نماز جمعه در نگاه امام خمینى (مقاله پژوهشی حوزه)

اندیشه هاى اجتماعى حضرت امام خمینى (قدس سره) بر محور تعالیم اسلام و فرهنگاهل بیت (ع) از چنان جامعیت، عمق، تیز بینى و همه سو نگرى برخوردار است که انسان را به شگفتى وا مى دارد و مسحور آن وجود کم نظیر مى سازد.
این اندیشه ه، به خصوص از رهنمودها و پیام هاى وى در زمینهء مسائلى همچون: حج،نماز جمعه و جماعت، انقلاب اسلامى، روز قدس و مسأله فلسطین، جنگ و دفاع مقدس،آمریکا و استکبار جهانى، مسائل فرهنگى و دانشگاهى، محرّم و فلسفهء عزادارى، گروهکهاى سیاسى، استقلال و هویت ملى و مکتبى و... آشکارتر است . با صراحت مى توان آن پیشواى فقیه و فقیه فرزانه را مردى فراتر از زمان و متعلق به «فرد»هاى تاریخ دانست، که هنوزآنگونه که باید، شناخته نشده است .
نگرش امام امت به مسألهء «نماز جمعه» و نقش اجتماعى ـ سیاسى آن به عنوان یکى
[*]این مقاله به همت محقق و مدرس حوزه حجةالاسلام آقاى جواد محدثى نگارش یافته است .
|10|
ازشؤون وابسته به بُعد ولایت و رهبرى در اسلام، نگاهى است ژرف، جامع و بیدارگر.مقاله اى که پیش رو دارید، نگاهى به این مسأله مهم است، از منظر نظر آن بزرگ مرددوراندیش و ژرف نگر.
جایگاه نماز جمعه
فریضهء شکوهمند «نماز جمعه»، یکى از جلوه هاى بُعد سیاسى ـ اجتماعى اسلام است کهپیامبر(ص) در نخستین روزهاى هجرت به مدینه، بنیانش را نهاد، تا مرکزى براى اجتماعهفتگى مردم و پایگاهى براى طرح مسائل اجتماعى ـ سیاسى و بسیج نیروها و آمادگى براىرزم و بیدارى عمومىِ امت اسلامى باشد. وجود سوره اى از قرآن به نام «جمعه» نیز گویاىاین اهتمام ورزى به این سنت با اهمیت است.
تاریخچهء نخستین نماز جمعهء پیامبر خدا(ص) و خطبهء آن حضرت در آن هنگام،همچنین بررسىِ سیر برگزارى این شعار با شکوه در دوره هاى بعد و در عصر خلفا و قرون پس ازصدر اسلام، در این مختصر نمى گنجد و هدف از این نوشته هم، تحلیل تاریخى نمازجمعهنیست، ولى به هر حال، گفتنى است این مراسم، که منبر نداى اسلام و دعوت به تهذیب نفسو بصیرت مسلمانان و روشنگرى افکار بود، در عصر خلفا تبدیل به وسیله اى در جهتاهداف قدرتهاى جور گشت و خطباى جمعه، رسالت حقگویى و تقوا آموزى را ازت یاد بردندو بیشتر سخنگوى حکّام و سلاطین جور و مبلّغ اهداف کامجویانهء آنان شدند.
در میان علماى شیعه و مجتهدان مذهب اثنى عشرى نیز که معتقد به ولایت و رهبرىمعصومین و ولایت حق بودند، به همان علت که یاد شد ـ و دیگر عوامل ... ـ متروک ماند وحتى از سوى برخى عالمان شیعه، اقامهء آن در عصر غیبت تحریم شد. البته برخى هم ازدیرباز، به وجوب اقامهء آن فتوا دادند و در این باره «رساله»هاى متعددى نگاشتند.
[1]
در دوران غیبت کبرى، که فقها بسط ید و قدرت اجرایى و حکومت نداشتند، نه خوداقامهء جمعه مى کردند (جز اندکى از ایشان) و نه شرکت در نمازهاى جمعه وابسته بهدربارهاى سلاطین را شایسته مى دیدند؛ زیرا این سِمَت را از مختصات حکومت صالحاسلامى و اختیارات ولى ّامر مسلمین مى شمردند و بر پا کردن آن ر، بدون حکم و نصب ازسوى حاکم مشروع اسلامى، مجاز نمى دانستند.
به عنوان نمونه، امام خمینى (قدس سره) در این زمینه مى فرماید:
|11|
«امامت جمعه از مناصب مربوط به ولىّ امر است و کسى بدون نصب،نمى تواند تصدّى کند.»
[2]
در پى پیروزى انقلاب اسلامى و حاکمیت «فتو» و نفوذ «ولایتفقیه»، این سنت اسلامى که سالها متروک و مهجور مانده بود، دیگر باراحیا شد و سنگرهاى نماز جمعه، پایگاه وجایگاه حراست و حمایت ازقرآن و نظام اسلامى و محور وحدت مردم و سنگر دفاع از ارزشهاىانقلاب گردید و به همین دلیل نیز، مورد هجوم تبلیغاتى دشمنان انقلابگشت . شهادت خونین «شهداى محراب» نیز، جایگاه مهم و نفاق سوز ودشمن شکن این سنگر عظیم و حساسیت دشمن نسبت به این مراسم وتجمّع مردمى رامى رساند.
امام راحل، نقشى بسزا در احیاگرى این سنت دینى داشت و دعوتشبه سنگربانىِ امت وائمهء جمعه از این پایگاه معنوى براى حضور سیاسى،بر همگان روشن است.
مبناى این نوشته، تحلیل این مسألهء حساس، از دیدگاه امام امت (قدس سره)است و محور مطالعه، مجلّدات «صحیفهء نور» و دیگر آثار و دیدگاههاىوى در «تحریر الوسیله» و... مى باشد. لذا هم بعد سیاسى و اجتماعىوفقهىِ مسأله مورد کاوش قرار گرفته است، هم وظیفهء حسّاس امامانجمعه، هم شیوهء برخورد آنان با مردم ومسؤولان و مسائل جامعه،هم وحدت بخشىِ این عبادتِ سیاسى ـ الهى، هم محتواى خطبه هاوسلوک شخصى ائمهء جمعه و بازتاب آن در دیدگاهها و داورى هاىمثبت و منفى مردم.
نماز جمعه، سنگر وحدت و عزت
تعابیر شگفتى که حضرت امام، در حکمه، سخنرانى ها و پیام هاى خویش نسبت به جایگاه والاى نماز جمعه داشته اند، به روشنى بعدسیاسى و اجتماعى آن را مى رساند. در اینگونه پیام ه، یا صحبت هاى مردمى، یا دیدارها با ائمهء جمعه و جماعات، از نماز جمعه به عناوینى
   
امام خمینى(ره):امامت جمعهاز مناصبمربوط بهولىّ امر استو کسىبدون نصب،نمى تواندتصدّى کند.
|12|
چون: «دژ مستحکم»، «سنگر اسلامى»، «امر مهم»، «فریضهء وحدت آفرین و دشمن شکن»،«نماز پرصلابت جمعه»، «فریضهء الهى»، «نماز وحدت بخش»و... یاد کرده است .
تعبیرهاى تأمل برانگیزى هم نسبت به وظیفهء ائمهء جمعه ونقش اجتماعى آنان دارد که چند نمونه یاد مى شود:
«آشنا ساختن به وظایف خطیر و.... در راه خدمت به اسلام عزیز و انقلاب خونبار ملت شریف ایران».
«بر حذر داشتن از اختلاف و تفرقه»
[3].
«آشنا ساختن مردم به وظایف خطیر و.... به خصوص در این برههء تاریخى انقلاباسلامى و دعوت مردم به استقامت وپایدارى و وحدت و یکپارچگى در برابر توطئه هاى دشمنان اسلام»
[4].
«گوشزد کردن مسائل اجتماعى و سیاسى اسلام به ملت وآشنایى به وظایف شرعى وملى»
[5].
«حفظ وحدت و همبستگى اهالى محترم».
«آشنا ساختن مردم به وظایف اسلامى و انقلابى».
[6]
این تعبیرها تکرار مضمون واحدى است در اهمیت این وظیفهء سنگین هدایت و ارشاد،وحدت آفرینى و آگهى بخشى که بر دوش ائمهء جمعه نهاده شده است .
نماز جمعه، نماد حکومت و هدایت جمعى
نماز جمعه، مظهر شکوه امت اسلامى است . از این رو، میان محل برگزارى دو نماز جمعه باید سه میل فاصله باشد، تا مردم حضورى شکوهمند داشته باشند و اگر دو نماز جمعه درحد ومحدوده اى کمتر از مسافت یاد شده برگزار شود، هر دو نماز باطل است و هرگاه درمحلى بخواهند نماز جمعه برپا کنند، بایداحراز کنند که در محدودهء یاد شده، نماز جمعهءدیگرى برگزارنمى شود.
[7]
نماز جمعه، خاص شهرها و مراکز استانها نیست، بلکه هر جاجمعیتى باشد، برگزارى نماز جمعه لازم است . به فتواى امام راحل:
«نماز جمعه در صورت وجود شرایط، براى روستاها و مناطق پرجمعیت هم واجب (وجوب تخییرى) است، آنگونه که بر مردم شهرهاى کوچک و بزرگ
|13|
واجب است، حتى بر چادرنشینان و عشایر هم اگر در منطقهءخود ساکن اند، واجب است.»
[8]
در نمونه هایى از بیانات حضرت امام (قدس سره) که آورده مى شود، جایگاه مهم و والاى این نماز و نقش آن در مجموعهء غنى مکتب وبیدارگرى اندیشه ها بیان شده است و مسلمانان ر، چه در داخل کشور و چه درفراسوى مرزه، به اهمیت و نقش اجتماعى آن توجه مى دهد:
«در روز جمعه که اجتماعات مى شود، دو سوره انتخاب شده است و امام را دعوت کرده اند که آن دو سوره را بخواند. دررکعت اول سورهء جمعه و در رکعت دوم سورهء منافقین . درسورهء جمعه، راجع به بعثت رسول اکرم و سرّ بعثت رسول اکرم ذکر مى فرماید که پیغمبر اکرم مبعوث شده اند از براى اینکه (زکّیهم و یعلّمهم الکتاب و الحکمة) بعثت براى این است که مردم را تزکیه کنند... سرّ بعثت رسول اکرم تزکیهء امّت است و تعلیم و تربیت امّت، آن هم تعلیم تمام قشرهاى تعلیم،که کتاب و حکمت، تمام قشرهاى تعلیمات را واجد است ...»
[9]«این نماز جمعه اى که الآن همه جا هست، شما ببینید چه برکتى است این نماز جمعه، واقعاً اگر انسان بگوید اگر نبود الااین نماز جمعه ... براى ما خیلى کار شده بود.»
[10]
«برپایى نماز جمعه، یکى از برکات بسیار عظیم اسلام بود که مع الاءسف قبل از پیروزى انقلاب در بین علماى شیعه بسیارکم جلوه و برادران اهل سنت هم که اقامه مى کردند،خطبه هایشان محدود به حدودى خاص بود. اما امروز ازبرکت نماز جمعه است که ملت از خانه هایشان بیرون ریخته و در مراکز نماز جمعه اجتماع و با یکدیگر تفاهم مى کنند و به مسائل سیاسى و دینى گوش مى دهند که این مسأله بسیارارزشمند است .»
[11]
   
امام خمینى(ره):نماز جمعهیکى از برکاتبسیار عظیماسلام بود که مع الاءسف قبلاز پیروزىانقلاب در بینعلماى شیعهبسیارکمجلوه وبرادران اهلسنت هم کهاقامهمى کردند،خطبه هایشانمحدود بهحدودى خاصبود.
|14|
«منصب امامت جمعه؛ یعنى منصب تماس روحانیت با ملّت وروحانیت بامجلس و دولت، و این از امورى است که با دست تواناى ائمهء جمعه انجام مى گیرد، که امید است هر روزبیشتر وبهتر انجام شود و جمعیت ها بیشتر بیایندواین سنت حسنه اى باشد که براى مردم و آیندگان محفوظ بماند.»
[12]
از این بیانات، نمونه هاى متعددى است که در این محور به همین چند جمله بسنده مى شود.
بُعد سیاسى
ابعاد سیاسى اسلام، در تعدادى از احکام و دستورها و قوانین اجتماعى آن آشکارتراست . نماز جمعه نیز یکى از این فریضه هاى عبادى ـ سیاسى است و اگر بُعد سیاسى آن موردغفلت قرار گیرد، از تأثیر اجتماعى آن در سرنوشت عمومى مردم و جهت دهى فکرىوفرهنگ سازى کاسته مى شود.
نیروى متراکم امت در تجمعات نماز جمعه، بسترى مناسب براى طرح مسائل مهمسیاسى، تجهیز عمومى، آگاهى بخشى ملى و بسیج توده ها و خنثى سازى توطئه ها است وحضرت امام (قدس سره) بارها به این بُعدِ نماز جمعه اشاره فرموده است . در یک جا مى فرماید:
«با توجه به وضع زمان و احتیاج مسلمانان در هر منطقه به اتحاد و همبستگى ِبیشتر و آشنایى بهتر با مسائل روز و وظایف خطیرى که دارند، مقتضى است درهر محل، روزهاى جمعه اقامهء نماز جمعه بشود و در ضمن انجام این فریضهءالهى، هدف مزبور به خوبى تأمین شود.»
[13]
در موردى دیگر، در حکم امامت جمعهء امام جمعهء دیگرى چنین رهنمود مى دهد:
«بدین وسیله جناب عالى به امامت نماز جمعه شهر مزبور منصوب مى شوید،که ان شاء الله ضمن اقامهء این فریضهء بزرگ الهى، مردم را به وظایف خطیروحساسى که دارند آشنا ساخته، به وحدت و اتفاق دعوت کنید و از اختلاف وتفرقه بر حذر دارید.»
[14]
اینکه نصب امام جمعه از شؤون و اختیارات رهبرى و ولایت است و ائمهء جمعه،
|15|
منصوبین از طرف حاکمیت اسلامى اند، جلوهء دیگرى از بعد سیاسى آن را نشان مى دهد.حضرت امام در پاسخ به استفتایى نسبت به اذن حاکم شرع در اقامهء این نماز، چنین پاسخ مى دهند:
«منصب امامت جمعه، بدون نصب ولى ّامر مسلمین ثابت نمى شود.»
[15]
از این جایگاه رفیع است که مبانى سیاست دینى اعلام و ترویج مى شود و مصالح امت اسلامى در جهان تبیین مى گردد. به کلمات آن پیشواى راحل دقت کنید:
«مسجد مرکز سیاست اسلام بوده است . در روز جمعه با خطبهء جمعه، مطالب سیاسى، مطالب مربوط به جنگه، مربوط به سیاست مُدُن، اینها در مسجد درستمى شده است .»
[16]
«در خطبهء نماز جمعه، مقدّرات مملکت باید بیان شود. مسائل سیاسى که درمملکت جریان باید پیدا کند. مسائل اجتماعى که در مملکت باید جریان پیدا کند.گرفتاریهاى مسلمانه، اختلافات مسلمانها در آن خطبه ها باید طرح بشود و رفعبشود... نماز جمعه عبادت است، لکن عبادتى که مدغم در سیاست است، سیاستدر عبادت مدغم است .»
[17]
«نماز جمعه یک اجتماع سیاسى جاست ج در عین حالى که عبادت است . درخطبهءنماز جمعه باید مسائل سیاسى روز مطرح بشود، گرفتارى مسلمانهاطرح بشود.»
[18]
در سخنى دیگر، در اجتماع ائمهء جمعه و جماعت جهان (نه تنها ایران) به ابعاد سیاسى آن تصریح کرده و رسالتِ ائمهء جمعه را از این محور چنین ترسیم فرمود:
«در خطبه هاى نماز جمعه، در ادعیه اى که مى خوانید، خطبه هاى شما همانطور که در صدر اسلام خطبه ها یک جنبه سیاسى داشته است، نماز جمعه یک اجتماع سیاسى است نماز جمعه یک عبادتِ سرتاپا سیاسى است و مع الاءسف در جاهایى انسان مى بیند که نماز جمعه ابداً مربوط به چیزهایى که ملتها به آن احتیاج دارند،چیزهایى که مسلمین، اجتماع مسلمین بر آن احتیاج دارند، خبرى نیست ....مى توانند به صراحت، وقتى مى بینند حکومتشان بر خلاف اسلام عمل مى کند،
|16|
بگویند. نمى توانند، با دع، با خطبه، و بطور کلى با ظالمین، بطور کلى بامتجاوزین، با مخالفین اسلام معارضه کنند، خطبه ها را نگذارند یک یا چند تا دعاباشد ویک یا چند تا ذکر باشد... شما باید در کشورهاى خودتان، در خطبه هاىنماز جمعه خودتان که براى همین مقصد نماز جمعه به پا شده است، در ادعیهءخودتان، در زیارات خودتان، در هرچه رفت و آمد دارید، مصالح اسلامى رامطرح بکنید، مصالح اجتماعى مردم را مطرح بکنید، مسائل خصوصى نگویید،مصالح اجتماعى را بگویید، بگذارید اگر شما این را گفتید،نمازتان را تعطیلکنند، مردم عکس العمل نشان مىدهند. اگر دولتى به واسطه خطبه هاى نماز جمعهنماز جمعهء شما را تعطیل کند، با عکس العمل مردم مواجه مى شود وهمانى استکه ما مى خواهیم .»
[19]
از این نمونه ها فراوان است که باز به خاطر پرهیز از اطالهء کلام، از نقل آنهاپرهیزمى شود.
[20]
وجوب تخییرى
در آغاز نوشته، به تفاوت دیدگاه فقها نسبت به برپایى نماز جمعه در عصر غیبت اشاره شد. عمل متفاوت عالمان دین، به تفاوت دیدگاه فقهى آنان در مسأله بر مى گردد.
امام خمینى (قدس سره) وقتى به بحث نماز جمعه مى پردازد، آن را در عصر غیبت امام عصر(عج) به عنوانِ «واجب تخییرى» مى داند و مى فرماید: «اگر چه نماز ظهر احوط است،اما نماز جمعه افضل و برتر است».
[21]
اهتمام به بهره ورى از نماز جمعه
اصل برپایى نماز جمعه اهمیت والایى دارد. مهمتر از آن، چگونگى اقامهء آن و نحوه ومیزان بهره مندى مردم از برپایى آن و خطبه هاى خطیب و مواعظ ائمهء جمعه و ضرورت گوش دادن به خطبه ها است، حتى مراعات سطح فکر و زبان مخاطبین هم در راستاى همین اهتمام، قابل ملاحظه است .
حضرت امام، از آنجا که هدف از نماز جمعه را اثر گذارىِ تربیتى، ارشادى، آگاهى بخشى نسبت به مبانى دینى و اندیشه سازى نسبت به حاضران در نماز مى داند، مى فرماید: «احتیاط
|17|
آن است که آن بخش از خطبه ها که به موعظه، سفارش به تقوا و ذکرمصالح مسلمانان مربوط مى شود، به زبان مستمعین باشد و اگر شنوندگان آمیخته اى از زبان هاى مختلف اند، به زبان هاى گوناگون ـ به تناسب حضّار ـ بیان کند.»
[22]
تأکید بر لزوم استماع خطبه ه، اشاره به اهمیت سیاسى، تبلیغى وارشادى این عبادت سیاسى دارد. امام راحل مى فرماید:
«احوط، وجوب گوش دادن به خطبه هاست، بلکه احتیاط آن است که نمازگزارسکوت کند وبین خطبه سخن نگوید؛ هرچند اقوى کراهت آن است واگر حرف زدن موجب شود که گوش ندهد و فایدهء خطبه فوت شود، لازم است ترک کند.»
[23]
وقتى از حضرت او سؤال مى کنند که وقتى امام جمعه مشغول خطبه خواندن است، برگشتن به چپ و راست یا حرف زدن چه صورتى دارد؟در پاسخ مى فرماید: «مانع ندارد، ولى نباید موجب فوت فایدهء خطبه شود.»
[24] این، لزوم بهره ورى از محتواى خطبه ها را گوشزد مى کند.
بُعد تأثیر گذار خطبه هاى نماز جمعه، در سایهء سخنورى و تأثیر کلام و فصاحت گفتارى خطیب است . از این رو از شرایط خوب امام جمعه،برخوردارى از بلاغت و موقعیت شناسى و مراعات جوانب مختلف است . به فرمودهء امام خمینى (قدس سره):
«سزاوار است که خطیب جمعه، بلیغ و سخنور باشد، باعباراتِ فصیح و روشن و خالى از پیچیدگى، مقتضاى حال رادر سخن خود مراعات کند. به آنچه بر مسلمین در جاهاى دیگر مى گذرد، بویژه آنچه در منطقهء خودش مى گذرد آشناباشد. مصالح اسلام و مسلمانان را بداند. شجاع و بى باک باشدو در راه خدا از ملامتِ هیچ ملامتگرى نهراسد. در اظهار حق و ردّ باطل، طبق شرایط و مقتضیات، صراحت داشته باشدوآنچه را که موجب اثر گذارى کلامش در دل شنوندگان
   
بُعدتأثیر گذارخطبه هاىنماز جمعه،در سایهء سخنورىو تأثیر کلامو فصاحتگفتارىخطیب است.
|18|
مى گردد، مراعات کند، مثل مواظبت بر اوقات نماز، آراستگى به هیئت و زى ّصالحان و اولیاى الهى . کارهایش هماهنگ با موعظه ها و نصایحش باشد. از آنچهموجب وهن او و بى اثر شدن کلام او مى شود بپرهیزد، حتى از پرحرفى و شوخىو آنچه بیهوده است اجتناب کند و همهء اینها به خاطر خدا و مخلصانه و با دورى ازدنیاطلبى و ریاست خواهى باشد، تا کلامش در دلها اثر کند.»
[25]
وظیفهء حساس ائمهء جمعه
سنگر والاى امامت جمعه، که جایگاهى براى تبیین احکام اسلام و روشنگرى اندیشهءمسلمانان است، براى آنکه وحدت بخش مؤمنان و خنثى ساز توطئه هاى مخالفان و معاندان باشد، نیازمند پختگى، متانت، درایت، فصاحت، آگاهى سیاسى ـ اجتماعى ائمهء جمعه وقدرت تفهیم مطالب و تهییج افکار و عواطف و برانگیختن به عمل صالح است . ائمهء جمعه براى ایفاى رسالت عظیم و سنگین خویش، بایستگى هاى فکرى، علمى و اخلاقى باید داشته باشند تا بتوانند اثر گذارتر باشند.
امام (قدس سره) که احیاگر این سنت جاوید محمدى بود، توصیه هاى ارزنده اى داشت که به برخى از آنها اشاره مى شود:
«خطبا هم در خطبه هاى خودشان مردم را بیدار کنند، مردم را دعوت کنند به صلاح، دعوت کنند به اینکه توطئه هایى که در اطراف هست الآن این توطئه هابراى محو اسلام است . بیدار کنند مردم ر، تا ان شاء الله توفیق حاصل بشود وملت ما الآن که بیدار است و متوجه است، برسد به آنجایى که همهء احکام اسلام دراین مملکت پیاده بشود.»
[26]
«امروز مسؤولیت بزرگى بر دوش همهء ما هاست؛ همهء ائمهء جمعه، همهء ائمهءجماعت، همهء علماى بلاد. امروز خدا دیگر از ما هیچ عذرى را نمى پذیرد.»
[27]
در دیدار با میهمانان کنگرهء جهانى ائمهء جمعه فرمودند:
«ائمهء جمعه که در این هفته در این کشور ستمدیده و انقلابى آمدند و ان شاءالله درفرصت هاى دیگر هم این نحو اجتماعات خواهد بود، باید بررسى کنند از علل انحطاط افکار مسلمین وبررسى بکنند که آن چیزى که استعمار را بر مسلمین
|19|
استیلا داد و آن عللى که باعث شد استعمار بر همهء مقدرات کشورهاى اسلامى وهمهء مستضعفان جهان حکمفرما باشد، آن را ارزیابى کنند در این سمینارها ومجالس مهمشان و راه ر، علل ر، کیفیت سلطهء آنان را بیابند و راه علاج ر، چه باید کرد؟ چه شده است و چه باید کرد؟...»
[28]
«چرا ما به این روز نشانده شدیم که آمریکا از آن ورِ دنیا بیاید و مقدراتکشورهاى ما راتعیین کند و مقدرات علماى اسلام را تعیین کند ولو با دست دیگران، و با صراحت بگوید که من منفعت دارم در منطقه و دخالت آشکار درمنطقه بکند و مسلمین نشسته باشند و ناظرباشند؟ اى ائمهء جمعهء همهء بلاداسلامى ! مردم را آگاه کنید، این «چرا» را بین مردم بگویید...»
[29]
«ائمهء جمعه در سراسر ایران بالاترین اجتماع را دارند. از این اجتماعات استفاده کنید و جهات شرعى و سیاسى را به مردم تذکّر دهید، آنان را در مقابل شیاطینمجهّز کنید.»
[30]
در این زمینه ها هم توصیه هاى حضرت امام بسیار است که به همین مقداراکتفامى شود.
[31]
تعامل با مردم و مسؤولان
مردم، ائمهء جمعه را بازوى فکرى و سیاسى نظام اسلامى وبرگزیدگانى مى شناسند که ازسوى رهبرى به این سِمَت، انتخاب شده اند. به فراخور حساسیت این مسؤولیت، انتظار ازآنان هم بالاست . انتظار موضعى پدرانه، مشفقانه و دلسوزانه دارند. نهادها و ارگان هاومسؤولان اجرایى هم اگر از حمایت ائمهء جمعه و مردم برخوردار باشند، بهتر مى توانند به خدمت رسانى براى مردم بپردازند و دخالت در عزل و نصب ها و ورود به عرصهءکشمکش هاى سیاسى و جناحى، آنان را از کارآمدى مى اندازد و جوّى متشنّج و محیطى نامطلوب پدید مى آورد. امام (قدس سره) در این زمینه نیز در ملاقات هاى متعدد با ائمهء جمعه،توصیه هاى فراوانى داشتند که به چند نمونه اشاره مى شود:
«ائمهء جمعهء بلاد، نصب و عزل نکنند،... ارشاد بکنند دولت ر، ارشاد بکنندمأمورین دولت را.... براى حفظ اسلام که شماها پاسدار آن هستید و حفظ حیثیت
|20|
جمهورى اسلامى که شماها نگهبانان آن هستید. از کارهایى که نباید انجامدهیدواز کارهایى که دخالت در امور اجرایى است که با کس دیگرى است که انجام دهد، مستقیماً عمل نکنید. ارشاد کنید همه ر، نظر ارشادى داشته باشید...»
[32]
«در بین روحانیون، ائمهء جمعه بیشتر از دیگران مسؤولند. سرو کارشان الآن ائمهءجمعه بیشتر با مردم است تا سر و کار سایر روحانیون . ائمهء جمعه باید خیلىمواظب باشند که خداى نخواسته اگر در جایى چیزى اتّفاق افتاد و چه شد، باجهت روحانى، جهت پدرى حل کنند.»
[33]
نماز جمعه، محور وحدت
نقش وحدت در دوران انقلاب اسلامى و پس از پیروزى، قابل انکار نیست . براى پدیدآمدن وحدت نیز، نیاز به محور وحدت است . این محور، گاهى «شخص» است، گاهى«مکان»، گاهى یک «برنامه» است و گاهى یک سنت دینى یا برنامه عبادى .
دعوت قرآن به «اعتصام به حبل الله» با توجه به این نکته است . وجود شعائرى همچون «حج»، «نماز جماعت» و «نماز جمعه» نیز در تعالیم دینى، وحدت آفرین است . حضور مردم در مصلاهاى نماز جمعه، بر اساس اعتقادى پاک صورت مى گیرد و «تن»ها کنار هم و «دل»هادر هواى هم، وحدتى شکوهمند مى آفرینند. این وحدت را باید حفظ کرد. نقش ائمهء جمعه ونوع برخوردها ومباحث آنان نیز در ایجاد یا تقویت و یا خداى ناکرده گسستن این وحدت و همدلى، مؤثر است .
امام راحل (قدس سره) در زمینهء وحدت بخشى نماز جمعه و ضرورت حفظ این گوهر نفیس،توصیه هاى زیبا و ارزنده اى دارد که به برخى از آنها اشاره مى شود:
«اجتماع کنید، نمازهاى جمعه را با شکوه به جا بیاورید ونمازهاى غیر جمعه راهم، که شیطان ها از نماز مى ترسند، از مسجد مى ترسند.»
[34]
«عرض من به روحانیت محترم و ائمهء جمعه و جماعت آن است که همیشه آقایان محور وحدت کلمه در مردم بودید، و چنانچه مى دانید، امروز بیشتر از هر وقتمحتاج به وحدت کلمه هستیم .»
[35]
|21|
«خطیب هاى در جمعه هم همین را بدانند، آن هایى که قبل از نماز جمعه خطبهمى خوانند همین را باید بدانند، علما هم که در هر جا هستند، همین معنى را بایدتوجه کنند که ما امروز، احتیاج داریم به اینکه به قول خداى تبارک و تعالى باتمام وجود عمل کنیم که مى فرماید با هم باشیم (وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّه جَمیعاًوَلاتَفَرَّقُوا)»
[36]
محتواى خطبه ها
اهمیت آنچه امام جمعه در خطبه ها مى گوید، کمتر از اصل نماز جمعه نیست؛ زیرا آنچه به این تجمع پرشکوه، جهت و سازندگى و نقش مؤثر مى بخشد، محتواى «خطبه» است . درسایهء این محتواها است که نماز جمعه «اقامه» مى شود.
آنچه به اثرگذارى محتواى خطبه ها مى افزاید عبارت است از: نحوهء سخن، پیام خطبه،جاذبهء خطیب، غناى گفتار و محتو، مفید و عمومى بودن مطالب . انتقادى که حضرت امام (قدس سره) از نماز جمعه ها و خطبه هاى پیش از انقلاب داشت و با آنچه امروز در جهان اسلام جارى وسارى است، به همین محتوا بر مى گردد. دعوت به تقوا و طرح مسائل اجتماعى مسلمانان، تنها جنبهء ارشادى ندارد، بلکه از واجبات این نماز و خطبه است که در مباحث فقهى هم بر آن اشاره شده است . پیشتر اشارتى به مضمون و شیوهء خطبه ها در زمینهء تأثیرگذارى بهتر نماز جمعه صورت گرفت .
حضرت امام (قدس سره) مى فرماید:
«سزاوار است خطیب در ضمن خطبه اش، آنچه را که مربوط به مصالح دینى ودنیوى مسلمین است یاد کند و آنچه را در کشورهاى مسلمانان مى گذرد،حالاتى را که سود یا زیان مسلمانان در آنهاست و آنچه را که مسلمانان در معاش ومعاد به آن نیازمندند، به آنان خبر دهد و همچنین امور سیاسى و اقتصادى را که در استقلال و عظمتشان نقش دارد واینکه با سایر ملت ها چگونه برخورد کنندوهشدار و تحذیر نسبت به دخالت دولتهاى ستمگر در امور سیاسى و اقتصادى مسلمین که به استعمار و استثمار آنان مى انجامد. خلاصه آنکه نماز جمعه و دوخطبهء آن، از موقعیّت هاى مهمى براى مسلمانان است ـ همچون مناسبت هاى
|22|
بزرگ دیگرى مثل حج و مواقف آن، نماز عید قربان و فطر و... ـ ومتأسفانهمسلمانان از وظایف مهم سیاسى خود در این مناسبت و مناسبت هاى سیاسى ـاسلامى دیگر غافل شده اند. اسلام دین سیاست است، با همهء شؤون آن . و هر کس اندک تأملى در احکام حکومتى، سیاسى، اجتماعى و اقتصادى اسلام داشته باشد،با این حال بپندارد که دین از سیاست جداست، او جاهلى است که نه اسلام راشناخته است، نه سیاست را.»
براى پر محتوا بودن خطبه ه، ضرورت دارد که خطیب، در طول هفته مطالعه کند،نیازهاى جامعهء خود را بشناسد، مسایل مورد ابتلا و مشکلات محیط خود را بداند، ازمسایل جارى کشور و جهان اسلام آگاه باشد، در خطبه ها و موضوعات آن ه،قشرهاى آسیب پذیر جامعه را همچون جوانان مورد عنایت خاص قرار دهد، به مسایلفرهنگى و اخلاقى توجه ویژه کند، تا از طریق خطبه هاى هفتگى، سطح فکر و شعورسیاسى امت را بالا ببرد. جوّ معنوى و اخلاقى جامعه را ارتقا بخشد. در بهبودبرنامه هاى اجرایى به مسؤولان کمک کند. به فرازهایى از رهنمودهاى امام خمینى (قدس سره) دراین زمینه ها اشاره مى شود:
«نماز جمعه که مشتمل بر دو خطبه است که در آن خطبتین باید مسایل روز،احتیاجات کشور، احتیاجات منطقه و جهات سیاسى، جهات اجتماعى، جهات اقتصادى طرح بشود و مردم مطلع بشوند بر این مسایل .»
[37]
«باید سعى شود خطبه ها پر محتوا باشد در خطبه ه، هم باید امر به تقواواینگونه مسایل رعایت شود و هم مردم را به وحدت و حضور در صحنه دعوت نمایند...»
[38]
«مسألهء دیگر، خطبه هاى نماز جمعه است . باید مردم را امر به تقوا کنید. امر به تقوادر خطبهء اول واجب است و در خطبهء دوم بنابر احتیاط واجب جاست ج مسایل اخلاقى را به مردم بگویید و آنها را به داشتن اخلاق اسلامى ترغیب کنید. مطالب روز را براى مردم بگویید، آنچه در طول یک هفته در کشور اتفاق مى افتد، آنها رابراى مردم بگویید. مردم را در صحنه حاضر نگه دارید، که آنچه انقلاب و ایران راحفظ کرده، حضور مردم در صحنه است .»
[39]
|23|
«جاى خطبهء نماز، جاى دعوت به حق است و دعوت به تقواومصالح مسلمین را در او گفتن و تعرض به این خرده ریزه،اینها از شأن ائمهء جمعه خارج است، پرهیز کنند ازاین معنى .»
[40]
سیرهء شخصى ائمهء جمعه
تأثیر نماز جمعه در اندیشه و عمل مخاطبان، تا حدودى به نحوهء رفتارو سلوک و سیرهء فردى ائمهء جمعه هم بستگى دارد. آنان که در خطابه هامردم را به تقو، ساده زیستى، حسن خلق، خدمت به محرومان، آخرت گرایى و پرهیز از تجمل گرایى فرا مى خوانند، خودشان شایسته تر به رعایت این امورند، چون الگوى جامعه اند و بدون هماهنگى میانِ قول وفعل، مواعظ و گفتار چندان تأثیر نمى گذارد.
ائمهء جمعه، به خاطر ساده زیستى و مردمى بودن و توجه به خداومعنویات داشتن، محبوب دلها مى شوند. تجمل گرایى و تشریفات، دون شأن روحانیون و ائمهء جمعه است . ورود به مخاصمات جناحى وکشمکش هاى سیاسى و گروهى نیز با موضع پدرانهء آنان نسبت به مردم و مسؤولان، ناسازگار است . امام امت، که خود الگویى شایسته براى همگان، بویژه روحانیون بود، پیوسته به پرهیز از زرق و برق و زخارف دنیا توصیه مى کرد و دلبستگى به اینها را از مهلک ترین آفات براى علمامى دانست . در این زمینه هم، سخنان حضرت امام بسیار است، به چندنمونه اشاره مى شود:
«باید توجه کنید که همهء مردم متوجه شما هستند. لذا زىّ اهل علم خودتان را حفظ کنید، درست مانند علماى گذشته، ساده زندگى کنید،... امروز سعى کنید زندگى تان از زىّ آخوندى تغییر نکند. اگر روزى از نظر زندگى از مردم عادى بالاتررفتید، بدانید که دیر یا زود مطرود مى شوید، براى اینکه مردم
   
ائمهء جمعه،به خاطرساده زیستىو مردمى بودنو توجه به خداومعنویات داشتن،محبوب دلهامى شوند.
|24|
مى گویند: ببینید، آن وقت نداشتند که مثل مردم زندگى مى کنند، امروز که دارندودستشان مى رسد، از مردم فاصله گرفتند.»
[41]
«این طور نباشد که امام جمعه اى وقتى در خیابان مى آید، خیابان را خلوت کنندوهیاهو به راه بیندازند. این طور چیزها حیثیتشان را در جامعه ساقط مى کند.بزرگى شما آقایان به دنیا نیست، بزرگى شما به آخرت است و به اینکه پیش خداآبرومند باشید.»
[42]
اینها گوشه هایى از نگرش امام خمینى (قدس سره) در بارهء جایگاه و پایگاه نماز جمعه، از بعداجتماعى، سیاسى و فقهى بود. باشد که این سنگر عظیم اسلامى، همواره برپا و با شکوه باشدو «نماز جمعه» همیشه و همه ج، محور وحدت و کانون بیدارى و مرکز نشر فرهنگاهل بیت و پایگاه بیدارى و وفاق عمومى گردد.
پى نوشت ها
[1] مراجعه شود به بحث علّامه مجلسى در ج‏86بحارالأنوار، صص‏224 و 226 و... نیز «الذریعه»شیخ آقا بزرگ تهرانى و «نمونه‏اى از تفاسیر»،ج‏5، صص‏57 - 54
[2] صحیفه نور، ج‏9، ص‏4 (در متن حکم ایشان،در نصب شهید آیت الله مدنى به امامت جمعه)
[3] همان، ج‏19، ص‏69
[4] همان، ص‏170
[5] همان، ج‏7، ص‏259
[6] همان، ج‏12، ص‏185 و 245
[7] تحریر الوسیله، ج‏1، ص‏223، مسأله‏15
[8] همان، ص‏224، مسأله‏5
[9] صحیفه نور، ج‏8، ص‏265
[10] همان، ج‏16، ص‏123
[11] همان، ج‏17، ص‏82
[12] همان، ج‏18، ص‏151
[13] صحیفه امام، ج‏10، ص‏341، حکم امامت
   
جمعه آقا سید روح الله خاتمى.
[14] همان، ص‏318، حکم امامت جمعه آقاىنورمفیدى.
[15] استفتاءات، ج‏1، ص‏268، استفتاء 440
[16] صحیفه نور، ج‏1، ص‏119
[17] همان، ج‏3، صص‏120 و 121
[18] همان، ج‏9، ص‏136
[19] همان، ج‏18، ص‏276 و 277
[20] از جمله مى‏توانید در: ج‏20، ص‏127، ج‏11،ص‏132، ج‏13، صص‏124 و 155، ج‏15، ص‏247از صحیفه نور نمونه‏هاى دیگرى را بخوانید.
[21] تحریر الوسیله، ج‏1، ص‏218، مسأله‏1
[22] تحریر الوسیله، ج‏1، ص‏220، مسأله‏8
[23] همان، ص‏222، مسأله‏14
[24] استفتاءات، ج‏1، ص‏270 سؤال 447
[25] تحریر الوسیله، ج‏1، ص‏222، مسأله‏14
|25|
[26] صحیفه نور، ج‏13، ص‏222
[27] همان، ج‏16، ص‏5
[28] همان، ج‏17، ص‏137
[29] همان، ص‏142
[30] همان، ص‏263
[31] ازجمله ر.ک. به: صحیفه نور، ج‏15، صص‏238، 250 و 251، ج‏16، صص‏11 و 185، ج‏17، صص‏94 و 139
[32] همان، ج‏16، ص‏210
[33] همان، ج‏19، ص‏256
[34] همان، ج‏12، ص‏149
[35] همان، ج‏18، ص‏238
[36] همان، ج‏19، ص‏15. در این زمینه نیز: ج‏15،
   
ص‏273، ج‏16، ص‏156، ج‏19،ص‏14 و ج‏20،ص‏103.
[37] تحریر الوسیله، ج‏1، ص‏221، مسأله 9 از نماز جمعه (طبع مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى).
[38] صحیفه نور، ج‏8، ص‏264
[39] همان، ج‏17، ص‏83
[40] همان، ص‏262
[41] همان، ج‏19، ص‏157. همچنین مواردىچون: ج‏9، صص‏97 و 137، ج‏15، ص‏257،ج‏16، ص‏156، ج‏17، ص‏53 و ج‏19، ص‏13
[42] همان، ج‏17، ص‏262