ابوالقاسم عارف نژاد

ملی گرایی ایرانی از گفتمان هایی است که با مفصل بندی دال های گوناگون سعی می کند، مدلول هویت ایرانی را پابرجا نماید و در فضای معنایی خود، آن را تثبیت کند. از سویی دیگر، ظهور دولت صفویه در سال 907 هجری با محوریت دال مذهب، دولتی مقتدر و یک پارچه در سرزمینی ایجاد کرد که در طول تاریخ با عنوان ایران از آن یاد می شود. وجود دال های مشترک بین این دو گفتمان، این پرسش را مطرح می کند که گفتمان ملی گرایی ایرانی و گفتمان صفویه چه رابطه ای می توانند با یک دیگر داشته باشند و دال های مشترک در این دو گفتمان در چه معناهایی رسوب یافته و چیره شده اند؟ به سبب آن که غیر و غیریت سازی جایگاه مهمی را در صورت بندی گفتمانی به خود اختصاص داده است، مقاله حاضر با بهره گیری از روش تجزیه و تحلیل گفتمان لاکلا و موفه(Laclau and Mouffe)  به این نتیجه رسیده است که در نگاه اول، دال های مشترکی در دو گفتمان ملی گرایی و گفتمان صفویه مشاهده می شوند که یکسان به نظر می رسند ولی تحلیل فضای گفتمانی آنها، مشخص می سازد که نشانه های این دو گفتمان در دو فضای معنایی متفاوت شکل گرفته اند و دلیل عمده مشترک بودن ظاهری دال ها، به سبب در اولویت بودن سیاست و دست یابی به هژمونی در هر دو گفتمان است که سبب می شود هر دوی آنان بکوشند که هرگونه عامل افزایش اقتدار را از حوزه گفتمان گونگی خارج سازند و در مفصل بندی گفتمانی خود وارد نمایند

ادیان مختلف واژه «ایمان» را در حوزه های گوناگونی به کار برده اند و این تنوع و گوناگونی باعث شده است که اذهان موحدان و سایر طبقات در خصوص تعریف و تبیین ماهیت «ایمان» به تکاپو واداشته شود. در آیات متعددی از آخرین کتاب آسمانی و معجزه جاویدان اسلام؛ قرآن کریم، واژه «ایمان» آورده شده است که بررسی تطبیقی این آیات با یکدیگر، مشخص می سازد که مفهوم ایمان، مفهومی مشکک است و حاکی از شرایط و ویژگی های متفاوت می باشد. کشف منطق قرآن در این حوزه، نه تنها باعث تبیین مفهوم این واژه می شود بلکه پیامدهای بسیار مهمی در تعیین مصادیق «مؤمنین» و جایگاه آنان در جامعه اسلامی دارد. با توجه به این که بکارگیری منطق فازی و پلورالیسم در تبیین منطق قرآن کریم در این زمینه، منجر به دو نتیجه کاملاً مختلف می شود، ضرورت چنین گزینشی مشخص می گردد. از آنجا که در فرهنگ قرآن مفهوم «ایمان»، متضمن درجات و مراتب مختلفی می باشد، به خدمت گرفتن منطق فازی باعث می شود که ضمن رهایی از دام رویکرد نسبی گرایانه پلورالیسم، بتوان از تنگناهای رویکرد انعطاف ناپذیر انحصارگرایان مذهبی به سلامت عبور کرد و با معیار قراردادن شمول گرایی دینی مورد نظر علامه طباطبایی و امام خمینی، از افراط و تفریط نجات پیدا کرد و بر این اساس «افراد جامعه» را با توجه به کسب حداقل هایی، در جرگه ایمان آورندگان و اهل نجات به شمار آورد.

عملیات انتحاری که در طی آن فرد از وجود خود به عنوان ابزاری برای کشتن دیگران استفاده می کند از سال 2003 به بعد به شکل گسترده ای باعث ناامنی و قتل هزاران انسان در عراق شده است. در صحنه سیاسی عراق سه گفتمان اسلام سیاسی مردم سالار ، اسلام گرایان سلفی(تکفیری) و سکولاریسم (لیبرال دموکراسی) به رقابت با یکدیگر برخاسته و هر کدام تلاش می کنند نشانه «عملیات انتحاری» را به نحوی معنا کرده و مورد ارزیابی و تفسیر قرار دهند که باعث تثبیت گفتمان آنها شود و به همین دلیل این نشانه در گفتمان های مذکور معانی بسیار متعارضی پیدا کرده است به نحوی که درگفتمان اسلام سلفی به عنوان امری مقدس تحت عنوان «عملیات شهادت طلبانه » و در گفتمان اسلام سیاسی مردم سالار به مثابه دالی مشروط بین «عملیات شهادت طلبانه» و «عملیات انتحاری» و در گفتمان سکولاریسم به عنوان اقدامی غیر انسانی و «تروریستی» از آن یاد می شود. مقاله حاضر میزان گسترش چنین عملیاتی در عراق را مرتبط با میزان توانایی گروههای سلفی در هژمونیک ساختن احساس محرومیت و عقلانی جلوه عملیات انتحاری برای مخاطبین خود می داند. چنانچه رقبای این گفتمان بویژه اسلام سیاسی مردم سالار در بی اعتبار ساختن دال های اسلام سلفی سهل انگاری نمایند نه تنها در عراق بلکه در دیگر کشورهای مجاور به ویژه ایران ، عملیات انتحاری افزایش خواهد یافت و مانع از تحقق امنیت پایدار در منطقه خواهد شد. این مقاله با بهره مندی از الگوی گفتمان و با تاکید بر دیدگاه لاکلا و موفه ، شناخت و تجزیه و تحلیل جریانهای سیاسی را در چارچوب منازعات گفتمانی و در ظرف زمانی و مکانی خاص خود می داند.

جامعه قومی- فرقه ای عراق، بعد از سقوط بغداد در سال 2003 صحنه رقابت و منازعه گفتمان های متعددی بوده است. با توجه به تاثیرات بارز آیت الله سیستانی بر روند تدوین قانون اساسی و دولت سازی در شرایط جدید آن کشور، دال های گفتمان اسلام سیاسی مردم سالار ایشان و عوامل هژمونیک شدن آن در کشور عراق نه تنها برای محققین غربی بلکه برای مسلمانان، امری سوال انگیز بوده است. علیرغم وجود شباهت های متعدد گفتمان آیت الله سیستانی با گفتمان های صد ساله اخیر حوزه علمیه نجف و قم و از طرف دیگر با گفتمان لیبرال دموکراسی، می توان گفت که این گفتمان، گفتمانی صرفا شیعی نیست بلکه گفتمان توحیدی بدیع و بی سابقه ای است که «اسلام و رضایت عامه» به عنوان دال برتر ، دیگر دال ها را به هم پیوندی چند جانبه زده و تحت تاثیر مغناطیس معنایی خود، معنای خاصی به هر کدام از آنها بخشیده است، و از آنجا که در گفتمان آیت الله سیستانی، توحید معنا بخش کلیه دال ها بوده و لیبرال دموکراسی جایگاهی را برای دین در صحنه تصمیم سازی و تصمیم گیری قائل نمی باشد شکاف عمیقی بین این دو گفتمان ظاهرا شبیه به یکدیگر وجود دارد. این مقاله معتقد است که اگر چه اسلام سیاسی مردم سالار آیت الله سیستانی بالاترین ظرفیت در هژمونیک شدن در بین گفتمان های رقیب در عراق را دارد اما جامعه فعلی این کشور به دلیل ضعف های بنیادین نهادهای مردم سالارانه، آمادگی بهره مندی از ظرفیت های وحدت بخش این گفتمان را نداشته و چه بسا با به حاشیه راندن آن، شکافهای اجتماعی – سیاسی آن کشور را تشدید کند و با قوت گرفتن موضع طرفداران تشکیل مناطق فدرال اهل سنت عرب و شیعه، وحدت ارضی عراق را به خطر افتاده و احتمال تجزیه این کشور را افزایش دهد. مقاله حاضر با بهره گیری از الگوی تجزیه و تحلیل گفتمان لاکلا و موفه، نشانه های گفتمان اسلام سیاسی مردم سالار آیت الله سیستانی در عراق بعد از اشغال را، مورد مطالعه قرار می دهد.