لیبرالیسم و دموکراسی

ایشان در این مقاله، به تفاوت لیبرالیسم و دموکراسی از زوایای مختلف اندیشه سیاسی اشاره کرده‏اند. تفاوت اول لیبرالیسم و دموکراسی: لیبرالیسم به‏طور خلاصه عبارت است از: یک سرمشق سیاسی با یک آرمان و دو رهنمود اصلی. آرمان اصلی لیبرالیسم که هدف غایی هر لیبرالی در سیاست را تعیین می‏کند، عبارت است از: دستیابی به حداکثر آزادی و خودمختاری ممکن و مسؤلانه فردی در جامعه. برای دستیابی به این حداکثر آزادی، لیبرالیسم دو رهنمود بیان می‏دارد: الف) تفکیک حوزه جامعه از حوزه حکومت؛ ب) محدود کردن قدرت حکومت توسط قانون و حقوق و آزادی‏های فردی.
اما اندیشه دموکراتیک به نظر می‏رسد که، سه مبنای اساسی دارد و تعریف دموکراسی را نیز باید در همین سه مبنا جست‏وجو کرد: الف) حاکمیت مردم (پذیرش حق مردم در نصب، نقد و عزل حکومت و تصمیم‏گیری در امور عمومی)؛ ب) برابری سیاسی شهروندان (پذیرش حق برابر همه شهروندان برای تصدی پست‏های سیاسی و مشارکت در تصمیم‏گیری عمومی و نظارت بر حکومت)؛ ج) حکمرانی اکثریت همراه با رعایت حقوق بنیادی اقلیت (عمل کردن بر مبنای نظر اکثریت در موارد اختلاف بدون از میان بردن امکان تبدیل اقلیت به اکثریت در مراحل بعد).
تفاوت دوم، لیبرالیسم اندیشه و پدیده‏ای «مدرن» است درحالی‏که دموکراسی اندیشه و پدیده‏ای است «کهن». از این رو می‏توان از دموکراسی کهن و دموکراسی مدرن سخن گفت. اما از لیبرالیسم کهن نمی‏توان سخن گفت. لیبرالیسم مدرن با دموکراسی کهن قابل جمع نیست. اگر تفکیک دموکراسی صوری (معنای حقوقی ـ نهادی دموکراسی) و دموکراسی صوری (چه کهن و چه مدرن) تعارضی ندارد، اما با دموکراسی محتوایی کهن سازگار و قابل جمع نیست.
تفاوت سوم: اندیشمندان و فعالان عرصه سیاست دو «خواست بنیادین» را در این عرصه دنبال کرده‏اند؛ خواست «محدود کردن قدرت» و خواست «تقسیم قدرت». دموکراسی پاسخی است به خواست بنیادین تقسیم قدرت، درحالی‏که لیبرالیسم پاسخی است به خواست بنیادین محدود کردن قدرت.
تفاوت چهارم: لیبرالیسم خواه در مادیات و خواه در معنویات، آزادی فرد را در حکم آزادی در مقابل حکومت می‏شمارد و از آن پشتیبانی می‏کند و در واقع لیبرالیسم با آن جنبه از فرد که، معطوف به درون است سروکار دارد. در مقابل، دموکراسی می‏کوشد با ساختن جامعه‏ای مبتنی بر توافق مشترک افراد، فرد و جامعه را آشتی دهد. و همچنین دموکراسی با جنبه‏ای از فرد که، معطوف به بیرون است سروکار دارد. در لیبرالیسم، فرد بانی هر کاری است که بیرون از محدوده عمل حکومت صورت می‏گیرد. ولی در دموکراسی، فرد هواخواه حکومتی متفاوت است که در آن تصمیم‏گیری جمعی در اختیار خود افراد یا نمایندگان و برگزیدگان آنان باشد.
تفاوت پنجم: چون حکومت هم در لیبرالیسم و هم در دموکراسی نامحدود و حد و مرز مشخصی ندارد، می‏توان از دو گونه یا دو جنبه محدودیت برای حکومت سخن گفت: الف) محدودیت اختیارات حکومت؛ ب) محدودیت کارکردهای حکومت. حکومتی را که از نظر اختیارات محدودات می‏توان «حکومت مقید» نامید و حکومتی را که از نظر کارکردها محدود باشد «حکومت حداقل» نامیده می‏شود. حکومت مورد نظر لیبرالیسم، هم حکومتی مقید و هم حکومتی حداقل است. ولی می‏توان دموکراسی‏ای را داشت که در آن حکومت ضمن مقید بودن، لزوما حداقل نباشد، حکومتی با کارکردهای متنوع اما مقید به قانون اساسی و رویه‏های قانونی.
تفاوت ششم: هم لیبرالیسم و هم دموکراسی خود را مداقع و تضمین کننده آزادی می‏دانند. آزادی دو گونه است: منفی و مثبت. در تفسیر منفی، آزادی فرد هنگامی تأمین می‏شود که، هیچ مانع و قید و بندی او را از اظهار نظر و دنبال کردن خواست و آمال خود باز ندارد. در واقع آزادی منفی هنگامی وجود دارد که، انسان اختیار را بدون محدودیت تجربه کند. تفسیر لیبرالیسم از آزادی، تفسیر منفی است. و دیدگاه مسلط درست لیبرالی آزادی یعنی آزادی از حکومت و آزادی بیشتر یعنی کاهش مداخله حکومت در قلمرو و کنش فردی.
در مقابل، تفسیر مثبت از آزادی، روی این دیدگاه تأکید می‏ورزد که، اگر فرد دارای توان و امکانات اعمال آزادی خود نباشد، وجود یا عدم وجود مانع و قید و بند در راه اعمال آن مسأله مهمی برای او نخواهد بود. آزادی مثبت آن نوع از اختیارات که هنگام توانایی پی‏گیری برخی هدف‏ها یا فعالیت‏ها دارا هستیم.
لیبرال‏ها که اغلب نگران حضور و دخالت حکومت در امور مختلف هستند، بر آزادی منفی تأکید می‏کنند و افزایش قدرت حکومت، به بهانه آزادی مثبت را دشمن می‏دارند. اما هیچ دلیلی ندارد که دموکراسی را تنها مدافع تفسیر منفی از آزادی بدانیم و آن‏را بی‏توجه یا مخالف با تلاش برای آزادی مثبت قلمداد کنیم. این نگاه که آزادی منفی و آزادی مثبت را غیرقابل جمع و تلاش برای یکی را مغایر با تلاش برای دیگری می‏داند، مبتنی بر پیش فرض لیبرالیستی از قدرت و آزادی است.