مقصود از واژه «اله» در قرآن چیست؟ (مقاله پژوهشی حوزه)

بشر در پرتو هدایت فطرت و راهنمایی خرد، برای خویش و جهان، آفریدگاری قائل بود و در هر زبان از این آفریدگار به نحوی تعبیر می‏شد، چیزی که هست هرگاه بشر موحد بود و تنها به یک خدا معتقد بود، درباره او لفظ جلاله و یا معادل آن در هر زبان، به کار می‏برد و اگر مشرک بود و به خدایان متعدد معتقد بود، درباره آنها از لفظ «اله» کمک می‏گرفت.
بنابر این، این دو لفظ پیوسته دارای یک معنا بوده؛ چیزی که هست در تفهیم خالق جهان و یا به تعبیر دیگر واجب الوجود، لفظ جلاله به کار می‏برد، ولی در اشاره به دیگر خدایان که به پندار او در عین مخلوق بودن، سهمی از الوهیت داشتند، از لفظ «اله» بهره گرفت، بنابر این در طول تاریخ عرب لفظ اله معنی عام، و لفظ جلاله (الله) معنی خاص داشته است.
اتّفاقاً در برخی از زبانها نیز این معنی به نوعی رعایت می‏شود، با این تفاوت کهدر زبان عربی برای تفهیم این دو مطلب از دو لفظ استفاده می‏شود، ولی مثلاً در زبان انگلیسی از دو نوع کتابت کمک می‏گیرند.
اگر اهل لغت برای «اله» معانی متعدد ذکر کرده و یا در اشتقاق «الله» از «اله» مناسبتهایی بیان نموده‏اند، همگی می‏تواند مربوط به عصر قبل از نزول قرآن باشد؛ ولی در عصر نزول قرآن همه این مناسبتها به دست فراموشی سپرده شده بود، و هر دو لفظ به نحوی که بیان گردید، معنی واحد داشته‏اند؛ تنها تفاوت آنها این بود که لفظ «اله» کلی بوده و لفظ الله، جزئی و علم و نام فردی از آن کلی بوده است. آیات قرآن گواهی می‏دهد که اله به معنی خدا لکن به صورت کلی، در مقابل لفظ الله به معنی خاص است.
کسانی که لفظ «اله» را به معنی معبود می‏گیرند، در حقیقت آن را به لوازم معنی اصلی تفسیر می‏کنند. اینک ما در این جا یک رشته شواهد قرآنی می‏آوریم که به روشنی ثابت می‏کنند که «اله» به معنی معبود نیست.
1. «لَوْ کان فِیهِما آلهة اِلاّ الله لَفَسَدَتا...».(1)
«اگر در آسمان و زمین دو خدا بود، آن دو تباه می‏شدند».
اساس برهان در این آیه این است که اگر در جهان، خدایان متعددی بود، تباهی، جهان را فرا می‏گرفت. این برهان در صورتی می‏تواند صحیح باشد که «آلهه» جمع «اله» به معنی خدا گرفته شود. خدایی که از شئون او آفرینش و یا تصرف و تدبیر در جهان است، و به عبارت دیگر: آن کسی که امور جهان در دست او است. تعدد چنین الهی مایه تباهی عالم است، ولی هرگاه اله را که مفرد آلهه است به معنی «معبود» بگیریم، برهان کافی نخواهد بود؛ زیرا هیچگاه تعدد معبود مایه تباهی عالم نیست، به گواه این‏که از زمان نوح به این طرف پیوسته معبودهای متعددی در جهان بود و در جهان تباهی(به مفهومی که منظور آیه است) وجود نداشت.
افرادی که «اله» را به معنی معبود می‏گیرند، در این مورد و نظایر آن
_______________________________
1. سوره انبیاء، آیه 22.
_______________________________
ناچارمی‏شوند کلمه «بالحق» را مقدر سازند، و مقصود از معبود به حق، همان خالق و مدبر و متصرف است، مسلماًتعدد آن مایه تباهی جهان می‏شود.
ولی هیچ دلیلی بر تقدیر کلمه حق نیست، جز این که برهان وارد در آیه را استوار سازیم؛ ولی بنابه نظریه ما که اله به معنی خدا است(البته خدا به مفهوم کلی)، هیچ نیازی بر این تقدیر نیست، زیرا تعدّد «اله» یعنی تعدّد مدبر جهان و متصرف در آن، و یک چنین تعدد مایه تباهی جهان است.
2. «مَا اتَّخَذَ اللهُ مِنْ وَلَدٍ وَما کانَ‏مَعَهُ مِنْ اِلهٍ اِذاً لَذَهَبَ کُلُّ اِلهٍ بِما خَلَقَ وَ لَعَلی بَعْضُهُمْ علی بَعْضٍ...».(1)
«خدا هرگز فرزندی برنگزیده و با او خدای دیگری نیست، هرگاه چنین بود هر خدایی به تدبیر آفریده خود می‏پرداخت و برخی بر دیگری برتری پیدا می‏کرد».
هرگاه «اله» در این آیه به معنی معبود تفسیر شود، برهان کافی نخواهد بود؛ به دلیل این‏که خدا و معبودهای فراوانی در روی زمین وجود داشته و دارند، ولی تالی فاسدی که آیه مبین آن است، بر آن مترتب نشده است؛ برهان در صورتی استوار می‏باشد که «اله» در آیه، معادل «الله» باشد؛ البته با قطع نظر از جزئی وعلم بودن «الله» ،و مفهوم آیه این باشد: اگر در صفحه هستی خدایانی، علاوه بر الله وجود داشت...و به عبارت دیگر اگر در هستی جز خدا، متصرف و مدبر دیگری بود،پی آمدی را که در آیه بیان شده است به دنبال داشت.
3. «قُلْ‏لَو کانَ مَعَهُ آلهة کَما یَقُولُون اِذاً لابْتَغوا اِلی ذِی العرش سَبیلاً».(2)
«اگر چنانکه می‏گویند با خدا، خدایانی دیگری بود، این خدایان به خدای صاحب عرش راه پیدا می‏کردند».
مسلماً تعدد معبود چنین نتیجه‏ای را به دنبال ندارد، بلکه این نتیجه معلول تعدد خدای متصرف و مدبر است که در پرتو قدرت به سوی صاحب عرش نفوذ پیدا .
_______________________________
1. سوره موءمنون، آیه 91.
2. سوره اسراء، آیه 42.
_______________________________
می‏کند.
4. «اِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدونَ مِنْ دُونِ اللهِ حَصَبُ جَهَنَّم اگنْتُمْ لَها واردون*لَو کانَ هوءلاءِ آلهةً ما وَرَدُوها وَکلّ فیها خالِدُونَ».(1)
«شما و آنچه را که جز خدا می‏پرستید هیزم دوزخ هستید، شما وارد آن‏جا می‏شوید و اگر اینها که می‏پرستید خدا بودند، هرگز وارد دوزخ نمی‏شدند و همگی در آن جاودانه‏اند».
این برهان در صورتی استوار است که «آلهه» در این آیه، به مفهوم کلی «الله» باشد که از خلقت و نیروی تصرف و تدبیر برخوردار باشند، زیرا با داشتن چنین ویژگی‏ها هرگز وارد دوزخ نمی‏شوند، ولی از ورود به دوزخ می‏توان نتیجه گرفت که دارای چنین ویژگی نیستند.
البته تصور نشود که ما می‏گوییم اله به معنی خالق، مدبر، زنده کننده، میراننده، و یا معادل اینها است، بلکه مقصود این است که اله بر یک معنای بسیطی وضع شده که در زبان فارسی از آن به خدا تعبیر می‏کنیم، چیزی که هست با آن مفهوم بسیط، بر این عناوین اشاره می‏نماییم و قائلان به تعدد «اله » برای خدایان خود، برخی از این شئون را ثابت می‏کردند و اگر هم آنها را خالق نمی‏دانستند، لکن مدبر و متصرف می‏دانستند.
5. «...وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَة انْتَهُوا خَیراً لَکُمْ اِنَّما اللهُ اِله واحد سُبْحانَهُ اگنْ یَکُونَ لَه وَلد...».(2)
«نگویید خدا سه تا است، از این گفتار خودداری کنید که برای شما خوب است، بلکه الله خدای واحد است، منزه است که برای او فرزندی باشد».
در این آیه «اله» بر «الله» حمل شده وگفته شده است «الله» همان اله واحد است، و می‏خواهد بگوید:«اله» خدای واحد است، نه خدایان متعدد، در این جا مسئله وحدت و تعدد معبود مطرح نیست، بلکه تعدد خدا مطرح است. مسیحیان که تثلیث را جزء لا ینفک آیین خود می‏دانند،
_______________________________
1. سوره انبیاء، آیه 98 99.
2. سوره نساء، آیه 171.
_______________________________
به خدایان سه‏گانه معتقد بودند و قرآن در انتقاد از این نظر می‏گوید:«الله» اله واحد است، و این انتقاد در صورتی صحیح است که اله به معنی خدا باشد، نه معبود.
6. «وَ هُوَ اللهُ فِی السَّماواتِ وَ فی الارض یَعْلَمُ سِرَّکُمْ وَجَهْرَکُمْ وَ یَعْلَمُ ما تَکْسِبُونَ».(1)
«او است خدا در آسمانها و زمین،پنهان وآشکار شما را می‏داند و از آنچه که انجام دهید، آگاه است».
در این آیه و آیات مانند آن(2) لفظ جلاله به جای لفظ «اله» به کار رفته و در برخی از آیات برعکس، یعنی اله به جای لفظ جلاله به کار رفته است؛ چنان‏که می‏فرماید:
«وَ هُوَ الّذی فِی السَّماءِ اِله وَ فِی الاگرْضِ اِله وَ هُوَ الحَکیمُ العَلیم».(3)
«او است خدا در آسمانها و خدا در زمین، و او است حکیم و دانا».
در این دو آیه و مشابه آنها، این دو لفظ به صورت مترادف به کار رفته‏اند؛ چیزی که هست در یکی معنی عَلَمی منظور شده و در دیگری مفهوم کلی، از این نوع استعمال می‏توان حدس زد که این دو لفظ معنی واحدی را می‏رسانند، جز این که لفظ جلاله عَلَم است، و اله علم نیست.
7. قرآن در برخی از آیات لفظ «اله» را جایگزین الفاظی مانند «خالق» و «باری» و «مدبر» می‏سازد و این گواه بر این است که «اله» به معنی معبود نیست، بلکه از نظر مفاد، همسنگ الفاظ یاد شده است و معبود بودن از لوازم آن می‏باشد، چنان‏که می‏فرماید:
«قُلْ اگرَاگیْتُمْ اِنْ جَعَلَ اللهُ عَلَیْکُمُ اللَّیْلَ سَرْمداً اِلی یَومِ القِیامَةِ مَنْ اِله غَیْرُ اللهِ یَاْتِیکُمْ بِضیاءٍ اگفَلا تَسْمَعُونَ *قُلْ اگرَاگیْتُمْ اِنْ جَعَلَ اللهُ عَلَیْکُمُ النَّهارَسَرْمداً اِلی یَومِ القِیامَةِ مَنْ اِله غَیْرُاللهِ یَاْتِیکُمْ بِلَیْلٍ تَسْکُنونَ فیهِ اگفَلا تُبْصِرونَ».(4)
«بگو چه می‏اندیشید، اگرخدا بخواهد
_______________________________
1. سوره انعام، آیه 3.
2. سوره حشر، آیه 2423.
3. سوره زخرف، آیه84.
8. سوره قصص، آیه 71 72.
_______________________________
تاریکی شما را برای شما تا روز قیامت استمرار بخشد، کیست خدایی جز خدا که نور (روز) برای شما بیاورد، چرا نمی‏شنوید. بگو چه می‏اندیشید، اگر خدا روشنی روز را برای شما تا روز قیامت مستمر سازد، کیست خدایی جز خدا که شب را که در آن استراحت می‏کنید بیاورد، چرا نمی‏بینید(چرا متوجه نیستید)».
کیفیت استفاده از معنی اله در این دو آیه از دو راه محتمل است:
الف. در این موارد لفظ اله به جای خالق و مدبر قرار گرفته است، و در حقیقت چنین می‏گوید:«مَنْ خالق، من مدبر غیر الله یأتیکم بضیاء یأتیکم بلیل؟» و این حاکی از آن است که اله در این آیات به معنی معبود نیست، بلکه معنی خاصی دارد که تصرف در جهان از شئون او است.
ب. جمله «مَنْ اِله غَیْرُ الله» استثناء و یا در حکم استثنا است، و به حکم دخول مستثنی در مستثنی منه باید گفت:الله یکی از مصادیق إله است، و تفاوت آن دو به شخصی وکلّی بودن است. هرگاه لفظ جلاله به معنی خدا و نام خاص او است، قهراً لفظ «إله» به همین معنا، ولی با ویژگی کلی است، تا بتواند مستثنی وغیره را در خود جای دهد.
خلاصه گاهی بشر به حکم فطرت و یا در پرتو تعالیم پیامبران، پی به خدای واقعی می‏برد که برای او شریک و نظیری نیست، در این صورت از آن به لفظ «الله» تعبیر می‏کرد، و گاهی درمسیر معرفت دچار گمراهی می‏شد، خدانماها را نیز خدا می‏انگاشت، و یا آنها را اله و آلهه می‏نامید و در حقیقت هر دو لفظ به یک معنا ناظراند، جز این که یکی اسم خاص و دیگری اسم عام است.
8. از زمان بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم جمله «لا إله إلاّ الله» کلمه اخلاص تلقی شده و گوینده آن موحد خالص به شمار می‏رود، در حالی که اگر «اله» را در این جمله به معنی معبود بگیریم، با حقیقت تطبیق نخواهد کرد، زیرا در جهان غیر از خدا معبودهای بسیاری هست و درنتیجه اخلاص نیز منتفی خواهد شد؛ لذا افرادی که «اله» را به معنی معبود می‏گیرند، ناچار شده‏اند لفظ «بحق» را مقدر سازند، و اینخود تکلفی است که دلیلی بر آن نیست.
***
در این جا دلایل ما به پایان می‏رسد، ولی کسانی که آن را به معبود تفسیر می‏کنند، به این آیه استدلال می‏کنند:
«وَ قالَ المَلاءُ مِنْ قَومِ فِرْعَونَ اگتَذَرُ مُوسی وَ قَومَه لِیُفْسِدوا فِی الارضِ وَ یَذرک وَآلهتک».(1)
«اشراف قوم فرعون گفتند آیا موسی و قوم اورا رها می‏کنی تا در زمین فساد کنند، و پرستش تو را ترک کنند».
پایه استدلال این است که در قرائت شاذّ به جای «آلهتک» (خدایان تو)، «إلهتک» (عبادت تو) وارد شده است.
پاسخ این استدلال روشن است، اوّلاً قرائت متواتر «آلهتک» است، و فرعون در حالی که خود را اله معرفی می‏کرد، به خدایان ما فوق و برتر نیز معتقد بود، و به تعبیر دیگر اگر خود را رب اعلای مردم مصر معرفی کرده و می‏گفت: «اگنَا رَبُّکُمُ‏الاگعلی» (2)، ولی برای جهان و خود، خدایان دیگری نیز معتقد بود، و چون حضرت کلیم، جز خدا، همه خدایان را حذف کرد،و برای انسان و جهان جز یک خدا معرفی ننمود، اشراف قوم فرعون به او گفتند: نه تنها موسی تو را حذف می‏کند، بلکه خدایان را نیز ترک می‏نماید.
ثانیاً: فرض می‏کنیم قرائت شاذ صحیح است، ولی لفظ «الهتک» به معنی عبادت نیست، بلکه به معنی خدایی فرعون است که آیه «اگنَا رَبُّکُمُ‏الاگعلی» منعکس کننده آن است، یعنی نتیجه آزادی موسی در دعوت، نادیده گرفتن خدایی تو می‏باشد.
آری برخی از اهل لغت مانند راغب، «اله» را به معنی معبود تفسیر می‏کنند؛ ولی کلام راغب بر اهل بینش قابل تأویل است، و در غیر این صورت چون با آیات پیشین در تضاد است از این نظر قابل پذیرش نمی‏باشد.
_______________________________
1. سوره اعراف، آیه127.
2. سوره نازعات، آیه 24.
_______________________________
تقسیمی به نام توحید ربوبی والوهی
در کتابهای وهابیان توحید به دو قسم «توحید ربوبی» و «توحید الوهی» تقسیم شده است، و از واژه نخست، خالقیت، و از دومی، عبادت اراده می‏شود؛ در حالی که هر دو اصطلاح برخلاف واقع است، زیرا ربوبیت به معنی تدبیر و کارگردانی جهان است نه خالقیت، و قرآن علاوه بر توحید خالقیت بر توحید در تدبیر نیز اصرار می‏ورزد. در باره توحید در خالقیت می‏فرماید:«هَلْ مِنْ خالِقٍ غَیْرُ اللهِ». (1)
و در باره توحید در تدبیر می‏فرماید:
«اِنَّ رَبّکُمُ اللهُ الّذی خَلَقَ السَّماوات وَ الاگرض فِی سِتَّةِ اگیّامٍ ثُمَّ استَوی عَلَی العَرْشِ یُدَبِّرُ الأمر».(2)
«پروردگار شما کسی است که آسمانها و زمین را در شش روز آفرید، آن‏گاه بر عرش مستولی شد، او مدبر امر جهان است».
و نیز «الوهیت» به معنی عبادت نیست و بایددر توحید در عبادت همان لفظ «عبادت» را به کار برد، نه لفظ «الوهیت» و دلایل پیشین ثابت کرد که معنای مطابقی آن، همان خدا است.و معبود بودن از لوازم آن است نه معنی مطابقی آن.
اشتباهی دیگر
سلفی‏های امروز که در سلک وهابیان تجلی کرده‏اند، می‏گویند: نمی‏توان لفظ جلاله را به صورت مفرد به کار برد، بلکه باید آن را در ضمن جمله‏ای گفت؛ زیرا این لفظ در تمام اذکار که در قرآن و سنت وارد شده، در ضمن جمله آمده است. مانند:«لا إله إلاّ الله» و «أستغفر الله»، ازاین جهت نمی‏توان لفظ الله را به صورت مفرد به کار برد، آن‏گاه ابن تیمیه می‏افزاید:«استمرار بر ذکر الله به صورت جدا، چه بسا گوینده را به اوهامی از قبیل حلول و وحدت وجود سوق می‏دهد».(3)
_______________________________
1. سوره فاطر، آیه 3.
2. سوره یونس، آیه 3.
3. ابن تیمیه، مجموع الفتاوی، ج10، ص 556.
_______________________________
این اندیشه در نهایت سستی است، اوّلاً اطلاقاتی که در مورد ذکر خدا آمده است، در ردّ این ادعا کافی است، چنان که می‏فرماید:
«وَآذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَ اگصِیلاً».(1)
«نام خدایت را صبح و عصر یاد کن».
یعنی بدون قید و شرط خواه مفرد باشد یا در ضمن جمله.(2)
ثانیاً در برخی از آیات دستور می‏دهد که الله را به صورت مفرد بگوییم، مانند: «...قُلِ الله ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوضِهِمْ یَلْعَبُون».(3)
:«بگو:«خدا» سپس آنها را در گفتگوی لجاجت آمیزشان رها کن، تا بازی کنند».
امّا اینکه ابن تیمیه می‏افزاید ذکر نام الله به صورت مفرد ممکن است عواقب خوبی نداشته باشد، علاوه بر این که اجتهاد در مقابل نص است، سبب می‏شود که دیگر الفاظ نیز به صورت مفرد گفته نشود، این مطلب چه اختصاص به لفظ «الله» دارد؟
_______________________________
1. سوره انسان، آیه 25.
2. همچنین است دیگر آیات مانند: «وَاذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَخیفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالغُدُوِّ وَالاعلیها السلام‏صال وَلا تَکُنْ مِنَ الْغافِلین»(اعراف/205): «نام خدای خود را نزد خود از روی تضرع و خوف و آهسته به هنگام صبح و عصر یاد کن و از غافلان مباش».
3. سوره انعام، آیه 91.