خاتمیت و شبهات

کمتر مسأله­ای در اسلام از جهت وضوح و بداهت همچون مسأله خاتمیّت است. این­که رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) آخرین پیامبر الهی و کتاب او آخرین کتاب و شریعت او ختم شرایع آسمانی و یکی از القاب مهم او خاتم النبیین است، در هیچ دوره­ و برای هیچ مسلمانی جای تردید نبوده است؛ زیرا ایمان به پیامبری رسول اعظم اسلام و کتاب آسمانی او برابر با ایمان به ختم نبوت است که نصّ قرآن کریم نیز مؤیّد آن است: مّا کانَ محمّدٌ أبا أحدٍ مِّن رّجالِکُم ولکن رّسولَ اللهِ و خاتمَ النّبیّینَ...([1])
انبیای الهی کلمات خدا هستند که خدای سبحان با فرستادن آن­ها برای جوامع بشری پیام فرستاده و در پایان، گفتار و پیامش را با فرستادن پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) ختم کرده است. مهر نمودن صحیفه رسالت انبیا به وجود مبارک خاتم المرسلین بدان معنا است که از آن پس هرگز جایی برای نبوّت و رسالت دیگری نیست. رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) همان گونه که در قوس نزول سر سلسله انسان­های کامل است ـ چون اوّل ما خلق الله([2]) است ـ ، در قوس صعود نیز اوج و قلّه نهایی رسالت است، چون خاتم انبیاست. وجود مقدس پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نه تنها برخوردار از فضایل انبیای گذشته بود، برخوردار از فضایل ویژه­ای نیز بود و تا روز قیامت احدی بهتر از پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) نخواهد آمد؛ زیرا اگر انسانی اکمل و افضل یا هم سطح و هم سنگ پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) خلق شود؛ آن­گاه دیگر از پیامبر که کامل و فاضل است پیروی نکرده و از امت او نخواهد بود، و در نتیجه نمی­توان گفت که پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) اسوه­ی امت و خاتم پیامبران است. و حال آن که به تصریح قرآن کریم، پیامبر اسلام خاتم انبیا و اسوه و مطاع امّت است.([3])
بنابراین رسول اعظم اسلام شخصیت ممتازی است که نه در گذشته­ی تاریخ همانند داشت و نه در آینده مماثل دارد.([4])
از آن­جا که در این سال­ها از ناحیه یک حزب سیاسی با رنگ و لعاب دینی و با حمایت دشمنان قسم خورده اسلام و قرآن شبهاتی مغالطه آمیز، حول مسأله خاتمیت طراحی و بر سر زبان­ها افتاده است تا اذهان ساده لوحان را نسبت به این امر بدیهی آلوده نماید و راه را برای ادامه ادعای نبوت دیگران باز کند؛ برآن شدیم تا به قدر میسور به برخی از سؤالات پیرامون خاتمیت پاسخ دهیم.
اولین سؤال آن است که چرا نبوت اعم از تشریعی و تبلیغی در یک مقطع از تاریخ بشر خاتمه می­یابد؟
توجه به چند نکته پاسخ این سؤال را آسان می­کند:
الف. میان هدایت غریزی و الهامی، و هدایت عقلی و عقلانی رابطه معکوس برقرار است. یعنی آن­که هر چه موجود زنده از لحاظ رشد و بلوغ علمی و عقلانی ضعیف باشد، خداوند از طریق الهامات فطری و غریزی او را هدایت می­کند و به هر اندازه که در این ناحیه نیرو و قدرت پیدا می­کند در آن ناحیه ضعیف می­شود؛ زیرا نیازش سلب می­گردد.([5])
ب. خداوند برای بشر دو حجت قرار داده است تا در سایه آن­ها هدایت شود و آن عبارت است از: حجت ظاهری که انبیا هستند و حجت باطنی که همان عقل است. امّا از آن­جا که روند رشد علمی و عقلانیّت در بشر تدریجی است مقایسه انسان­های ادوار مختلف نشان دهنده این واقعیت است، هرچه از تاریخ بشر می­گذرد قدرت درک و تحلیل قضایا و میزان فهم و موشکافی مسایل و توان استخراج جزییات از کلیات و ارجاع فروع بر اصول در او قوی­تر می­گردد.
ج. مسایل دریافتی انسان از طریق وحی متناهی است. به عبارت دیگر؛ استعداد بشر برای کشف حقیقت از طریق وحی و الهام محدود است و خداوند با احاطه علمی که به نهایت توان تعقل و شکوفایی استعداد بشر دارد، در هر شریعتی مطابق استعداد افراد مخاطب آن شریعت، مسایل را بیان نموده و در شریعت ختمیه که آخرین مرحله برای رشد و شکوفایی عقل بشر و نقطه اوج شرایع است همه آن­چه را که بشر نیاز به شنیدن آن دارد، طراحی و پیش بینی کرده است و هیچ مسأله گفتنی را ناگفته نگذاشته است. در این صورت می­توان پذیرفت که در یک مقطع از تاریخ بشر از جانب پروردگار علیم و حکیم قانونی وضع و طراحی شود که از کلیت، تمامیت و جامعیت برخوردار باشد تا بتواند به عنوان آخرین قانون و دستورالعمل زندگی فردی و اجتماعی به بشر عرضه شود و مخاطب آن نه فقط انسان­های حاضر در آن مقطع، بلکه تمام مقاطع تاریخ را شامل گردد. و بر همین اساس قرآن کریم با مخاطب قرار دادن عموم مردم با تعبیراتی همچون: بنی آدم، ناس، عالمین، عمومیت و جهان شمولی خود را اعلام می­کند و حتی در خطابات متعدد به اهل کتاب خبر از ... لِیُظهرَهُ عَلَی الدّینِ کُلّهِ... ([6]) می­دهد. از این رو مسأله­ای در شؤون زندگی فردی و اجتماعی بشر بی­پاسخ نمی­ماند تا نیاز به تشریع جدید باشد و در نتیجه ختم نبوت تشریعی اعلام می­گردد. پایانی بودن نبوت تبلیغی نیز بدان جهت است که چون پیغمبران مبلّغ شرایع در ادواری آمده­اند که انسان­ها از جهت عقل و علم به این­ مرتبه نرسیده بودند تا بتوانند شرایع را فهمیده و آن را تبلیغ نمایند؛ یعنی انسان­های چند هزار سال پیش قادر نبودند در مسایل مربوط به شریعتشان فکر کرده و تجزیه و تحلیل و اجتهاد نمایند و حتی به دلیل عدم رشد و بلوغ فکری نمی­توانستند کتاب آسمانی خود را حفظ کنند.
در هر دوره از تاریخ که بشر به آن درجه از بلوغ عقلی و علمی برسد که بتواند از تاریخ و میراث گذشتگان و کتاب آسمانی و سخنانی که پیغمبر پیام­آور او بوده، حفاظت و نگه­داری کند و در میان مردم نیز علما و دانشمندانی ظهور کنند که قادر بر تبیین و تبلیغ شریعت باشند؛ نیازی به انبیای مأمور نیست، چون علم و عقل جانشین انبیایی شده که کارشان تبلیغ شریعت دیگران بوده است و این­گزینه تنها در زمان خاتم انبیا اتفاق افتاده است و بشر توانسته به این مرحله از رشد برسد.([7])
از آغاز نزول قرآن و در همان قرن اوّل علم دستور زبان عرب تدوین شد، علم لغت تأسیس و علم معانی و بیان و بدیع اختراع گردید و علوم تفسیر و حدیث پدید آمد. این تلاش­ها از آن­رو بود که بشر پی برد؛ می­تواند کتاب آسمانی خود را بفهمد و از آن نگه­داری کند، امّا برای این کار نیاز به ابزار مناسب بود و بر همین اساس تمام توان خود را به کار گرفت تا این امر را به ثمر برساند. فقها و علما در طول تاریخ عهده­دار این مهمّ شدند، در حالی که از سوی بشر برای هیچ یک از شرایع و کتب آسمانی چنین اقداماتی صورت نگرفت، و از همین رو است که اسلام، دوره قبل از ظهور خود را دوره­ی جاهلیت می­نامد که منحصر به اعراب نیست و شامل همه مردم آن عصر است. خداوند تبارک و تعالی خطاب خود را به پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) با این جملات آغاز می­کند: إقرأ بإسم ربّکَ الّذی خلق خَلق الإنسانَ مِن عَلق إقرأ و ربُّک الأکرم الّذی علّم الإنسان ما لَم یَعلم
وحی ختمیّه از قرائت که به معنای قرائت متون است و علم و نوشتن و قلم آغاز می­شود، و این بدان معنا است که عصر قرآن دوره­ی علم و عقل است و دوره نبوّت تبلیغی که به دست عده­ای خاص از مردم انجام می­شد، به پایان رسیده است و علم جانشین انبی و دانش جانشین نبوّت تبلیغی و استنباط جانشیناستماع شده است، چنان که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: علما امتی کأنبیاء بنی اسرائیل.([8])
سؤالی در این­جا مطرح است که:
اگر در عصر شریعت ختمیّه احتیاجی به نبی نیست و کار تبلیغ شریعت را فقها و علمای امت انجام می­دهند، چه نیازی به وجود امام معصوم(علیهم السلام) است و منطق شیعه در اعتقاد به وجود امام معصوم(علیه السلام) چه توجیهی دارد؟
برای پاسخ به این سؤال نیاز به یادآوری این نکته است که:
پیامبران الهی بر دو دسته­اند:
الف. صاحبان شریعت که در قرآن به اولوالعزم([9]) یاد شده­اند.
ب. مبلّغان شریعت.
برای پیامبران صاحب شریعت علاوه بر آوردن قانون دو وظیفه دیگر نیز معیّن است:
1. تبلیغ شریعت و دعوت مردم به پیروی از شریعت خود برای بشر،
2. حلّ اختلافات مردم که شامل: اختلافات امور زندگی و حقوق متقابل آن­ها می­گردد و نیز اختلاف در عقاید و مذاهب­شان است.
هرچند انبیایی که صاحب شریعت نیستند، فقط وظیفه­ی تبلیغ و دعوت مردم به شریعت قبل را دارند و از این جهت جانشین انبیا می­باشند، امّا در حلّ اختلاف بین مردم جانشین نمی­باشند؛ زیرا مأمور به تشکیل حکومت و اجرای قوانین و حدود الهی نبوده­اند.
در حالی که امام، اگرچه صاحب شریعت نیست، ولی علاوه بر نقش تبلیغ شریعت و دعوت به پیروی از آن، نقش مرجعیت برای حل اختلاف در عقاید و مذاهب را نیز دارا می­باشد؛ زیرا امامت منصب حکومتی است و حاکم دینی علاوه بر نقش هدایت و تربیت مردم و تبلیغ شریعت، وظیفه برقراری حکومت دینی و فراهم آوردن شرایط مناسب را برای اجرای قوانین و حدود الهی و حل اختلافات عقیدتی و حقوقی مردم عهده­دار می­باشد. همچنان که امام هشتم(علیه السلام) می­فرماید: إنّ الامامة زمام الدّین و نظام المسلمین و صلاح الدّنیا و عزُّالمؤمنین([10]) امامت سرپرستی دین و اصلاح کننده و نظام دهنده امور دنیوی و ضامن عزّت و سربلندی مسلمانان است. از این رو امام(علیه السلام) جانشین نبی اکرم(صلی الله علیه و آله) در تمامی شؤون ـ جز نبوت تشریعی ـ که بر عهده­ی آن بزرگوار بوده، می­باشد. همچنان که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) خطاب به علی(علیه السلام) می­فرماید: انت منّی بمنزلة هارونَ من موسی غیر النبوّة فلا نبیّ بعدی([11]) و این جانشینی از جانب خداوند برای امام(علیه السلام) مقرر گردید. چون پیامبر به عنوان حاکم دینی، علاوه بر آوردن تشریع، وظیفه تفسیر وحی و تبلیغ آن و نیز مسؤولیت برقراری حکومت و اجرای احکام الهی را بر عهده داشت و در مدت اندک 23 سال بعد از رسالت نتوانست همه وحی را تفسیر کند و تمامی احکام را اجرا نماید، بنابراین به حکم عقل باید خداوند فردی را به عنوان جانشین برای پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) معرفی کند تا همه صفات رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) از قبیل رابطه با غیب، عصمت، علم، عدالت و ... را دارا باشد، تا تمامی وحی تفسیر شود و کلیه­ی احکام الهی اجرا گردد. گرچه تعداد زیادی از شاگردان و دست پروردگان بی واسطه و با واسطه ائمه(علیهم السلام) به عنوان عالم و مجتهد و فقیه و ... در امت پیامبر خاتم(صلی الله علیه و آله) حضور دارند و قدرت استنباط و اجتهاد و تجزیه و تحلیل مسایل را دارا می­باشند، امّا هرگز این امکان ما را از حضور و وجود امام(علیه السلام) بی­نیاز نمی­سازد.
ممکن است گفته شود:
نبوت که به معنای اتصال به غیب؛ فیض معنوی است؛ چرا باید به روی امت پیامبر اسلام بسته شود؟
در این­جا باید گفت: مسأله اتصال و ارتباط به غیب مختص به پیامبران نیست، بلکه در هر زمان بشر بر اثر طاعت خدا و پیمودن راه بندگی و پیروی از تعالیم شرایع حقّه و مجاهدت و کوشش خالصانه در کسب ملکات و فضایل نفسانی، می­تواند روح خدا را از کدورت­ها و زنگارهای تعصب و علاقه به دنیا صیقل دهد و از عصیان و نافرمانی خدا اجتناب ورزد و به قدر استعداد خود با جهان غیب متصل شود و چشم دل و گوش جانش را به روی ملکوت بگشاید و همواره تمام اعضا و جوارحش را در انجام فرمان الهی قرار دهد. در این­باره پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می­فرماید: لولا إنّ الشیاطین یحومون علی قلوب بنی آدم لینظرون إلی ملکوت السموات والارض حکومت شیاطین بر قلب انسان مانع از اتصال وی به غیب است و هرگاه حاکمیت باطل کنار رود، انسان خود را با غیب مرتبط می­بیند در این حال مشمول عنایات خاص الهی می­گردید و با این که در میان مردم زندگی می­کند حقایق جهان پیش او مکشوف و قادر به مشاهده عوالم بعد از این جهان خواهد بود. قرآن کریم نیز می­فرماید: ... إنّ تتّقوا اللهَ یجعل لّکُم فُرقاناً و یُکفّر عنکُم ... ([12]) فرقان نوری است که از جانب پروردگار بر قلب انسان با تقوا می­تابد و به او قدرت تمیز حق از باطل و صواب از خطا را می­دهد. و نیز فرموده است: والّذینَ جاهَدوا فِینا لَنَهدینّهُم سُبُلَنا ... ([13])؛ و کسانی که در راه ما کوشیده­اند، به یقین راه­های خود را بر آنان می­نمایانیم.... در این صورت آیا دستیابی به فرقان و هدایت جز از طریق ارتباط بشر با غیب میسّر است؟ و آیا این امر فقط برای گروهی خاص از اقوام و ملل و در مقطع زمانی خاص از تاریخ ممکن است؟ به یقین متعلّق به همه­ی بشر در همه­ی زمان­ها است و به تصریح قرآن کریم مسأله ارتباط با غیب هیچ­گاه خاتمه نخواهد یافت، هرچند نبوت خاتمه یابد. همچنان که براساس اعتقاد ما شیعیان ائمه معصومین(علیهم السلام) از عصر نبی خاتم(صلی الله علیه و آله) تا روز قیامت به عنوان جانشینان پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نقش رهبری و سرپرستی و ارشاد و تبلیغ برای مردم را عهده­دار بوده و همانند رسول اعظم با خالق متعال در ارتباط می­باشند؛ چرا که آنان حجت­های خداوند بر مردم هستند و حجت خدا انسان کاملی است که با مجاهدت، نفسش فرمان­بر عقل اوست که در سایه وحی شکوفا گشته و از آن­چنان صفای باطنی برخوردار می­باشد که با اتصال به غیب تحت تربیت مستقیم الهی قرار می­گیرد.
اگر گفته شود:
در جهانی که همه چیز رو به تغییر است و اساسی­ترین اصل حاکم بر جهان اصل تغیّر و تحوّل است؛ چگونه شریعت اسلام جاودانی است؟
می­گوییم: در طبیعت پدیده­ها دست­خوش تغییر و تحول هستند و نه قانون­ها. اسلام نیز قانون است؛ آن هم قانونی که با فطرت و سرشت بشر هماهنگ است و تغییر و تبدّل و فنا ندارد: فأقِم وجهک للدّینِ حنیفاً فطرت الله الّتی فطرا النّاس علیها لاتبدیل لخلق الله ... ([14]) به عبارت دیگر: ماده و ترکیبات آن همواره دستخوش تغیّر و تحوّل است، امّا قوانین و نظامات خواه نظام طبیعی یا اجتماعی منطبق بر نوامیس طبیعی، مشمول این قاعده نمی­باشد. همچنان که می­دانیم ستارگان و منظومه­های شمسی پدید می­آیند و پس از چندی فرسوده و فانی می­شوند در حالی که قانون جاذبه همواره پابرجا است. گیاهان و جانوران مختلف و متنوع به وجود می­آیند، زندگی می­کنند و می­میرند. ولی قوانین زیست شناسی هم­چنان باقی است. انسان­ها و قانون زندگی آن­ها نیز چنین است. پیامبران خدا که از جمله انسان­ها هستند به دنیا می­آیند، زندگی می­کنند و می­میرند و نسل­ها یکی پس از دیگری جانشین یکدیگر می­شوند، ولی قانون آسمانی آن­ها جاودانه است، هرچند نیازهای بشر مشتمل بر دو گونه­ی ثابت و متغیر است. نیازهای ثابت بشر در طول تاریخ و در تمامی افراد از نژادهای مختلف و گوناگون ساکنین مناطق مختلف جغرافیایی و جوامع متمدن و غیر متمدن، در گذشته، حال و آینده یکسان است. نیاز بشر به غذا، مسکن، مرکب، روابط تجاری، صنعتی، شغلی و ... هیچ گونه تغییری نمی­کند و تنها تفاوت در مصادیق، ابزار و وسایلی است که به وسیله­ی آن­ها این احتیاجات رفع می­گردد.([15])
کوتاه سخن این که:
اسلام به عنوان کامل­ترین قانون آسمانی، جامع­ترین دستورات عملی زندگی را داشته و تضمین­ کننده­ی کمال واقعی و نهایی بشر است و چون براساس شناخت حقیقت انسان و در نظر داشتن نیازهای فطری و غریزی او پی ریزی و وضع شده است، جواب گوی نیازهای ثابت و مشترک بشر در حال و آینده تاریخ به شکل یکسان خواهد بود. آن بخش از نیازهای متغیر که با شرایط خاص مکانی و زمانی و ... دگرگون می­شود و جوامع بشری نسبت به آن متفاوت می­باشند، مسایل جزیی و متغیری است که فقهای اسلام در قرون و اعصار مختلف، با مراجعه به اصول کلی اسلام حکم آن­ها را استخراج و مطابق نیاز روز بشر اعلام می­کنند.
پی­نوشت:
[1]. الأحزاب 33 : 40.
[2]. قال رسول­الله(صلی الله علیه و آله): اوّل ما خلق الله نوری بحارالانوار، ج 1، ص 97، ح 7.
[3]. النّساء 4 : 41.
[4]. ر.ک؛ عبدالله جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن کریم، سیره رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) در قرآن.
[5]. ر.ک؛ مرتضی مطهری(قدس سرّه)، خاتمیت، ص 34.
[6] . التوبه 9 : 33.
[7] . همان، خاتمیت، ص 39 ـ 36 و جعفر سبحانی، خاتمیت از دیدگاه عقل، ص 191 و 192.
[8]. بحارالانوار، ج 2، ص 22.
[9] . الأحقاف 46 : 35.
[10]. اصول کافی، ج 1، ص 200.
[11]. مکاتیب الائمه، ج 2، ص 22.
[12]. الأنفال 8 : 29.
[13]. العنکبوت 29 : 69 .
[14]. الرّوم 30 : 30.
[15]. تفسیر المیزان، ج 4، ص 128 ـ 120.
ص 17