اسلام، علم و مسلمانان (1)، (2) و (3)

یکی از موضوعات شایان بررسی، پژوهش درباره تاریخ علم در دنیای اسلام و نگرش به علم از چشم‏انداز اسلامی است، گفت‏وگوی زیر در همین راستا انجام گرفته است. دکتر نصر معتقد است که دو بعد متفاوت در باب چگونگی برخورد با علم مدرن وجود دارد: یکی حوزه عملی و دیگری حوزه نظری پس از جنبه عملی، هنگامی که مسلمانان جهان آماده بهره‏گیری از علم غربی و به دست آوردن نفس علم شده است، باید با فرض تحدید و تقید در جهتی که ضرورتا نباید هر پیشرفت آنها را فرا گیرند و سعی نکنند که هر چه را که در غرب می‏گذرد تقلید کنند. از لحاظ نظری، مسلمانان باید در علوم غربی مهارت یابند. در این‏باره شکی نیست، این مهارت باید با منظری انتقادی بر پایه سنت فکری اسلام همراه باشد. در جنبه نظری، وظیفه بسیار مهمی هست و آن سعی در فهم عمیق علم غربی است و سعی در پنهان نکردن تفاوت‏های اصلی که میان فلسفه علم مدرن و فلسفه و تفکر اسلامی که موجب ظهور علم اسلامی شد. جامعه مسلمانان نباید کورکورانه فناوری مدرن را تقلید کند، بلکه باید قادر به توسعه نقد خود از آن باشد، دکتر نصر در ادامه می‏گوید: ما به شجاعت کافی برای نشان دادن نقایص ذات علم مدرن و تدارک دیدن ساختار دیگر عقلی و معنوی برای درک آن دانش نیاز داریم. بنابراین باید عمیقا ریشه در سیره عقلی اسلامی داشت و به علم مدرن فائق آمد. آنگاه قدم بعدی را با ساختار اسلامی و نه ساختار و قالب‏های غربی، برداشت. اگر ما بتوانیم فلسفه اسلامی طبیعت را ایجاد کنیم و علم اسلامی طبیعت را بر پایه سنت علمی خودمان و آنچه غربی‏ها کشف کرده‏اند، سامان دهیم، تأسیس فناوری خودمان بر پایه آن علم، ممکن خواهد بود. سنت عقلی اسلام به نحو فلسفی و علمی از هم جدا نیست. جهان اسلام از این‏که برای درک سنت دیرین اسلامی خویش وابسته به مطالعات غربیان پیرامون فلسفه و علوم اسلامی است، رنج می‏برد. چند قرن گذشت تا افرادی چون کُربن و ایزوتسو سعی در اثبات این معنا کنند که فلسفه اسلامی با ابن‏رشد پایان نیافته است. به نظر نصر تدوین تاریخ جامع علم اسلامی نخستین چیزی است که واقعا قبل از هر گونه داوری درباره زمان و چگونگی ضعف و تحلیل علم اسلامی باید صورت بگیرد. تمدن اسلامی در مقایسه با سایر تمدن‏هایی که ما می‏شناسیم، مثل تمدن غربی، علاقه بیشتری نسبت به علم داشته است. پرسش از احیای علم اسلامی کاملاً و به نحو جامعی وابسته به درک ما از زوال، مرگ یا هر چیز دیگر علم اسلامی قبل از دوران مدرن و نیز تاریخ دوران اولیه آن است که نه بر پایه معرفت ناقص، بلکه با ارزیابی تمام علوم نوشته شده باشد. ایشان در تعریف دانش مدرن می‏گوید: دانش مدرن نتیجه معامله روح با شیطان برای به دست آوردن جهان است؛ چرا که تمام اقداماتش بر پایه فراموشی ابعاد معنوی حاضر در طبیعت بنا شده و به همین خاطر است که نگاه غربیان به عالم تخریب شده است. گرچه ظاهرا بی‏طرف و دینی می‏رسد، امّا واقعا چنان نیست. کاری که ما و جامعه اسلامی می‏توانیم بکنیم این است که اوّلا: محققان اسلامی باید جهان‏بینی اسلامی را تا آنجا که به علوم و طبیعت مربوط است حفظ کنیم. ثانیا: برای دفاع از محیط زیست در برابر آن چه فناوری مدرن بر سر آن می‏آورد، باید از محیط زیستمان حراست کنیم. ثالثا: باید دانش غرب را بفهمیم و آن را با دیدگاه اسلامی تکمیل کنیم. چهارم: باید سعی کنیم تا آنجا که می‏توان جزیره‏هایی در میان جوامع اسلامی درست کنیم که در آن فناوری «دیگر» بر حسب جهان‏بینی اسلامی در باب طبیعت و علم تمرین و بررسی شود. ایشان در پاسخ به این سئوال که نظریه اسلامی مبدأ چگونه باید باشد و چه‏طور می‏توان آن را با نظرات ابن‏سینا و بیرونی مقایسه کرد؟ می‏گوید: کیهان‏شناسی مدرن هر چه را تحت ابزار آزمایشگاهی قرار نگیرد، به کناری می‏زند، بنابراین محدود به جهان قابل اندازه‏گیری فیزیکی است، در حالی که نظریه کیهان‏شناسی دینی بر پایه نگاه کاملی به هستی است و با کشفیات علم مدرن بی‏اعتبار نمی‏شود. آنچه ما باید انجام دهیم، عبارت است از دوباره قاعده‏مند کردن کیهان‏شناسی اسلامی بر پایه آموزه‏های اسلام و سپس در مواجهه قرار دادن آن مقابل کیهان‏شناسان مدرن. نباید میان دو گونه کیهان‏شناسی دینی مبتنی بر جنبه متافیزیکی و کیهان‏شناسی مدرن خلط ایجاد شود. از نظر نصر آموزه‏های اسلام امروزه معتبرتر از هر زمان دیگری هستند. اگر ما فیلسوفان و دانشمندان مسلمانی داشته باشیم که حقیقتا ریشه در سنت داشته باشند، آنها قادر به تکامل همه چیز خواهند بود.