از مرحله اوج خود در کوفه به دوران افول پیش از مدرسه کلامی امامیه در بغداد گذر کرد. بررسی های تاریخی نشان دهنده آن است که جریان کلامی هشام بن حکم، جریان کلامی حدیثی هشام بن سالم و جریان حدیثی محدثانی، مانند علی بن جعفر و ابوهاشم جعفری و جریان متهم به غلو با محوریت شخصیت هایی مانند محمد بن حسن بن سنان، چهار جریان اثرگذار با نفوذ اجتماعی بالا بودند که در این دوره به نشر معارف  اهل بیت(ع)می پرداختند

این مقاله به بررسی چهار منبع از منابع معرفت کلامی با رویکرد متمایزی از امامیه نخستین در دوران حضور می پردازد. در این کار به منظور دست یابی به مولفه های لازم برای پیدا کردن یک پارادایم و الگوی مستقل فکری در میان امامیه دوران حضور که آنان را از متکلمان عصر خود و هم چنین از اندیشمندان دوره های متاخر متمایز می کند از روش تحلیل تاریخی بر مبنای منابع حدیثی، کلامی و تاریخی استفاده شد. به نظر می رسد همه امامیه به جز گروهی اندک از محدثان درباره منبع معرفتی اول یعنی عقل و ارتباط آن با وحی معتقد به نوعی حجیت توامان بودند. امامیه نخستین درعین اعتقاد به حجیت مستقل عقل، برخلاف معتزله حجیت عقل را انحصاری و بدون نیاز به وحی نمی دانستند. در مسئله فطرت، امامیه نخستین معتقد بودند یکی از مهم ترین رسالت های پیامبران نه استدلال عقلانی کردن درباره توحید بلکه زنده کردن میثاق فطرت انسان ها بوده است. در بحث ادراک حسی، صائب بودن ادراک حسی به حقیقت خصوصا با توجه به تعالیم قرآن کریم امری مفروغ عنه بود. دست آخر اینکه در مسئله شهود، امامیه درست در مقابل دو دیدگاه افراطی و تفریطی اهل سنت حدیث گرا و معتزله عقل گرا، به تبیین رویت قلبی خداوند پرداختند.

تسعى هذه المقاله إلی إثبات دور الشیعه فی بناء الحضاره الإسلامیه فی عصرها الذهبی من خلال تجمیع الشواهد والآثار على ذلک. والسؤال الأساسی فیها هو: هل یمکن البحث عن تأثیر جدی للشیعه فی تأسیس الحضاره الاسلامیه، أو تنمیه بعض فروعها على الأقل. والأسلوب المتبع فیها هو الأسلوب «المکتبی» أو «الوثائقی». و قد نظمت بحوثها وفق ثلاثهٍ من عناصر الحضاره الأربعه التی ذکرها ویل دیورانت، وهی: التوقع و الاحتیاط فی الموارد الاقتصادیه، والنُّظُم السیاسیه، ومتابعه العلوم والفنون، ولم تعتن بالتقالید الخلقیه والسلوکیه. وعلى هذا الأساس فحینما یتم الاستناد إلى بعض المراکز الواقعه تحت حکم الإسلام فإنما یکون ذلک للاستعانه بها کشواهد نموذجیه فی هذا المجال. والنتیجه هی: أنّه على الرغم من عدم توفر شاهد قوی یؤکد الإمکانیات الحضاریه لهذه الجماعه فی هذه الفتره، لکن بملاحظه الرقی العلمی الکبیر الذی حققه الشیعه یمکننا أن نلمس بوضوح دورهم فی مجال نشر العلوم المتداوله آنذاک وخاصه علم الکلام.