مناسبات روسیه ـ ازبکستان و تأثیر آن بر ساختار ژئوپولتیکی آسیای مرکزی

در دیدار چهاردهم اکتبر اسلام کریم اف رئیس جمهور ازبکستان از روسیه و مذاکرات وی با ولادیمیر پوتین رئیس جمهور آن کشور، قراردادی تحت عنوان «قرارداد اتحاد (هم پیمانی) در مناسبات دو کشور» به امضاء رسید. محافل سیاسی و اجتماعی، قرارداد مذکور را به عنوان سندی بسیار مهم و تاریخی ارزیابی می نمایند که نه تنها توسعه و گسترش بی سابقه روابط دو کشور را به دنبال خواهد داشت بلکه بر ساختار ژئوپولیتیکی در منطقه آسیای مرکزی نیز تأثیر خواهد گذاشت.
   
    ارتقای مناسبات دو جانبه
    روابط دوجانبه روسیه و ازبکستان به دنبال امضای «قرارداد همکاریهای استراتژیک» در ماه ژوئن سال 2004 به تدریج رو به بهبودی گذاشته است. اسلام کریم اف در ماه ژوئن سال گذشته و ماههای اوت و اکتبر سال جاری با رهبران روسیه مرتباً ملاقات نموده است. به اعتقاد صاحبنظران و تحلیلگران، امضای قرارداد «اتحاد در مناسبات بین روسیه و ازبکستان» بیانگر این نکته است که دو کشور اصولاً در راستای برقراری و تقویت روابط در زمینه های استراتژیک و نظامی گام برمی دارند و بدین ترتیب می توان گفت که در مقطع کنونی، ازبکستان به نزدیکترین دوست روسیه در آسیای مرکزی تبدیل شده است. سه بند موجود در قرارداد اخیر امضا شده بین روسیه و ازبکستان توجه ویژه محافل منطقه را به خود جلب نموده است. در این قرارداد تصریح شده است که در صورت بروز هرگونه تهدید و تجاوز خارجی علیه یکی از این دوکشور، طرف دیگری حمایتها و کمک های لازم از جمله نظامی را از آن کشور به عمل خواهد آورد. در این سند همچنین امکان در اختیار گذاشتن پایگاههای نظامی و امکانات موجود در خاک دو کشور جهت استفاده و بهره برداری صحیح طرفین از آنها پیش بینی شده است. گذشته از اینها، طرفین به انجام همکاریهای متقابل در زمینه بازسازی نیروهای نظامی و تجهیز آنها به سلاحها و تکنولوژی نظامی همت گماشته و در امر مبارزه با تروریسم بین المللی و افراط گرایی همکاری خواهند نمود.
    تحلیلگران محلی بر این باور هستند که وضعیت کنونی در آسیای مرکزی به نفع روسیه در حال تغییر می باشد. به نوشته روزنامه «کامرسانت»، دولت ازبکستان در سایه حمایتهای مسکو، تمام مساعی خود را برای پیشگیری از بروز «انقلاب رنگی» در آن کشور به عمل خواهد آورد.
    با امضای قرارداد «اتحاد در مناسبات بین روسیه و ازبکستان»، در حقیقت روسیه متعهد شده است همه نوع کمک و حمایت لازم حتی نظامی را از ازبکستان در صورت بهم خوردن اوضاع در آن کشور به عمل آورد. روزنامه «نزاویسیمایا گازتا» نیز امضای قرارداد مذکور را پیروزی دیپلماسی روسیه در آسیای مرکزی در سالهای اخیر ارزیابی می نماید.
   
    تغییر و دگرگونی زائیده ضرورتها
    بلافاصله پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ازبکستان در جستجوی برقراری یک نوع توازن بین روسیه و آمریکا به منظور تأمین حداکثری منافع خود بوده است. در نیمه دوم دهه نود، ازبکستان به شدت در جـهت نزدیـکی هرجـه بیـشتر به ســوی آمریکـا گــام برداشــت. در این راستـا در ســال 1999 از «ســازمان پیمان امنیت دسته جمعی» که روسیه رهبری آن را بر عهده داشت خارج شد و به اتحادیه «گوام» ـ طرفدار برقراری روابط با آمریکا ـ پیوست. این کشور مهم آسیای مرکزی پس از حادثه 11 سپتامبر با حضور نطامی آمریکا در خاک خود موافقت نمود و از آن زمان، آمریکا متحد ثابت ازبکستان در آسیای مرکزی بوده و به موازات آن، تأثیر و نفوذ روسیه نیز روز به روز در منطقه رو به کاهش وافول گرائیده است. نا آرامیها و اغتشاشات ماه می سال جاری در اندیجان و مسائل و اظهار نظرهای پیرامون آن، عاملی تعیین کننده در جهت تعیین خط مشی و سیاست جدید ازبکستان در پی ریزی روابط با روسیه و آمریکا محسوب می شود.
    روسیه در این مسئله، ضمن حمایت فعال و قاطع از اقدامات و تدابیر دولت ازبکستان در جهت برقراری نظم، مخالفت صریح خود را با مداخله کشورهای خارجی به رهبری آمریکا در امور داخلی ازبکستان ابراز نمود. پلیس روسیه نیز 13 تن از ازبکهایی را که به دست داشتن در این نا آرامیها متهم بودند دستگیر و بازداشت نمود. متعاقب آن اسلام کریمف، رسماً از اقدامات و حمایتهای به موقع و به جای روسیه تشکر و قدردانی به عمل آورد.
    همانگونه که ذکر گردید نا آرامیهای اندیجان و انتقادهای آمریکا از دولت ازبکستان در خصوص این مسئله باعث شد، تاشکند در سیاستهای خود با آمریکا بطور جدی تجدید نظر نماید. این کشور نه تنها قبول درخواست آمریکا برای انجام تحقیقات مستقل بین المللی در ارتباط با حوادث اندیجان طفره رفت بلکه با تعیین ضرب الاجلی، خروج نیروهای نظامی آمریکا از خاک کشورش را نیز خواستار گردید. به موازات تیرگی روابط با آمریکا، ازبکستان به سرعت در جهت برقراری مناسبات گسترده با روسیه و نزدیکی هرچه بیشتر به آن کشور بر آمد. خروج از اتحادیه گوام، عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا (که روسیه رهبری آن را در دست دارد)، برقراری تماسها و ارتباطات فعال با سازمان پیمان امنیت دسته جمعی و نیز انجام مذاکرات و گفتگوها در خصوص استقرار پایگاه نظامی روسیه در ازبکستـان را در ایـن راستــا می تـوان بررسـی و ارزیـابی نمـود.
    پس از مشخص شدن تکلیف مناسبات با آمریکا، لزوم نزدیکی به روسیه و به ویژه برقراری روابط در زمینه های نظامی برای ازبکستان امری ضروری به نظر می رسید. ازبکستان اینک به پشتوانه حمایت روسیه، بدون شک با خونسردی و آسودگی خاطر بیشتری، انتقادات تند و تلخ مخالفان داخلی و خارجی خود را بی پاسخ خواهد گذاشت. ازبکها، اکنون و پس از گذشت چندین سال به این واقعیت پی برده اند که آنها در بسیاری از زمینه ها بدون حمایت و همکاری روسیه کاری ار پیش نخواهند برد و نزدیکی به روسیه تأمین کننده منافع حیاتی آنها می باشد. متقابلاً روسها نیز از قبل مناسبات حسنه با ازبکها، افزایش تأثیر و نفوذ در آسیای مرکزی و تأمین امنیت در مرزهای جنوبی خود را جستجو و دنبال می نمایند.
   
    رقابت آمریکا و روسیه در آسیای مرکزی
    به اعتقاد سرگئی آزنوبیشف مدیر انیستیتو تحقیقات استراتژیک روسیه، پس از امضای قرارداد «اتحاد در مناسبات بین روسیه و ازبکستان»، این آخرین پایگاه مقدم روسیه در آسیای مرکزی خواهد که می تواند تأثیر مشخص و تعیین کننده ای بر وضعیت ژئوپولتیکی در منطقه داشته باشد و آثار و نتایج آن به طور قابل ملاحظه ای به ویژه در مسائل سیاسی ظهور و بروز خواهد نمود.
    در ماههای ژوئیه و اکتبر سال جاری، برخی از مقامات بلند پایه آمریکایی از جمله دونالد رامسفلد وزیر دفاع و کاندالیزا رایس وزیر امور خارجه آن کشور با هدف تقویت نفوذ آمریکا در منطقه و جستجوی پایگاههای نظامی جدید، جداگانه از کشورهای آسیای مرکزی بازدید نموده اند ولی خواسته و هدف آنها در هیچ یک از کشورهای منطقه به غیر از قرقیزستان ـ که با حفظ پایگاه نظامی آمریکا در کشورش به شرط افزایش میزان اجاره موافقت نموده است، برآورده نشده است. روگوف معاون سردبیر روزنامه «کامرسانت» امضای قرارداد بین روسیه و ازبکستان را به نوعی پیروزی در مقابل تهاجم آمریکا به کشورهای مستقل مشترک المنافع محسوب می نماید.
    مــی توان گفــت که واشنــگتن با درنظـر گرفتن منافع خود در زمینه های ژئوپولتیکی، انرژی، مبارزه با تروریسم و سایر زمینه های استراتژیک، همچنان به فعالیتها و تلاشهای خستگی ناپذیر خود برای ورود به آسیای مرکزی و تمامی کشورهای مستقل مشترک المنافع و گسترش نفوذ خود ادامه خواهد داد و روسیه نیز به جامعه کشورهای مستقل مشترک المنافع به دیده «حیاط خلوت» دائمی خود می نگرد، قطعاً با تمام توان از «منافع ویژه» خود در منطقه دفاع خواهد نمود. عبارت دقیقتر اینکه مبارزه و رقابت آمریکا و روسیه در آسیای مرکزی همچنان ادامه خواهد داشت.