نماز 7

در بخش­های گذشته­ی این مبحث، ده دسته حدیث دیدیم و خواندیم که همگی به گونه­ای مطلوب بودن جدا خوانی نمازهای ظهر و عصر یا مغرب و عشا یا هر دو را بیان می­نمودند. همچنین گفتیم در بیشتر این روایات نه مشکل صدور وجود دارد و نه مشکل جهت صدور یعنی این­ها حدیث­های معتبری هستند و از روی تقیه هم صادر نشده­اند.
معنای جداخوانی و با هم خوانی
یادآوری این نکته بایسته است که مراد از جدا خوانی رعایت وقت فضیلت و تأخیر نماز عصر و عشا تا رسیدن وقت فضیلت هر یک از این دو نماز است، و تنها فاصله انداختن، تحقق بخش غرض از مسأله جداخوانی نیست. پس چنانچه کسی پس از خواندن نماز ظهر یا مغرب پی کاری برود اما پیش از آن­که وقت فضیلت نماز عصر یا عشا برسد به آن نماز بپردازد، رعایت استحباب جداخوانی را نکرده و او همانند کسی است که دو نماز را با هم بخواند. همچنین، چنانچه کسی نماز نخست از این نمازهای دوگانه را تا اواخر وقت فضیلت آن تأخیر بیندازد و پس از خواندن آن در پایان وقت فضیلت، نماز دوم را ـ با این فرض که وقت فضیلت آن بلافاصله پس از پایان وقت فضیلت نماز نخست آغاز می­شود ـ بخواند، هرچند هر دو را با هم خوانده است، اما حکم کسی را دارد که جداخوانی را رعایت کرده باشد.
اوقات فضیلت نمازها
اکنون ببینیم وقت فضیلت هر یک از نمازهای پنج­گانه شبانه روزی چه زمان است؟
پیشاپیش یادآور می­شوم که آنچه گفته می­شود بنابر نظر مشهور میان فقهاست و معنای آن، این نیست که هیچ فقیهی نظر دیگری ندارد. در ضمن، وقت نافله­های هر یک از نمازهای پنج­گانه و وقت نافله­ی شب را نیز بازگو خواهیم کرد.
نماز صبح و نافله­ی آن
وقت فضیلت نماز صبح از طلوع فجر صادق است تا آن­گاه که سرخی سمت مشرق که پیش­درآمد طلوع خورشید است، نمایان گردد. این سرخی که پیدا شد، وقت فضیلت نماز صبح پایان یافته است، گرچه آن را تا پیش از طلوع خورشید می­توان خواند.
درازای وقت فضیلت نماز صبح در نوروز هر سال در قم 30 دقیقه است.([1]) در روزهای پس از آن در فصل بهار، روزی 6 ، 7 ثانیه بر آن افزوده می­شود تا برسد به روز اول تیرماه که در آن روز طول مدت آن 40 دقیقه است. در روزهای دیگر تیرماه و دو ماه دیگر تابستان روزی 6 ، 7 ثانیه از آن کاسته می­شود تا برسد به اول ماه مهر که در آن روز نیز طول مدّت وقت فضیلت نماز صبح 30 دقیقه است. در باقی روزها و ماه­های نیمه­ی دوم سال، در ازای وقت فضیلت این نماز همین 30 دقیقه است با یک دقیقه کاهش یا افزایش.([2])
وقت نافله­ی صبح که پیش از نماز صبح خوانده می­شود، عیناً همان وقت فضیلت نماز صبح است. بنابراین، کسی که نماز صبح را پس از انقضای وقت فضیلت آن می­خواند، نمی­تواند نافله صبح بخواند، بله می­تواند پس از خواندن نماز صبح نافله­ی صبح را به نیّت قض بخواند.
نماز ظهر و نافله­های آن
وقت فضلیت نماز ظهر، از هنگامی که خورشید از میانه­ی آسمان به سمت مغرب سرازیر می­شود آغاز می­گردد و تا زمانی که سایه­ی نو پیدا شده­ی شاخص پس از نابودی کامل در هنگام ظهر یا رسیدن آن به کمترین مقدار، به اندازه­ی بلندی شاخص برسد.
درازای وقت فضیلت نماز ظهر در روزهای سال، میان 37 : 2 تا 47 : 3 پس از ظهر شرعی در نوسان است و اندازه­ی آن به این شرح است:
یکم فروردین = 27 : 3 یکم اردیبهشت = 42 : 3 یکم خرداد = 46 : 3
یکم تیر = 47 : 3 یکم مرداد = 46 : 3 یکم شهریور = 39 : 3
یکم مهر = 27 : 3 یکم آبان = 07 : 3 یکم آذر = 47 : 2
یکم دی = 37 : 2 یکم بهمن = 46 : 2 یکم اسفند = 52 : 2
وقت نافله­ی ظهر که 8 رکعت است و پس از ظهر شدن و پیش از نماز ظهر خوانده می­شود، از سر ظهر است تا آن­گاه که سایه­ی نو پیدا شده­ی شاخص به اندازه­ی دو هفتم بلندی شاخص برسد.([3])
درازای وقت نافله­ی ظهر بر حسب ساعت و دقیقه در روزهای سال، میان 36 : 1 تا 59 : 1 پس از ظهر شرعی در نوسان است. روزهایی که وقت فضیلت نماز ظهر طولانی­تر است فرصت بیشتری برای خواندن نافله­ی ظهر وجود دارد و روزهایی که وقت فضیلت نماز ظهر کوتاه­تر است فرصت خواندن نافله­ی ظهر نیز کمتر است.
نماز عصر و نافله­های آن
وقت فضیلت نماز عصر از لحظه­ای که سایه­ی نو پیدا شده­ی شاخص پس از ظهر شرعی به اندازه­ی بلندی خود آن برسد ـ‌ که لحظه­ی پایانی وقت فضیلت نماز ظهر است ـ‌ آغاز می­شود و تا آن­گاه که این سایه به اندازه­ی دو برابر بلندای شاخص برسد، ادامه دارد.([4])
در ازای وقت فضیلت نماز عصر در روزهای سال، میان 39 دقیقه تا 16 :‌ 1 در نوسان است و اندازه­ی آن به شرح زیر است:
یکم فروردین = 53 : 00 یکم اردیبهشت = 2 0 :‌ 1 یکم خرداد = 11 : 1
یکم تیر = 16 : 1 یکم مرداد = 11: 1 ‌ یکم شهریور = 2 0: 1
یکم مهر = 53 : 00 یکم آبان = 46 : 00 یکم آذر = 41 : 00
یکم دی = 39 : 00 یکم بهمن = 41: 00 یکم اسفند = 46 : 00
یکی از مراجع عظام معاصر، پس از آن­که درباره­ی وقت فضیلت نمازهای ظهر و عصر طبق نظر خود فتوا داده است می­فرماید: همه­ی آنچه گفته شد مربوط به غیر از روزهای خیلی گرم است. در چنین روزهایی، دور نیست که وقت فضیلت نمازهای ظهر و عصر تا پس از رسیدن سایه­ی نو پیدا شده­ی شاخص به اندازه­ی یک برابر بلندای شاخص [برای نماز ظهر] و دو برابر آن [برای نماز عصر] ادامه یابد که در این صورت می­توان آن دو نماز را [با فاصله گرفتن از گرمای شدید سر ظهر و تأخیر انداختن نماز با این دیدگاه که وقت فضیلت آن­ها هنوز باقی است] پی در پی و بدون فاصله خواند.([5])
وقت نافله­ی عصر که همانند نافله­ی ظهر 8 رکعت است و پیش از نماز عصر خوانده می­شود پس از به جای آوردن نماز ظهر آغاز می­شود و تا آن­گاه که سایه­ی نو پیدا شده­ی شاخص پس از ظهر شرعی، به اندازه­ی چهار هفتم آن شود ادامه دارد.([6]) بلندای وقت نافله­ی عصر را بر حسب ساعت و دقیقه نمی­توان مشخص کرد، زیرا ـ‌ همان­گونه که گفته شد ـ‌ آغاز وقت آن لحظه­ای است که نمازگزار از نماز ظهر خود فارغ شود و وقت فضیلت نماز ظهر، تا دو، سه ساعت پس از ظهر شرعی به شرحی­که­گفته شد ادامه دارد.
نماز مغرب و نافله­های آن
همه دیده­ایم که پس از غروب خورشید سرخی­ای در سمت شرق آسمان پدید می­آید و کم کم به سمت مغرب حرکت می­کند و در ناحیه­ی مغرب مدتی می­ماند و سپس ناپدید می­گردد. سرخی یاد شده، در حرکت از مشرق به مغرب همین­که از وسط آسمان عبور کرد، غروب شرعی حاصل می­شود. و این لحظه، لحظه­ای است که نمازگزار می­تواند نماز مغرب را آغاز کند و روزه­دار می­تواند افطار نماید.([7])
وقت فضیلت نماز مغرب از غروب شرعی آغاز می­شود و تا آن­گاه که سرخی پدیدار گشته­ی در ناحیه­ی مغرب باقی است ادامه دارد.
درازای وقت فضیلت نماز مغرب در شب­های سال میان 44 دقیقه تا 52 دقیقه در نوسان است و شرح آن چنین است:
یکم فروردین = 44 : 00 یکم اردیبهشت = 47 : 00 یکم خرداد = 52 : 00
یکم تیر = 56 : 00 یکم مرداد = 52 : 00 یکم شهریور = 47 : 00
یکم مهر = 44 : 00 یکم آبان = 44 : 00 یکم آذر = 46 : 00
یکم دی = 48 : 00 یکم بهمن = 46 : 00 یکم اسفند = 44 : 00
یکی از مراجع عظام تقلید، پس از این که وقت فضیلت نماز مغرب را همین گونه که ما این­جا بیان کردیم دانسته است، می­فرماید: این برای غیر مسافر است، امّا مسافر؛ وقت فضیلت نماز مغرب برای او، تا یک چهارم شب ادمه می­یابد.([8])
وقت نافله­ی مغرب که 4 رکعت است و پس از نماز مغرب خوانده می­شود، تا وقتی است که سرخی سمت مغرب آسمان، باقی باشد یعنی تا پایان وقت فضیلت نماز مغرب.
گفتنی است که میان نمازهای مغرب و عشا، جدای از 4 رکعت نافله­ی مغرب، خواندن دو رکعت نماز غفیله نیز مستحب است و وقت آن همان وقت نافله­ی مغرب است.
نماز غفیله کیفیت ویژه­ای دارد که در رساله­های عملیه‌ و جاهای دیگر، شرح داده شده است.
نماز عشا و نافله­ی آن
وقت فضیلت نماز عشا پس از پایان یافتن وقت فضیلت نماز مغرب یعنی از لحظه­ی ناپدید شدن سرخی سمت مغرب که پس از غروب شرعی پدیدار می­گردد آغاز می­شود و تا گذشت یک سوّم شب ادامه دارد.
زمانی که در فهرست بالا برای طول مدّت فضیلت نماز مغرب ذکر شد، با دید دیگر، زمان آغاز شدن وقت فضیلت نماز عشاست. زمان پایان آن، که همانا زمان سرآمدن یک سوّم شب است در شب­های اول ماه­های سال به شرح زیر است:
یکم فروردین = 00 : 22 یکم اردیبهشت = 01 : 22 یکم خرداد = 06 : 22
یکم تیر = 13 : 22 یکم مرداد = 16 : 22 یکم شهریور = 05 : 22
یکم مهر = 46 : 20 یکم آبان = 27 : 20 یکم آذر = 20 : 20
یکم دی = 28 : 20 یکم بهمن = 45 : 20 یکم اسفند = 57 : 20
نافله­ی عشا که به آن وتیره نیز می­گویند دو رکعت است که نشسته خوانده می­شود و یک رکعت ایستاده به حساب می­آید و آن را باید پس از نماز عشا خواند. وقت نماز وتیره از وقتی که نماز عشای نماگزار پایان یافت آغاز می­شود و تا نیمه شب ادامه دارد.
نافله­ی شب
نافله­ی شب که به آن بسیار سفارش شده و ثواب آن فراوان است 11 رکعت است به این شرح:
8 رکعت چهار نماز دو رکعتی به نام نماز شب، 2 رکعت به نام نماز شفع و 1 رکعت به نام نماز وتر.
وقت نافله­ی شب از نیمه شب است تا اذان صبح و وقت فضیلت آن هنگام سحر و نزدیک اذان صبح، می­باشد.
51 رکعت نماز در شب و روز
همان­گونه که گذشت جمع رکعت­های نمازهای واجب پنج­گانه و نافله­های آن­ها در شب و روز، 51 رکعت است نماز صبح 2 رکعت، نافله­ی صبح 2 رکعت، نافله­ی ظهر 8 رکعت، نماز ظهر 4 رکعت، نافله­ی عصر 8 رکعت، نماز عصر 4 رکعت، نماز مغرب 3 رکعت، نافله­ی مغرب 4 رکعت، نماز عشا 4 رکعت، نافله­ی آن دو رکعت نشسته که برابر است با 1 رکعت، نافله­ی شب 11 رکعت، جمع کل: 51 رکعت.
امام صادق(علیه السلام) فرموده است: شیعتنا أهل الورع والاجتهاد و أهل الوفاء و الأمانة و أهل الزّهد والعبادة و أصحاب الإحدی و خمسین رکعة فی الیوم واللّیلة، القائمون بالّلیل، الصائمون بالنّهار، یزکون أموالهم و یحجّون البیت و یجتنبون کلّ‌ محرّم([9])؛ شیعیان ما پارسا، سخت­کوش، با وفا، امانت­دار، وارسته و عبادت پیشه­اند. آنان، 51 رکعت نماز شب و روز را می­خوانند، نماز شب می­خوانند، روزه می­گیرند، زکات می­دهند، حج به جای می­آورند و از هر گناهی پرهیز می­کنند.
امام عسکری(علیه السلام) نیز فرموده است: علامات المؤمن خمس: صلاة الإحدی والخمسین و زیارة الأربعین والتختم بالیمین و تعفیرالجبین والجهر ببسم الله الرحمن الرّحیم([10])؛ نشانه­های مؤمن شیعه پنج چیز است: 51 رکعت نماز [در شب و روز]، زیارت أربعین [امام حسین(علیه السلام)]، در دست راست کردن انگشتر، پیشانی را هنگام سجده بر خاک نهادن و بسم الله الرحمن الرحیم را [در آغاز حمد و سوره در نماز] بلند گفتن.
امام باقر(علیه السلام) فرموده است: لمّا أسری بالنبیّ(صلّی الله علیه و آله) قال یا ربّ ما حال المؤمن عندک؟ قال: یا محمّد... ما یتقرّب إلیّ عبد من عبادی بشیءٍ أحبُّ إلیّ ممّا افترضت علیه، و إنّه یتقرّب إلیّ بالنافلة حتی أُحبّه فإذا أحببته کنتُ سمعه الّذی یسمع به و بصره الّذی یبصر به و لسانه الّذی ینطق به و یده الّتی یبطش بها؛ إن دعانی أجبته و إن سألنی أعطیته... ([11])؛ پیامبر(صلّی الله علیه و‌آله) آن­گاه که به معراج برده شد گفت: پروردگارا مؤمن نزد تو چه جایگاهی دارد؟ خداوند پاسخ داد: ای محمد... کسی از بندگان من نمی­تواند با چیزی بهتر از واجبات به من تقرّب جوید. [اما] گاهی بنده­ی من با [خواندن] نافله آنچنان به من تقرب می­جوید که دوستش می­دارم و کسی را که دوست داشتم گوش او خواهم شد که با آن می­شنود و چشم او خواهم شد که با آن می­بیند و زبان او خواهم شد که با آن می­بیند و زبان او خواهم شد که با آن سخن می­گوید و دست او خواهم شد که با آن کار می­کند. [چنین بنده­ای] هرگاه مرا بخواند به او پاسخ خواهم داد و هرگاه چیزی از من بخواهد، آن را به او عطا خواهم کرد....
امام صادق(علیه السلام) فرموده است: إنّ الرّبّ لیعجب ملائکته من العبد من عباده یراه یقضی النوافل فیقول: أُنظروا إلی عبدی یقضی ما لم أفترضهُ علیه([12])؛ خداوند هرگاه بنده­ای از بندگانش را ببیند که نافله­های خود را قضا می­کند، به ملائکه­ها می­فرماید: ببینید بنده­ی من چسان نمازی را که بر او واجب نکرده­ام قضا می­کند! و ملائکه­ها از دیدن آن، شگفت­زده می­شوند.
پیامبر(صلّی الله علیه و آله) فرموده است: إنّ الله لیباهی ملائکته بالعبد یقضی صلاة اللّیل بالنّهار فیقول یا ملائکتی أُنظروا إلی عبدی یقضی ما لم أفترضه علیه، أُشهدکم أنی قد غفرتُ له([13])؛ خداوند نزد ملائکه­اش از بنده­ای که نماز شب خود را در روز قضا می­کند مباهات می­کند و می­فرماید: ملائکه­ی من ببینید بنده­ی من چگونه نمازی را که بر او واجب نکرده­ام قضا می­کند. من شما را گواه می­گیرم که او را آمرزیدم.
بحث نماز را فعلاً همین­جا متوقف می­سازیم، اما اگر خدا خواست و توفیقی از جانب حضرتش نصیب گردید، در فرصت دیگری آن را پی خواهیم گرفت، والسلام.

پی­نوشت:
[1]. تعیین ساعت و دقیقه در این نوشتار برای اوقات نمازها، براساس جدولی است که از سوی مرکز مطالعات نجومی وابسته به دفتر آیةالله العظمی سیستانی، ارایه شده است. بنده شخصاً برخی موارد مندرج در آن جدول را با بیرون رفتن شب هنگام از شهر و دور شدن از فضای تحت تأثیر چراغ­های شهر، و همچنین با شاخص گذاری در برخی از روزهای آفتابی آزمودم و آن را تقریباً درست یافتم.
[2]. اندازه­ی اوقات نمازها به صورت ساعت و دقیقه، در شهرها و مناطقی که افق آن­ها با قم متفاوت است، با اندازه­هایی که این­جا ذکر شد یا می­شود، تفاوت خواهد داشت و باید به جدول مربوط به خود آن منطقه مراجعه کرد.
[3]. تحریر الوسیله، کتاب الصله، فصل فی مقدمات الصّله، مسأله 4.
[4]. العروه الوثقی، کتاب الصله، فصل فی أوقات الیومیّة و نوافلها.
[5] . آیةالله العظمی سیستانی(دامّ ظلّه)، منهاج الصّالحین، ج 1، ص 168.
[6] . العروه الوثقی، کتاب الصّله، فصل فی أوقات الرّواتب، مسأله 1.
[7]. برخی از فقهای ما، مغرب شرعی را هم­زمان با غروب آفتاب دانسته­اند؛ چنان­که اهل سنت نیز همین نظر را دارند محمدجواد مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، چاپ مؤسسه الصّادق ـ تهران ـ 1377، ص 80 ، پاورقی1.
[8] . آیةالله العظمی، سیستانیدام ظلّه، منهاج الصّالحین، ج 1، ص 168.
[9]. وسائل الشیعة، کتاب الصلاة، أبواب أعداد الفرائض والنوافل، ب 13، ح 26.
[10]. بحارالانوار، ج 82 ، ص 75، ح 7.
[11]. اصول کافی، ج 2، ص 352، ح 8 .
[12]. وسائل الشیعة، أبواب أعداد الفرائض والنوافل، ب 18، ح 5 .
[13]. همان، ح 3.