آزادىهاى عمومى در عصر علوی«قسمت دوم»
آرشیو
چکیده
متن
3. انواع آزادىهاى عمومى از دیدگاه على(ع)
در دو بحث گذشته درباره آزادى و نیز مبانى نظرى آن از دیدگاه حضرت على (ع) مباحثى را بیان نمودیم در این مبحث در پى آنیم که مهمترین مصادیق آزادىهاى عمومى را از دیدگاه آن حضرت مورد بررسى قرار دهیم چنانکه پیشتر اشاره شد آزادىهاى عمومى را به چند صورت تقسیم بندى کردهاند ما در این مقاله با توجه به تقسیم بندى سه گانه آزادىهاى عمومى، برخى از مهمترین مصادیق آزادىهاى فکر و آزادىهاى شخصى را مورد اشاره قرار مىدهیم.
الف. آزادىهاى فکر
منظور از آزادى فکر به معناى اعم، کلیه آزادىهاى عمومى که با فکر و اندیشه آدمى مرتبط مىباشد مانند آزادى اندیشه، آزادى عقیده، آزادى بیان و...
1. آزادى اندیشه
1-1. مفهوم آزادى اندیشه
در تعریف اندیشه و تفکر اختلاف زیادى وجود ندارد. اغلب تعریف کنندگان در یک جامع مشترک اتفاق نظر دارند که عبارت است از فعالیت هدفدار ذهنى از مقدمات روشن روبه قضایایى که درک و دریافت آنها هدف تلقى شده است.(1) چنانکه از این تعریف روشن مىشود اندیشیدن، یک عملیات، کاملاً ذهنى و درونى است که به دور از حواس ظاهرى انسان انجام مىگیرد.
آزادى اندیشه به معناى نبودن همه موانع و عواملى است که فرد را از اندیشیدن آزادانه باز مىدارد و فکر انسان را در مسیرى خلاف آنچه عقل و اندیشه انسان اقتضا مىکند سوق مىدهد.
2ـ1. اهمیت آزادى اندیشه در دیدگاه على(ع)
عقل و تفکر به عنوان فصل ممیز انسان و حیوان به شمار مىرود و لذا مىتوان گفت هر کس بیشتر از این نعمت الهى برخوردار و بهتر از آن بهرهمند گردد به جوهره انسانیت نزدیکتر است. اسلام به عنوان یک دین جامع و کامل به آزادى و اهمیت فکر و اندیشه اهتمام خاصى داشته است لذا اگر کسى ادعا کند که آزادى اندیشه از ویژگىهاى اساسى دین اسلام است، این ادعا، مبالغه نخواهد بود. دلیل بسیار روشن این ادعا صدها آیات قرآن است که به تفکر و تعقل و به جریان انداختن فهم و شعور فرمان مىدهد.(2) «اگر اندیشه در واقعیت عالم هستى اعم از واقعیت جهان برون ذاتى و درونذاتى و دیگر واقعیات عالم هستى آزاد نبود، خداوند متعال آن همه دستورات اکید به اندیشه بدون تعیین محتوى و تعیین چارچوب صادر نمىکرد».(3)
امیرمؤمنان حضرت على(ع) نیز همواره برآزادى اندیشه تاکید داشتند «در واقع امام على(ع) اجازه مىداد که مخالفان وى آزادانه فکر کنند و سپس راهى را انتخاب نمایند که آزادى اندیشه در پیش پاى آنها گذاشته و بینش مستقل و دور از هر گونه فشار و اجبارى به آن رهنمون گشته است و سپس على ابنابیطالب بسیار کوشید که مردم را به طلب علم به مفهوم عام آن که همان معرفت و فرهنگ باشد ترغیب نماید و طلب علم از نقطه نظر اساسى و طبیعت، مربوط به آزادى دانشجو در اندیشه و تفکر مىباشد براى آنکه بررسى معارف و علوم، نیازمند آزادى در مقیاس وسیعى است بنابراین انکسى که تفکر و اندیشه ندارد علم ندارد و آنکس که آزاد نباشد علم ندارد و بدین ترتیب نتیجه مىگیریم که طلب علم و آزادى اندیشه دو امر متلازم هستند».(4)
زدودن غبار از گوهر ارزشمند عقل و آشکار ساختن گنجهاى پنهان اندیشه از مهمترین اهداف بعثت انبیاست و پرواضح است که این مهم جز در سایه آزادى اندیشه امکانپذیر نیست «فبعث فیهم رسله و واتر الیهم انبیائه لیستأ دوهم میثاق فطرته و... یثیروا لهم دفائن العقول»(5) تشویق و ترغیب مردم به سؤال کردن از شیوههاى عملى حضرت در فعال کردن فکر و اندیشه بود آن حضرت بارها فرمودند: «ایها الناس! سلونى قبل ان تفقدونى»(6) یعنى اى مردم قبل از آنکه مرا از دست بدهید از من سؤال کنید. ایشان همه مردم را به یک جهاد عمومى براى تلاش و تکاپوى ذهنى و پیدا کردن سؤالات مفید و درخواست پاسخهاى مناسب فرا مىخواند و در اثر همین امر همواره سؤالهاى فلسفى، کلامى و علمى در حضور ایشان مطرح مىگردید و ایشان بدان پاسخ مىگفتند.
تلاش آن حضرت در توسعه خردورزى محدود به تشویق و ترغیب نمىشد بلکه ایشان در این راه علاوه بر اقدامات علمى و عملى، همچون باغبانى دلسوز آفتهاى بوستان اندیشه را نیز به مردم بازگو مىکردند که در این جا به مهمترین موارد آن اشاره مىشود.
3ـ1. آفتهاى اندیشه در نگاه على(ع)
همچنان که رشد تفکر و اندیشه صحیح، برکات بىشمار و عظیمى را به دنبال داشته و دارد شاید به همان اندازه، آفات آن نیز مشکل آفرینبوده و هست. برهمین اساس حضرت على(ع) همواره ضمن تاکید و ترغیب به تفکر و اندیشیدن، راه چگونه اندیشیدن را به یاران خود مىآموختند و آفتهاى اندیشه را یادآور مىشدند. در اینجا جهت تکمیل بحث آزادى اندیشه به برخى از آفتهاى مهم اندیشه اشاره مىشود:
1ـ3ـ1. شخصیتگرایى:
یکى از موجبات لغزش اندیشه، گرایش به شخصیتهاست. شخصیتهاى بزرگ از نظر عظمتى که در نفوذ دارند بر روى فکر و اندیشه دیگران اثر مىگذارند. در حقیقت، فکر و اراده دیگران را تسخیر مىکنند و دیگران در مقابل آنها استقلال فکرى و اراده خود را از دست مىدهند.(7) حضرت على(ع) همواره مىکوشیدند این مسئله مهم را بیاموزند که آنچه ملاک پذیرش سخن افراد است درستى و حقانیت سخن آنان است نه شخصیت آنان.
حارت بن حوط نزد امام آمد و در مورد سرگردانى و حیرت خود در مورد حقانیت طرفین جنگ جمل با امام به صحبت پرداخت امام(ع) فرمود:
یا حارث انک نظرت تحتک و لم تنظر فوقک فحرت انک لم تعرف الحق فتعرف اهله و لم تعرف الباطل فتعرف من اتاه...»!
اى حارث تو به پایین نظر کردى و بالایت را ندیدى پس حیران و سرگردان ماندى تو حق را نشناختى تا اهلش را بشناسى و باطل را نشناختى تا پیروانش را بشناسى».
آن چه حارث را حیران نموده بود همان شخصیتزدگى و سابقه سران اصحاب جمل بود که یکى لقب «سیف الاسلام» را به گردن آویخته و دیگرى عنوان «ام المؤمنین» را با خود داشت.
امیرمؤمنان همواره در تلاش بود تا اندیشه را از حصار شخصیتها خارج کند و به استقلال برساند. لذا به مالک اشتر مىفرماید:
لایدعونک شرف امرء الى ان تعظم من بلابه ما کان صفیرا...؛ و باید بزرگى شخصیت کسى ترا بر آن ندارد که رنج و کار کوچک او را بزرگ بشمارى.(8)
2ـ3ـ1. وابستگى گروهى
نحوه تفکرى که در یک گروه حاکم است، خواه ناخواه در نحوه اندیشیدن اعضاى آن گروه تاثیر دارد زیرا همواره نوعى میل و علاقه به تایید در گروه و فشار جمع، توان آزادى اندیشه را از شخص سلب مىکند.
حضرت على(ع) در جنگ جمل چون به نزدیک بصره رسید، گروهى از اهل آن دیار، مردعربى را نزد آن بزرگوار فرستادند تا حقیقت حال او را با همراهان عایشه برایشان معلوم گرداند تا شبهه از آنان برطرف شود پس حضرت، رفتار خویش با اصحاب جمل را توضیح داد به طورى که آن مرد دانست که آن حضرت بر حق است حضرت پس از اثبات حقانیت خود به او فرمود: بیعت کن گفت من فرستاده گروهى هستم و از پیش خودکارى نمىکنم تا به نزد ایشان بازگردم و موشت نمایم. حضرت على(ع) فرمود:
«ارایت لو ان الذین وراءک بعثوک رائدا تبتغى لهم مساقط الغیث فرجعت الیهم و اخبرتهم عن الکلاء و الماء فخالفوا الى المعاطش و المجادب ماکنت صانعا؟ قال کنت تارکهم و مخالفهم الى الکلأ و الماء فقال(ع) فامدد اذا یدک فقال الرجلم فوالله ما استطعت ان امتنع عند قیام الحجه على فبایعته»(9)؛ آیا اگر کسانى که از طرف آنها نزد من آمدهاى تو را پیشرو نفرستند تا زمینى را که در آنجا باران آمده (و داراى آب و گیاه است) براى ایشان بیابى و به سویشان بازگشته آنان را از گیاه و آب خبر دهى و آنها از تو پیروى نکرده و در زمینهاى بىآب و گیاه فرد آیند تو چه خواهى کرد؟ آن مرد گفت من آنان را رها مىکنم و به جایى که داراى گیاه و آب است مىروم امام فرمود: اکنون بیعت کن آن مرد گفت: به خدا سوگند چون حجت تمام گردید نتوانستم از بیعت روى گردانم پس بیعت کردم».
امیرمؤمنان در زمان زمامدارى خویش در جهت اصلاح این بیمارى اندیشه پیوسته در تلاش بوده و ناخشنودى خود را از شیوع چنین بیمارى خطرناک در بین گروهها و جناحهاى موجود این گونه ابراز مىکند:
... فیا عجبا و مالى لا اعجب من خطأ هذه الفرق... .
یعملون فى الشبهات و یسیرون فى الشهوات، المعروف فیهم عرفوا، و المنکر عندهم ما انکروا...؛ پس شگفتا و چگونه به شگفت نیایم از خطا و اشتباه کارى این فرقههاى گوناگون... در شبهات رفتار نموده و از خواهشهاى نفسانى پیروى مىکنند. معروف و پسندیده نزد ایشان چیزى است که خودشان نیکو شناختهاند و منکر و ناشایسته پیش آنها چیزى است که خودشان بد دانستهاند.(10)
3ـ3ـ1. هوا و هوس:
انسان داراى مجموعهاى مرکب از گرایشها، امیال، بینشها و شناختهاست اگر انسان اهتمام خود را فقط متوجه گرایشها و امیال کند، بینشهاى او شدیدا آسیب خواهد دید. حضرت على(ع) هوا و هوس را آفت عقل و اندیشه مىداند. «الهوى عدو العقل»(11) «الهوى آفه الالباب»(12) و در روایت دیگرى، تبعیت از هوا و امیال نفسانى را باعث اختلال در درک و فهم انسان مىداند: «انکم ان امرتم علیکم الهوى اصمکم و اعماکم و ارداکم»؛(13) اگر شما خواهش را برخورد امیر گردانید شما را کر و کور گرداند و به هلاکت اندازد».
2. آزادى عقیده
2ـ1. تعریف آزادى عقیده
عقیده از ماده عقد به معناى گرهخوردگى است.(14) «گاهى گرایش به موضوعى خاص چنان در دل ریشه مىدواند که تمام فکر و ذکر او را اشغال خواهد کرد»(15) به این ادراک تصدیقى و وابستگى روانى به یک موضوع عقیده گفته مىشود. با توجه به این تعریف مىتوان به تفاوت اندیشه و عقیده پىبرد زیرا اندیشه در ذات خود بر حرکت و پویایى و جریان دلالت مىکند بخلاف عقیده که فى نفسه حالتى ایستا و ثابت دارد به علاوه «اندیشه، صرفا شناخت و علم است اما عقیده، تعلق خاطر و وابستگى به موضوعى خاص است در این صورت گرچه اعتقاد از مسیر اندیشه عبور مىکند اما دو عنوان مستقل تلقى مىگردند.»(16)
آزادى عقیده عبارت است از اینکه هر شخص، هر فکرى اعم از اجتماعى، فلسفى، سیاسى و مذهبى را که مىپسندد یا آن را عین حقیقت مىپندارد آزادانه انتخاب کند بىآنکه مواجه با نگرانى یا بیم یا تجاوزى بشود.(17) «بدیهى است هنوز وسایل و امکاناتى در اختیار بشر قرار نگرفته است تا بتوان اندیشه کسى را که هنوز از ذهن او به بیرون تراوش نکرده است کشف کرد لذا اینگونه آزادىها از طریق گفتار یا رفتار یا نوشتار آشکار مىشوند.»(18)
2ـ2. آزادى عقیده در دوران حضرت على(ع)
مطالعه تاریخ زندگانى حضرت على(ع) بویژه دوران امامت آن حضرت نشان مىدهد که آن حضرت همواره بر اعتقاد و ایمان قلبى افراد که برخاسته از اختیار، اندیشه و انتخاب آزادانه آنان است تاکید داشته و از اکراه و اجبار در محدوده اعتقادات افراد پرهیز مىنموده است. و بر این مطلب پاى مىفشرد که «فان القلب اذا اکره عمى...»(19) همانا قبول عقیده کار قلب است و پذیرش عقیده با اجبار و اکراه نمىسازد. زندگى آزادانه پیروان سایر ادیان آسمانى در کنار مسلمانان مىتواند بهترین دلیل بر این مدعى باشد.
على(ع) به معقل بن قیس که از فرماندهان سپاه امام و عازم جنگ با مرتدان بنى ناجیه بود فرمود: «یا معقل بن قیس اتق الله ما استطعت فانها وصیه الله للمؤمنین لاتبغ على اهل القبله و لا تظلم اهل الذمه؛(20) یعنى این معقل تا مىتوانى تقواى الهى پیشه کن که این، وصیع خداوند به مؤمنین است. به اهل تجاوز نکن و به اهل ذمه ستم روا مدار».
در سخن دیگرى امیرمؤمنان از ظلم و ستمى که به زنى از اهل ذمه روا شده با حزن و اندوه یاد مىکند و مىفرماید: «فلو ان امرا مسلما مات من بعد هذا اسفا ما کان به ملوما بل کان به عندى جدیرا؛(21) یعنى اگر مرد مسلمانى از شنیدن این واقعه از حزن و اندوه بمیرد بر او ملامت نیست بلکه در نزد من هم به مردان سزاوار است».
3. آزادى بیان
1-3. مفهوم آزادى بیان
«آزادى بیان؛ یعنى حق اظهار فکر، عقیده و سلیقه که از طریق سخنرانى یا مطبوعات و کتاب و مانند آن انجام مىگیرد. به موجب این حق، انسان مىتواند عقاید و اندیشههاى خود را بى هیچ ترس و نگرانى از تعقیب و توقیف و مجازات ابراز دارد.»(22) بنابراین محدود کردن افراد در اظهار نظر و عقیده خود بر خلاف حق آزادى بیان آنهاست. نکته قابل توجه این است که آزادى بیان در هر جامعه، در مورد مخالفین نظام حاکم یا منتقدان برنامههاى جارى بیش از موافقین مطرح است؛ زیرا آزاد گذاشتن موافقین توسط دولت، رایج است ولى آنچه معمولاً باعث اعتراض مردم در مقابل دولتهاست، آزاد نبودن بیان نقاط ضعف و کاستىهاى دولت و به طور کلى مخالفت با دولت حاکم است.
2-3. اهمیت آزادى بیان در اندیشه حضرت على(ع)
حضور فعال و شادات مؤمنین در صحنه نقد و انتقاد اولاً زمامداران را نسبت به مسئولیت خود متعهدتر مىسازد و ثانیا جلو سوء استفاده و کجروى افراد ناصالح را مىگیرد حضرت على(ع) نه تنها از نقد وانتقاد مردم از حکومت و کارگزاران حکومت جلوگیرى نمىکرد بلکه همواره خود بهترین مشوق مردم بود. آن حضرت هنگام حرکت از مدینه به بصره به قصد برخورد با اصحاب جمل، خطاب به مردم کوفه چنین پیام مىدهد: «اما بعد فانى خرجت من حیّى هذا اما ظالما و اما مظلوما و اما باغیا و اما مبغیا علیه و انى اذکر الله من بلغه کتابى هذا لمّا نفر الىّ فان کنت محسنا اعاننى و ان کنت مسیئا استعتبنى»(23) «من از میان قبیله خودم بیرون آمدم در حالى که این حرکت من از دو صورت بیرون نیست یا ستمگرم یا ستمدیده یا سرکشم یا رنجدیده، در هر حال من هر کس را ک این نوشته به او مىرسد به یاد خدا مىاندازم تا هرچه زودتر به جانب من حرکت کند اگر من نیکوکار بودم یارىام کند و اگر تبهکار بودم مرا در کارم مورد سرزنش و انتقاد قرار دهد و از روشم باز دارد.»
و در یکى از خطبههاى خود خطاب به مردم مىفرماید: «با من آنگونه که با ستمگران سخن مىگویید سخن مگویید و آنچه را از مردم خشمگین خوددارى کرده پنهان مىنمایید از من پنهان ننمایید و به مدارات و چاپلوسى و رشوه دادن با من برخورد نکنید و درباره من گمان مبرید که اگر حقى گفته شود بر من دشوار آید؛ زیرا کسى که سخن حق را که به او گفته شود یا دادگرى و درستى را که به او پیشنهاد گردد دشوار شمرد عمل به حق و عدل بر او دشوارتر است.»(24) علاوه بر این بیانات، حضرت على(ع) همواره کارگزاران حکومت خویش را به شنیدن انتقادات مردم فرمان مىدهد، چنانکه خطاب به مالک اشتر مىفرماید: «ثم لیکن آثرهم عندک اقولهم لمرّ الحق؛ مقدمترین و نزدیکترین مردم در نزد تو باید کسى باشد که حق را اگر چه تلخ باشد بیش از دیگران و گویاتر از دیگران به تو بگوید.» نکته جالب توجه این است که حضرت به مالک فرمان مىدهد که چنین افراد حقیقتگو و انتقادگر را نزدیکترین افراد به خود قرار دهد تا هر لحظه خود را در میدان نقد و ارزیابى ببیند. بدیهى است در چنین نظامى، اشتباهات و نقایص به حداقل خواهد رسید.
ارتباط مستقیم کارگزاران با مردم، اختصاص بخشى از وقت خود براى شنیدن سخنها و انتقادات مردم و تواضع در برابر آنان، از دیگر نکات قابل توجه در فرامین آن حضرت به کارگزاران است: «واجعل لذوى الحاجات منک قسما تفرّغ لهم فیه شخصک و تجلس مجلسا عاما فتتواضع فیه للّه الذى خلقک و تقعد عنهم جندک و اعوانک من احراسک و سرطک حتّى یکلمک متکلمهم غیر متعتع...» و براى نیازمندان، قسمتى از اوقات خود را اختصاص بده که خود تو شخصا با آنان رویاروى شوى و براى آنان اذن عمومى بدهى که با تو همنشین شوند. در این مجلس براى خدایى که تو را آفریده تواضع کن، سربازان و نگهبانان و پاسبانهایت را از تعرض به مردم بازدار تا گوینده بدون بیم و لکنت زبان و نقص سخن خود را با تو در میان گذارد... .(25)
از نکات برجسته در کلمات امام على(ع) آن است که ایشان انتقاد مردم از برنامههاى حکومت و کارگزاران را نه تنها حق مردم بلکه وظیفه آنان مىداند. بنابراین بازگویى نقاط ضعف حاکمان و انتقاد از کاستىهاى برنامهها و اقدامات آنان در قالب امر به معروف و نهى از منکر وظیفهاى است که هر مسلمانى در جامعه اسلامى عهدهدار آن مىباشد. امر به معروف و نهى از منکر براى اصلاح جامعه امرى مفید و ضرورى است، چنانکه حضرت على(ع) در فلسفه تشریع این دو فریضه الهى مىفرماید: «و الامر بالمعروف مصلحة للعوام و النهى عن المنکر ردعا للسفهاء؛(26) (خداوند واجب گردانید) امر به معروف را براى اصلاح عوام و مصلحت جامعه و نهى از منکر را براى جلوگیرى از کم خردان.» و در سخن دیگرى مىفرماید: «لا تترکوا الامر بالمعروف و النهى عن المنکر فیولى علیکم اشرارکم ثم تدعون و لا یستحاب لکم.»(27) امر به معروف و نهى از منکر را رها نکنید، که بدکارانتان بر شما مسلط مىشوند پس دعا مىکنید ولى به اجابت نمىرسد.»
مسأله دیگرى که در سیره و کلمات حضرت على(ع) جلب توجه مىکند دعوت مردم به ارائه نظرهاى مشورتى به حاکمان است: «فلا تکفّوا عن مقاله بحق او مشورة بعدل فانّى لست فى نفسى بفوق ان اخطى و لا آمن ذلک من فعلى الا ان یکفى اللّه من نفسى ما هو املک به منّى؛(28) از گفتن حق یا مشورت به عدالت باز نایستید که من نه برتر از آنم که خطا کنم و نه در کار خویش از خطا ایمنم مگر آنکه خداوند مرا در کار نفس کفایت کند که از من بر آن تواناتر است.»
3-3. نمونههایى از سیره عملى حضرت على(ع) در زمینه آزادى بیان
در دوران حکومت چند ساله حضرت، بارها مخالفین حضرت زبان به انتقاد و شکوه مىگشودند و حضرت با سعه صدر و خویشتندارى، آنان را در بیان نقطه نظرات خود آزاد مىگذاشت نگاهى به مواضع خوارج بهترین شاهد بر این مدعاست روزى امیرمؤمنان مشغول سخنرانى بود که شخصى بلند شد و فریاد زد «لا حکم الا اللّه» و دیگر از سوى دیگر فریاد زد «لا حکم الا اللّه» و از گوشه دیگر نیز همین شعار شنیده شد سپس گروهى برخاستند و این شعار را دادند امام على(ع) با بزرگوارى خاصى سکوت فرمودند آنگاه خطاب به مردم فرمودند: این، کلمه حقى است که از آن معناى نادرستى را ارائه کردهاند سپس خطاب به خوارج فرمود: تا وقتى که دست به شمشیر نبردهاید و با ما هستید از سه اصل اساسى برخوردار هستید، اول آنکه از ورود شما به مسجد براى نماز جلوگیرى نمىکنیم دوم اینکه حقوقتان را از بیتالمال قطع نمىکنیم و سوم اینکه با شم نمىجنگیم تا شما جنگ را آغاز کنید.(29)
بارها اتفاق مىافتاد که خوارج در برابر حضرت مىایستادند و مخالفت خود را با آن حضرت اعلام مىکردند یا ایشان را مورد اهانت قرار مىدادند ولى حضرت با نصیحت و تذکر به آنان یا سکوت در برابر جسارتهاى آنان پاسخ آنها را مىدادند و تا زمانى که خوارج، به طغیان و ایجاد ناامنى و مخالفت مسلحانه دست نزده و امنیت جامعه را در معرض خطر قرار نداده بودند، با قهر و زور با آنان برخورد نکردند.
برخورد امام با پیمان شکنان (ناکثین) نیز قابل توجه است. طلحه و زبیر که در صف اول بیعتکنندگان با حضرت على(ع) بودند اما هنگامى که خود را در رسیدن به مقاصد شخصى و مطامع دنیایى ناکام دیدند دست به توطئه زدند. روزى که شنیدند عایشه در مکه مردم را بر ضد على(ع) تحریک مىکند خدمت حضرت على(ع) رسیدند و به نفاق و دورویى گفتند: اجازه بدهید تا براى سفر عمره به مکه برویم و سوگندهاى فراوان خوردند که در بیعت با على(ع) وفادارند حضرت اجازه داد و رفتند. ابن عباس فورا بر امام وارد شد و گفت این دو تن قصد توطئه دارند چرا آنها را زندانى نکردى حضرت فرمودند: من بر اساس عدالت حکومت مىکنم. چگونه افرادى را که هنوز عمل خلافى مرتکب نشدهاند زندانى کنم یا مورد آزار قرار دهم. من با اینکه از اهداف شوم آنها آگاهى داشتم به آنها اجازه دادم بروند.(30)
4-3. مرزهاى آزادى بیان از دیدگاه حضرت على(ع)
1-4-3. مصلحت جامعه
آزادى بیان در چارچوب معقول مىتواند به رشد و پیشرفت کشور کمک شایانى نماید اما اگر کسى با سوء استفاده از آزادى قصد ایجاد فتنه و آشوب داشته باشد باید جلو این سوء استفاده گرفته شود و این محدودیت در حقیقت براى پاسداشت آزادى بیان است. موضعگیرى حضرت على(ع) در برابر خوارج ـ چنانکه پیشتر گذشت همواره با خویشتندارى و ارشاد بود و خوارج در فعالیتهاى خود آزاد بودند ولى این آزادى تا زمانى ادامه یافت که فعالیتهاى آنان با نظم و امنیت جامعه منافات نداشت. همین که به فتنه و آشوب پرداختند و دست به ایجاد ناامنى و اغتشاش زده و حضرت با آنان برخورد کرد و آنان را قلع و قمع نمود.
همه افراد از دیدگاه حضرت على(ع) در بیان دیدگاههاى خود آزادند مگر آنکه بر خلاف مصالح جامعه اسلامى باشد، که در این صورت، آزادى آنان محدود خواهد شد. بنابراین اگر افشاى اسرار نظامى یا امنیتى بر خلاف مصالح نظام باشد مىتوان از آن جلوگیرى کرد و کسانى که به این اسرار واقفند موظف به پنهان داشتن آن هستند على(ع) مىفرماید: «الا و انّ لکم عندى ان لا احتجز دونکم سرا الا فى حرب؛(31) آگاه باشید حق شما بر من آن است که رازى را از شما پوشیده ندارم مگر در جنگ.»
2-4-3. اصول و مبانى اسلامى
حکومت در اندیشه امیرالمؤمنین، ابزار مناسبى است براى پیاده کردن احکام اسلامى و استقرار مبانى این دین آسمانى بنابراین همه برنامهها و اصول سیاسى حاکم بر جامعه اسلامى در چارچوب مبانى اسلام و در جهت حمایت و حفظ و ترویج آن است. آزادى بیان نى از این قاعده مستثنى نیست. على(ع) درباره فلسفه حکومت و فعالیتهاى خود مىفرماید: «خدایا تو آگاهى که آنچه از ما صادر شده (جنگها و زد و خوردها) نه براى میل و رغبت در سلطنت و خلافت بوده و براى به دست آوردن چیزى از متاع دنیا بلکه براى این بود که آثار دین تو را که تغییر یافته بود بازگردانیم و در شهرهاى تو اصلاح و آسایش برقرار نماییم.»(32) براساس این دیدگاه، اگر ابراز عقیده یا بیان نظرى، اصول و مبانى دین را در جامعه متزلزل سازد و یا افرادى با توسل به ابزار قلم و بیان اقدام به زدودن رنگ دین از جامعه و خدشه در اصول و مبانى مسلم دین نمایند، این آزادى در جامعه اسلامى، غیر مشروع شمرده مىشود و باید از آن جلوگیرى کرد.
حضرت على(ع) در مورد بدعتهایى که خوارج در دین ایجاد کردند و اصول و مبانى دین اسلام را مورد هجوم قرار دادند مىفرماید: «الا و من دعا الى هذا الشعار فاقتلوه و لو کان تحت عمامتى هذه؛(33) آگاه باشید هر که کسى را به این رویه دعوت کند (بدعتى در دین قرار دهد) او را بکشید اگرچه زیر عمامه من باشد.»
3-4-3. حقوق سایر افراد
از دیگر مرزهاى آزادى بیان از دیدگاه حضرت على(ع) حقوق مسلم و قانونى دیگر افراد است؛ یعنى هیچ کس حق ندارد به بهانه آزادى بیان به حریم خصوصى زندگى افراد پاى گذارد، آنان را مورد تهمت و افترا قرار دهد و حقوق آنان را تضییع کند. از نظر حضرت على(ع) بازستاندن حق مظلوم از ظالم و جلوگیرى از تعدى به حقوق افراد از مهمترین وظایف حکومت است چنانکه در سخنان خود پس از قبول حکومت مىفرماید: «سوگند به خدایى که دانه را شکافت و انسان را خلق نمود، اگر حاضر نمىشدند آن جمعیت بسیار و یارى نمىدادند که حجت تمام شود و اگر نبود عهدى که خدا از دانایان گرفته که راضى نشوند بر سیرى ظالم و گرسنه ماندن مظلوم، هر آینه ریسمان و مهار شتر خلافت را بر کوهان آن مىانداختم.»(34)
ب. آزادىهاى شخصى
1. آزادى تن و مصونیت فردى
1-1. تعریف آزادى تن و مصونیت فردى
منظور از آزادى تن و مصونیت فردى این است که «فرد از هرگونه تعرض و تجاوز مانند قتل، جرح، ضرب، توقیف، حبس، تبعید، شکنجه و سایر مجازاتهاى غیرقانونى و خودسرانه و یا اعمالى که منافى شؤون حیثیت انسانى اوست مانند اسارت، تملک، بهرهکشى، بردگى و فحشا، و غیره مصون و در امان باشد.»(35)
2-1. مصادیق آزادى تن در اندیشه على(ع)
حق زندگى و مصونیت جان انسانها از تعرض، از اصول اساسى دین اسلام به شمار مىرود. خداوند متعال در آیه 33 سوره مائده، تعرض ظالمانه به جان دیگران را همانند تعرض به همه انسانها دانسته است: «من قتل نفسا بغیر نفس او فساد فى الارض فکانما قتل الناس جمیعا» در اندیشه حضرت على(ع) نیز این مسأله به صورتى روشن به چشم مىخورد. در عهدنامه مالک اشتر با تأکید بر احترام جان انسانها مىفرماید: «ایاک و الدماء و سفکها بغیر حلّها... و لا عذر لک عندالله و لا عندى فى قتل العمد لانّ فیه قود البدن و ان ابتلیت بخطا افرط علیک سوطک او سیفک او یدک بالعقوبة فانّ فى الوکزة فما فوقها مقتلة فلا تطمحنّ بک نخوة سلطانک عن ان تودى الى اولیاء المقتول حقهم؛ بترس از خونها (آدمکشى) و به ناحق ریختن آن... و ترا نزد خدا و نزد من در کشتن از روى عمد عذرى نیست؛ زیرا در آن قصاص تن لازم آید و اگر از روى خطا و اشتباه دیگرى را کشتى و تازیانه یا شمشیر یا دستت زیادهروى کرده (و بدون قصد به قتل انجامید) مبادا غرور حکومت و قدرت تو را از اداى خونبهاى آن کشته شده به اولیاء او باز دارد.»
همچنین در فتنه جمل که اصحاب جمل خزانهداران حضرت را به حیله و نیرنگ در شهر بصره به شهادت رسانده بودند حضرت فرمود: «فو اللّه لو لم یصیبوا من المسلمین الا رجلاً و احدا معتمدین لقتله بلا جرم و جرّه لحلّ لى قتل ذلک الجیش کلّه...»(36) سوگند به خدا اگر دست نمىیافتند به مسلمانان به یک مرد که او را عمدا بدون آنکه مرتکب جرم و گناهى شده باشد، بکشند هر آینه کشتن همه آن لشکر به من حلال بوده از این کلمات به خوبى مىتوان به تأکید و توجه حضرت على(ع) به مصونیت جان افراد پى برد تا آنجا که به بزرگترین کارگزاران خود هشدار مىدهد که در صورت قتل عمد، هیچ عذرى از آنان پذیرفته نخواهد بود و همچون دیگر افراد، به سزاى عمل خود خواهند رسید.
از دیگر مصادیق آزادى چنانکه در تعریف پیشبینى گفته گذشت مصونیت افراد از بردگى و رقیّت دیگران است. هر چند براساس احکام اساسى، در شرایط خاصى بخشى از اسراى جنگى به صورت برده در جامعه اسلامى خرید و فروش مىشوند و خرید و فروش و بهرهگیرى از نیروى بدنى آنان مجاز داشته شده اما بىتردید این حکم به دلیل مصالح خاصى بوده که در اینجا مجالى به ذکر آنها نیست. امانکته جالب توجه این است که در بسیارى از احکام فقهى به مسلمانان مکلف به آزادى بردگان شدهاند و در تعالیم اخلاقى و سخنان بزرگان دین نیز تأکید زیادى بر این امر به چشم مىخورد. علاوه بر این بردگى کشیدن انسانهاى آزاد، شدیدا در اسلام تحریم شده و با افرادى که آزادى افراد را نقض و آنان را به صورت برده مىفروشند به شدت برخورد شده است که به یک نمونه اشاره مىشود: عن ابى عبدالله(ع): آن امیرالمؤمنین اتى بر جل قد باع حرا فقطع یده؛(37) امام صادق مىفرماید: مردى که شخص آزادى را به جاى برده فروخته بود به حضور حضرت على(ع) آوردند آن حضرت دستور داد دست آن مرد را قطع کنند.»
از دیگر مصادیق آزادى تن یا مصونیت فردى افراد، مصونیت از حبس یا توقیف است.
در سیره حضرت على(ع) به مواردى مىتوان دست یافت که توقیف یا حبس برخى از افراد بنا به دلایل امنیتى یا مصلحت سنجىهاى سیاسى به نظر برخى اطرافیان حضرت على(ع) ضرورى مىنمود اما آن حضرت، به دلیل آنکه مجوزى براى توقیف یا حبس آنان احساس نمىکرد از توقیف یا حبس آنان خوددارى مىکرد. آتشافروزان جنگ جمل، هنگامى که براى اجراى نقشه خود قصد عزیمت به مکه را داشتند از حضرت على(ع) اجازه خواستند حضرت با اینکه مىدانستند هدف اصلى آنان چیست به آنان اجازه دادند و در جواب اعتراض ابن عباس فرمودند: آنان هنوز عمل خلافى مرتکب نشدهاند تا آنان را زندانى یا توقیف کنم.(38)
خریت بن راشد که از اصحاب امام على(ع) بود پس از ماجراى حکمیت در مقابل امام(ع) ایستاد و به امام(ع) گفت: به خدا سوگند از این پس دستوراتت را اطاعت نخواهم کرد، پشت سرت نماز نخواهم خواند و از تو جدا خواهم شد. حضرت از او خواست که با هم بنشینند و درباره حکمیت بحث کنند و خریت با تعهد به اینکه فردا خدمت حضرت شرفیاب شود از او جدا شد.» عبدالله بن قیص مىگوید پس از این گفتوگو من به منزل خریت رفتم او از تصمیم خود درباره جدایى از حضرت على با یارانش سخن گفت: فرداى آن روز خدمت حضرت رسیدم و آنچه را دیده و شنیده بودم به امام گفتم امام فرمود: او را رها کن اگر حق را پذیرفت و بازگشت از او مىپذیرم و اگر خوددارى کرد او را تعقیب مىکنم. عبدالله گفت: چرا اکنون او را نمىگیرى و در بند نمىکنى؟ من براى خود جایز نمىدانم که به مردم یورش ببرم و آنان را زندانى و یا مجازات کنم تا اینکه به مخالفت با من اقدام کنند.»(39)
3-1. مرزهاى آزادى تن و مصونیت فردى
چنانکه در مباحث گذشته اشاره شد از دیدگاه على(ع) همه انسانها از تعرض و تجاوز مصون هستند و قتل، ضرب و جرح و حبس آنان ممنوع است مگر آنکه به حکم قانون این آزادى محدود شود در این جا به برخى از مرزهاى آزادى تن از دیدگاه حضرت على(ع) اشاره مىکنیم:
1-3-1. حدود و قصاص
به تصریح قرآن مجید، کشتن عمدى افراد، موجب قصاص قاتل است و کسى که از روى عمد و بدون مجوز دیگرى را بکشد آزادى تن و مصونیت خویش را به دست خود زیر پا گذاشته است. على(ع) درباره فلسفه جعل قصاص مىفرماید: «فرض الله... القصاص حقنا لله ماء؛(40) خداوند قصاص را براى پاسدارى از خونها قرار داد.»
2-2-1. توقیف احتیاطى
توقیف احتیاطى نوعى تأمین کیفرى است که در مورد بعضى از جرایم پیشبینى مىشود. هدف از توقیف احتیاطى این است که متهم نتواند در مرحله کشف و تعقیب جرم و در طول تحقیقات مقدماتى جمعآورى دلایل جرم و یا در مراحل بعدى با فرار کردن یا مخفى شدن و یا احیانا با تبانى با شهود با شهود و شرکاء و معاونان جرم، رسیدگى کیفرى و یا اجراى حکم را به تأخیر اندازد از آنجا که این توقیف با اصل برائت و بىگناهى متهم مغایر است؛ زیرا متهم پیش از اثبات جرم و صدور حکم محکومیت، زندانى مىشود. لذا قانونگذاران تنها در موارد خاص و آن هم براى مدت محدودى بازداشت موقت را اجازه مىدهند.(41)
على(ع) در مورد حبس متهمان مىفرماید: «لا حبس فى تهمة الا فى دم و الحبس بعد معرفته الحق ظلم؛(42) هیچ فردى را به صرف اتهام نمىشود بازداشت کرد مگر کسى که متهم به قتل است و بازداشت شخصى بعد از مشخص شدن حقیقت، ظلم است.»
البته باید توجه داشت که بازداشت موقت باید محدود باشد و در کمترین مدت باید وضعیت متهم روشن شود در روایتى از امام صادق(ع) آمده است: «رسول اکرم(ص) در مورد تهمت قتل، شش روز شخص متهم را زندانى مىکرد اگر قتل اثبات مىشد براساس آن حکم صادر مىشد و گرنه متهم آزاد مىگردید.»(43)
2. آزادى رفت و آمد و انتخاب مسکن
اصل اولى آن است که انسان در رفتار و عملکرد شخص خود آزاد باشد و آنگونه که خود انتخاب مىکند رفتار کند مگر آنکه از ناحیه شرع و قانون محدودیتى مقرر شده باشد. براى اثبات این سخن مىتوان به اصل اباحه در شریعت اسلامى و نیز اصل عدم ولایت افراد بر یکدیگر استناد کرد. از نظر امام على(ع) نیز افراد در انتخاب مسکن و رفت و آمد آزادند مگر آنکه از نظر شرع و قانون آزادى افراد ممنوع تلقى شود. على(ع) در روایتى مىفرماید: «لیس بلد باحق بک من بلد، خیر البلاد ما حملک؛ شهرى از سهر دیگر به تو سزاوارتر و شایستهتر نیست، بهترین شهرها شهرى است که تو را به دوش گیرد.»(44) (زندگى در آن با رفاه و آسایش باشد و بتوانى در آن زندگى کنى)
از دیدگاه حضرت على(ع) آنچه حائز اهمیت و درخور توجه است عمل مسلمانان به وظایف فردى و اجتماعى است و انتخاب محل سکونت تا آنجا که به انجام این وظایف لطمهاى نمىزند آزاد و بلامانع است.
در آیات قرآنى نیز به این حقیقت اشاره شده است. در آیات 97 تا 100 سوره نساء چنین آمده است:
«کسانى که فرشتگان روح آنان را گرفتند در حالى که به خویش ستم کرده بودند، فرشتگان به آنها گفتند: شما در چه حالى بودید، گفتند: ما در سرزمین خود تحت فشار و مستضعف بودیم فرشتگان به آنان گفتند: مگر سرزمین خدا پهناور نبود که مهاجرت کنید... کسى که در راه خدا هجرت کند جاهاى امن فراوان و گستردهاى در زمین مىیابد.»
از این آیات و روایات مىتوان چنین استفاده کرد که در فرهنگ اسلامى و اندیشه علوى، افراد در انتخاب مسکن و محل زندگى آزادند اما اگر این آزادى به انجام وظایف شرعى آنان لطمه وارد کند، آنان موظف به تغییر مسکن مىباشند.
آزادى رفت و آمد و انتخاب مسکن در برخى موارد باید محدود شود که از آن جمله مىتوان به تبعید و حبس اشاره کرد. روایت شده که عمران بن حصین توسط على(ع) به مدائن تبعید شد(45) و از شواهد و قرائن تاریخى مىتوان چنین استنباط کرد که تبعید وى به خاطر توهین و تضعیف امام مسلمین و اقدام علیه مصالح جامعه بوده است. در جریان دیگرى که در تاریخ ضبط شده، حضرت على(ع) حکم زندانى نمودن یکى از خوارج نمود و به استناد قرائن مىتوان علت زندانى کردن این شخص را اقدام به تضعیف رهبرى جامعه اسلامى و توطئه علیه حکومت اسلامى دانست. گزارش این واقعه به نقل از تاریخ طبرى به شرح زیر است: «مردى از قبیله بنىسدوس به نام عیزار بن اخنس که معتقد به عقاید خوارج بود در بیرون مدائن با عدى بن حاتم روبهرو شد. عیزار خطاب به عدى گفت: سالمِ بهرهبرى یا ستمگر گنهکار؟ عدى گفت: سالم بهرهبر. آسود بن قیس و اسود بن یزید که همراه عدى بودند، گفتند: این سخن را نگفتى مگر به جهت شرى که در باطن دارى. به درستى که ما مىدانیم که تو عقیده خوارج را دارى. از ما جداى نمىشوى تا تو را نزد امیرمؤمنان ببریم. زمانى نگذشت که على(ع) آمد و آن دو، جریان را به سمع حضرت رساندند. حضرت فرمودند: خونش بر ما حلال نیست اما او را زندانى مىکنیم.»(46)
3. آزادى و مصونیت مسکن
1-3. تعریف آزادى و مصونیت مسکن
از جمله آزادىهاى شخصى، آزادى و مصونیت مسکن از تعرض و تجاوز دیگران است. هر انسانى در زندگى خود داراى حریم خصوصىاى است که باید از تعرض مصون باشد. از نظر تفکر آزادمنش، حریم خصوصى لازمه تجدید قوا و احساس آرامش و تحقق بخشیدن به شخصیت انسان است که بدون آن، فرد به جسمى بدون روح مبدل مىشود. امنیت شخصى نه تنها جان و مال فرد، بلکه شامل مسکن او نیز مىباشد. خانه شخص مصون از تعرض است و بدون اجازه صاحبخانه نمىتوان وارد منزل او شد و یا آن را مورد بازرسى قرار داد و حتى مأموران دولتى نیز حق ندارند داخل خانه کسى شوند مگر با اجازه مقامات قضایى و با رعایت تشریفات قانونى.(47)
2-3. آزادى و مصونیت مسکن در اندیشه امام على(ع)
در اندیشه على(ع)، امنیت و آسایش مهمترین ضرورت براى محل سکونت انسانهاست:
«شر الاوطان مالم یأمن فیه القطان؛(48) بدترین وطنها آن است که اقامتکنندگان در آن ایمن نباشند.» و نیز مىفرماید: «شر البلاد بلد لا امن فیه و لا خصب؛(49) بدترین شهرها شهرى است که امنیت و ارزانى در آن نباشد.»
سخنان فوق هر چند بازگوکننده اندیشه حضرت در مورد ویژگىهاى مسکن مطلوب است و از نظر حقوقى نمىتواند مورد استناد قرار گیرد ولى با کاوش در کلمات حضرت و نامههاى ایشان مىتوان به مواردى برخورد که آن حضرت صریحا مأموران خود را از ورود به حریم خصوصى مردم باز داشتهاند. مثلاً در نامه 25 نهجالبلاغه، خطاب به مأموران مالیات مىفرماید:
«انطلق على تقوى الله وحده لا شریک له و لا تروعن مسلما و لا تجتازن علیه کارها و لا تأخذن منه اکثر من حق الله فى ماله فاذا قدمت على الحى فانزل بمائهم من غیر ان تخالط ابیاتهم ثم امض الیهم بالسکینه و الوقار حتى تقوم بینهم فتسلم علیهم و لا تخگج بالتحیه لهم ثم تقول: عباد الله ارسلنى الیکم ولى الله و خلیفته لاخذ منکم حق الله فى الموالکم فهل لله فى اموالکم من حق فتودوه الى ولیه؟ فان قال قائل: لا فلا تراجعه و ان انعم لک منعم فانطلق معه من غیر ان تخیفه او توعده او تعسفه او ترهقه فخذ ما اعطاک من ذهب او فضه فان کان له ما شیة او ابل فلا تدخلها الا باذنه فان اکثرها له فاذا اتیتها فلا تدخل علیها دخول متسلط علیه و لا عنیف به.»
در این نامه پر مضمون، على(ع) ابتدا مأمور مالیات را به تقواى الهى سفارش مىکند تا در پناه این نگهبان باطنى از تعرض و تجاوز به حقوق مردم پرهیز نماید سپس تأکید مىکند که هیچ مسلمانى را مترسان و با اکراه صاحب مال، از آنجا عبور مکن. یکى از شارحین نهجالبلاغه در تفسیر این بخش از کلام حضرت با توجه به آیات 27 تا 29 سوره نور مىنویسد: «منظور حضرت این است که بر زمین، مال، خانه و... هیچ شخصى پانگذار و وارد نشود در حالى که صاحبش کراهت دارد.»(50)
نکته دیگرى که در این نامه جلب توجه مىکند اهتمام حضرت به حفظ احترام، آرامش و امنیت افراد است زیرا وى فرمان مىدهد که هنگامى که به قبیلهاى وارد شدى، ابتدا وارد خانههایشان مشو بلکه بر سر آب آنان فرود آى سپس با سلام و تحیت بر آنها اجازه بگیر و وارد منزل آنها شو.
3-3. مرزهاى آزادى و مصونیت مسکن
هر چند آزادى و مصونیت مسکن از ضروریات زندگى انسانهاست اما مصالح اجتماعى گاه اقتضاء مىکند که این مصونیت نادیده گرفته شده منزل مسکن و حریم شخصى افراد مورد بازرسى قرار گیرد. در زمان على(ع) نیز نمونههایى از این مطلب را مىتوان یافت در اینجا به نقل دو جریان تاریخى بحث خود را پى مىگیریم:
«روز اول ماه مبارک رمضان، فردى به نام «نجاشى» از خانه خارج شد و با شخصى به نام «ابى سمال» برخورد کرد. ابى سمال گفت: آیا دوست دارى با هم غذا بخوریم؟ نجاشى گفت: واى بر تو امروز اول ماه رمضان است. ابى سمال گفت: رها کن این حرفها را، بیا شرابى که به جان روح مىبخشد با کبابهاى بریان شده بخوریم و لذت ببریم. نجاشى که مرد ضعیفالنفس و سست ایمان بود پذیرفت و در خانه ابى سمال غذا خورده و به نوشیدن شراب پرداختند. در اواخر روز، شراب در آنها اثر بخشید و صدایشان بلند شد. همسایه ابى سمال که از اصحاب على(ع) بود به محضر امام آمد و قصه آنها را بازگو کرد. حضرت، جمعى را فرستاد و خانه آنها را محاصره کردند. ابى سمال که راههاى فرار را مىدانست متوارى شد و نجاشى دستگیر شد و به حکم حضرت حد الهى بر وى جارى گردید.»(51)
پس از کشته شدن عثمان نیز حضرت على(ع) فرمان داد که خانه عثمان مورد بازرسى قرار گیرد. امام على(ع) در روز دوم بیعت خطبهاى ایراد کرده فرمود: آگاه باشید هر قطیعهاى که عثمان داده و هر مالى که از بیتالمال به افراد بخشیده به خزانه بیتالمال برگردانده خواهد شد و اگر بیتالمال را بیابم در حالى که کابین زنان قرار داده شده یا در شهرها پراکنده باشد آنها را به جایگاهش باز مىگردانم. سپس دستور داد هر سلاحى که در خانه عثمان یافتید که به وسیله آن بر علیه مسلمین قدرت پیدا مىکنند و نیز شترهاى صدقه به بیتالمال برگردانده شود و نیز دستور داد سلاحى که علیه مسلمین استفاده نشده و نیز اموال خصوصى عثمان چه در خانهاش و چه در بیرون خانه مورد تعرض قرار نگیرد.(52)
نمونههاى ذکر شده و نمونههاى مشابهى که در زمان حضرت اتفاق افتاده نشان مىدهد که حریم خصوصى افراد در صورتى از تعرض مصون است که پناهگاه مجرمان یا محل توطئه بر علیه اسلام و مصالح مسلمین قرار نگیرد و در مواردى که تعقیب مجرم یا احقاق حقوق مردم و پاسدارى از احکام الهى اقتضا مىکند مىتوان به حریم خصوصى افراد پاى نهاد و با اجازه حاکم اسلامى آن را مورد بازرسى قرار داد.
4. مصونیت اسرار شخصى
1-4. تعریف مصونیت اسرار شخصى
هر کس در زندگى شخصى خود اسرارى دارد که نسبت به فاش شدن آنها حساس است و نیز ممکن است عیوبى داشته باشد که آنها را همواره مخفى مىدارد. براساس اصل مصونیت اسرار شخصى، فاش کردن و تجسس از اسرار عیوب پنهان ممنوع بوده و نیز مکاتبات خصوصى افراد و مکالمات آنها مصون از تعرض است و کسى حق ندارد آنها را مورد بازرسى یا شنود قرار دهد. اطلاع افراد به اسرار و مکاتبات یا مکالمات دیگران ممنوع است مگر آنکه مصلحت خاصى اطلاع برخى افراد بر این امور را اقتضا کند.
2-4. مصونیت اسرار شخصى در اندیشه على(ع)
على(ع) در سخنان زیادى تجسس عیوب دیگران و افشاى آن را خیانت(53) و بىوفایى(54) شمرده و شدیدا از آن منع کرده است: در دستور جاودان على(ع) به مالک اشتر نیز به این امر مهم توجه شده است: و لیکن ابعد رعیتک منک و شنوهم عندک اطلبهم لمعایب الناس فان فى الناس عیوبا الوالى احق من سترها فلا تکشفن عمّا غاب عنک منها فانما علیک تطیر ما ظهر لک و الله یحکم على ما غاب عنک. فاستر العورة ما استطعت یستر الله منک ما تحب ستره من رعیتک؛ دورترین و مبغوضترین مردم در نزد تو کسى باشد که بیشتر در صدد پیدا کردن و ابراز عیوب مردم است؛ زیرا در مردم عیوبى است که شایستهترین انسانها براى پوشاندن آنها زمامدار است. پس آنچه را که از تو پوشیده است کشف مکن؛ زیرا تکلیف تو پاک کردن چیزى است که بر تو ظاهر گشته است و خداوند متعال خود درباره آنچه از تو مخفى است حکم کرد. تا مىتوانى پرده بر روى آنچه پوشیده شود بینداز تا خداوند سبحان آنچه را که مىخواهى از تو براى رعیت پوشیده بماند، مخفى دارد.
بدیهى است وقتى کارگزار حکومت اسلامى از تعرض و تجسس و فاش کردن اسرار مردم ممنوع باشد دیگر افراد جامعه نیز اجازه ندارند اسرار مردم را فاش سازند یا به مکاتبات و مکالمات خصوصى افراد راه یابند. هر چند على(ع) در این نامه بر اسرار، عیوب و به تعبیر دیگر «عورات» اشاره نموده اما همانگونه که از معناى گسترده واژه عورت (هر چیزى که سعى و کوشش شخصى در پوشیده ماندن آن است) بر مىآید ممنوعیت تجسس از اسرار مردم منحصر به عیوب و اسرار نیست بلکه هر امرى که اشخاص، بر ملا شدن آن را نمىپسندند در این موضوع مىگنجد لذا مواردى همچون مکاتبات، مکالمات تلفنى، فاکس و یا گفتوگوى خصوصى نیز باید مصون از تعرض باشد.
پى نوشتها در دفتر مجله موجود مىباشد.
در دو بحث گذشته درباره آزادى و نیز مبانى نظرى آن از دیدگاه حضرت على (ع) مباحثى را بیان نمودیم در این مبحث در پى آنیم که مهمترین مصادیق آزادىهاى عمومى را از دیدگاه آن حضرت مورد بررسى قرار دهیم چنانکه پیشتر اشاره شد آزادىهاى عمومى را به چند صورت تقسیم بندى کردهاند ما در این مقاله با توجه به تقسیم بندى سه گانه آزادىهاى عمومى، برخى از مهمترین مصادیق آزادىهاى فکر و آزادىهاى شخصى را مورد اشاره قرار مىدهیم.
الف. آزادىهاى فکر
منظور از آزادى فکر به معناى اعم، کلیه آزادىهاى عمومى که با فکر و اندیشه آدمى مرتبط مىباشد مانند آزادى اندیشه، آزادى عقیده، آزادى بیان و...
1. آزادى اندیشه
1-1. مفهوم آزادى اندیشه
در تعریف اندیشه و تفکر اختلاف زیادى وجود ندارد. اغلب تعریف کنندگان در یک جامع مشترک اتفاق نظر دارند که عبارت است از فعالیت هدفدار ذهنى از مقدمات روشن روبه قضایایى که درک و دریافت آنها هدف تلقى شده است.(1) چنانکه از این تعریف روشن مىشود اندیشیدن، یک عملیات، کاملاً ذهنى و درونى است که به دور از حواس ظاهرى انسان انجام مىگیرد.
آزادى اندیشه به معناى نبودن همه موانع و عواملى است که فرد را از اندیشیدن آزادانه باز مىدارد و فکر انسان را در مسیرى خلاف آنچه عقل و اندیشه انسان اقتضا مىکند سوق مىدهد.
2ـ1. اهمیت آزادى اندیشه در دیدگاه على(ع)
عقل و تفکر به عنوان فصل ممیز انسان و حیوان به شمار مىرود و لذا مىتوان گفت هر کس بیشتر از این نعمت الهى برخوردار و بهتر از آن بهرهمند گردد به جوهره انسانیت نزدیکتر است. اسلام به عنوان یک دین جامع و کامل به آزادى و اهمیت فکر و اندیشه اهتمام خاصى داشته است لذا اگر کسى ادعا کند که آزادى اندیشه از ویژگىهاى اساسى دین اسلام است، این ادعا، مبالغه نخواهد بود. دلیل بسیار روشن این ادعا صدها آیات قرآن است که به تفکر و تعقل و به جریان انداختن فهم و شعور فرمان مىدهد.(2) «اگر اندیشه در واقعیت عالم هستى اعم از واقعیت جهان برون ذاتى و درونذاتى و دیگر واقعیات عالم هستى آزاد نبود، خداوند متعال آن همه دستورات اکید به اندیشه بدون تعیین محتوى و تعیین چارچوب صادر نمىکرد».(3)
امیرمؤمنان حضرت على(ع) نیز همواره برآزادى اندیشه تاکید داشتند «در واقع امام على(ع) اجازه مىداد که مخالفان وى آزادانه فکر کنند و سپس راهى را انتخاب نمایند که آزادى اندیشه در پیش پاى آنها گذاشته و بینش مستقل و دور از هر گونه فشار و اجبارى به آن رهنمون گشته است و سپس على ابنابیطالب بسیار کوشید که مردم را به طلب علم به مفهوم عام آن که همان معرفت و فرهنگ باشد ترغیب نماید و طلب علم از نقطه نظر اساسى و طبیعت، مربوط به آزادى دانشجو در اندیشه و تفکر مىباشد براى آنکه بررسى معارف و علوم، نیازمند آزادى در مقیاس وسیعى است بنابراین انکسى که تفکر و اندیشه ندارد علم ندارد و آنکس که آزاد نباشد علم ندارد و بدین ترتیب نتیجه مىگیریم که طلب علم و آزادى اندیشه دو امر متلازم هستند».(4)
زدودن غبار از گوهر ارزشمند عقل و آشکار ساختن گنجهاى پنهان اندیشه از مهمترین اهداف بعثت انبیاست و پرواضح است که این مهم جز در سایه آزادى اندیشه امکانپذیر نیست «فبعث فیهم رسله و واتر الیهم انبیائه لیستأ دوهم میثاق فطرته و... یثیروا لهم دفائن العقول»(5) تشویق و ترغیب مردم به سؤال کردن از شیوههاى عملى حضرت در فعال کردن فکر و اندیشه بود آن حضرت بارها فرمودند: «ایها الناس! سلونى قبل ان تفقدونى»(6) یعنى اى مردم قبل از آنکه مرا از دست بدهید از من سؤال کنید. ایشان همه مردم را به یک جهاد عمومى براى تلاش و تکاپوى ذهنى و پیدا کردن سؤالات مفید و درخواست پاسخهاى مناسب فرا مىخواند و در اثر همین امر همواره سؤالهاى فلسفى، کلامى و علمى در حضور ایشان مطرح مىگردید و ایشان بدان پاسخ مىگفتند.
تلاش آن حضرت در توسعه خردورزى محدود به تشویق و ترغیب نمىشد بلکه ایشان در این راه علاوه بر اقدامات علمى و عملى، همچون باغبانى دلسوز آفتهاى بوستان اندیشه را نیز به مردم بازگو مىکردند که در این جا به مهمترین موارد آن اشاره مىشود.
3ـ1. آفتهاى اندیشه در نگاه على(ع)
همچنان که رشد تفکر و اندیشه صحیح، برکات بىشمار و عظیمى را به دنبال داشته و دارد شاید به همان اندازه، آفات آن نیز مشکل آفرینبوده و هست. برهمین اساس حضرت على(ع) همواره ضمن تاکید و ترغیب به تفکر و اندیشیدن، راه چگونه اندیشیدن را به یاران خود مىآموختند و آفتهاى اندیشه را یادآور مىشدند. در اینجا جهت تکمیل بحث آزادى اندیشه به برخى از آفتهاى مهم اندیشه اشاره مىشود:
1ـ3ـ1. شخصیتگرایى:
یکى از موجبات لغزش اندیشه، گرایش به شخصیتهاست. شخصیتهاى بزرگ از نظر عظمتى که در نفوذ دارند بر روى فکر و اندیشه دیگران اثر مىگذارند. در حقیقت، فکر و اراده دیگران را تسخیر مىکنند و دیگران در مقابل آنها استقلال فکرى و اراده خود را از دست مىدهند.(7) حضرت على(ع) همواره مىکوشیدند این مسئله مهم را بیاموزند که آنچه ملاک پذیرش سخن افراد است درستى و حقانیت سخن آنان است نه شخصیت آنان.
حارت بن حوط نزد امام آمد و در مورد سرگردانى و حیرت خود در مورد حقانیت طرفین جنگ جمل با امام به صحبت پرداخت امام(ع) فرمود:
یا حارث انک نظرت تحتک و لم تنظر فوقک فحرت انک لم تعرف الحق فتعرف اهله و لم تعرف الباطل فتعرف من اتاه...»!
اى حارث تو به پایین نظر کردى و بالایت را ندیدى پس حیران و سرگردان ماندى تو حق را نشناختى تا اهلش را بشناسى و باطل را نشناختى تا پیروانش را بشناسى».
آن چه حارث را حیران نموده بود همان شخصیتزدگى و سابقه سران اصحاب جمل بود که یکى لقب «سیف الاسلام» را به گردن آویخته و دیگرى عنوان «ام المؤمنین» را با خود داشت.
امیرمؤمنان همواره در تلاش بود تا اندیشه را از حصار شخصیتها خارج کند و به استقلال برساند. لذا به مالک اشتر مىفرماید:
لایدعونک شرف امرء الى ان تعظم من بلابه ما کان صفیرا...؛ و باید بزرگى شخصیت کسى ترا بر آن ندارد که رنج و کار کوچک او را بزرگ بشمارى.(8)
2ـ3ـ1. وابستگى گروهى
نحوه تفکرى که در یک گروه حاکم است، خواه ناخواه در نحوه اندیشیدن اعضاى آن گروه تاثیر دارد زیرا همواره نوعى میل و علاقه به تایید در گروه و فشار جمع، توان آزادى اندیشه را از شخص سلب مىکند.
حضرت على(ع) در جنگ جمل چون به نزدیک بصره رسید، گروهى از اهل آن دیار، مردعربى را نزد آن بزرگوار فرستادند تا حقیقت حال او را با همراهان عایشه برایشان معلوم گرداند تا شبهه از آنان برطرف شود پس حضرت، رفتار خویش با اصحاب جمل را توضیح داد به طورى که آن مرد دانست که آن حضرت بر حق است حضرت پس از اثبات حقانیت خود به او فرمود: بیعت کن گفت من فرستاده گروهى هستم و از پیش خودکارى نمىکنم تا به نزد ایشان بازگردم و موشت نمایم. حضرت على(ع) فرمود:
«ارایت لو ان الذین وراءک بعثوک رائدا تبتغى لهم مساقط الغیث فرجعت الیهم و اخبرتهم عن الکلاء و الماء فخالفوا الى المعاطش و المجادب ماکنت صانعا؟ قال کنت تارکهم و مخالفهم الى الکلأ و الماء فقال(ع) فامدد اذا یدک فقال الرجلم فوالله ما استطعت ان امتنع عند قیام الحجه على فبایعته»(9)؛ آیا اگر کسانى که از طرف آنها نزد من آمدهاى تو را پیشرو نفرستند تا زمینى را که در آنجا باران آمده (و داراى آب و گیاه است) براى ایشان بیابى و به سویشان بازگشته آنان را از گیاه و آب خبر دهى و آنها از تو پیروى نکرده و در زمینهاى بىآب و گیاه فرد آیند تو چه خواهى کرد؟ آن مرد گفت من آنان را رها مىکنم و به جایى که داراى گیاه و آب است مىروم امام فرمود: اکنون بیعت کن آن مرد گفت: به خدا سوگند چون حجت تمام گردید نتوانستم از بیعت روى گردانم پس بیعت کردم».
امیرمؤمنان در زمان زمامدارى خویش در جهت اصلاح این بیمارى اندیشه پیوسته در تلاش بوده و ناخشنودى خود را از شیوع چنین بیمارى خطرناک در بین گروهها و جناحهاى موجود این گونه ابراز مىکند:
... فیا عجبا و مالى لا اعجب من خطأ هذه الفرق... .
یعملون فى الشبهات و یسیرون فى الشهوات، المعروف فیهم عرفوا، و المنکر عندهم ما انکروا...؛ پس شگفتا و چگونه به شگفت نیایم از خطا و اشتباه کارى این فرقههاى گوناگون... در شبهات رفتار نموده و از خواهشهاى نفسانى پیروى مىکنند. معروف و پسندیده نزد ایشان چیزى است که خودشان نیکو شناختهاند و منکر و ناشایسته پیش آنها چیزى است که خودشان بد دانستهاند.(10)
3ـ3ـ1. هوا و هوس:
انسان داراى مجموعهاى مرکب از گرایشها، امیال، بینشها و شناختهاست اگر انسان اهتمام خود را فقط متوجه گرایشها و امیال کند، بینشهاى او شدیدا آسیب خواهد دید. حضرت على(ع) هوا و هوس را آفت عقل و اندیشه مىداند. «الهوى عدو العقل»(11) «الهوى آفه الالباب»(12) و در روایت دیگرى، تبعیت از هوا و امیال نفسانى را باعث اختلال در درک و فهم انسان مىداند: «انکم ان امرتم علیکم الهوى اصمکم و اعماکم و ارداکم»؛(13) اگر شما خواهش را برخورد امیر گردانید شما را کر و کور گرداند و به هلاکت اندازد».
2. آزادى عقیده
2ـ1. تعریف آزادى عقیده
عقیده از ماده عقد به معناى گرهخوردگى است.(14) «گاهى گرایش به موضوعى خاص چنان در دل ریشه مىدواند که تمام فکر و ذکر او را اشغال خواهد کرد»(15) به این ادراک تصدیقى و وابستگى روانى به یک موضوع عقیده گفته مىشود. با توجه به این تعریف مىتوان به تفاوت اندیشه و عقیده پىبرد زیرا اندیشه در ذات خود بر حرکت و پویایى و جریان دلالت مىکند بخلاف عقیده که فى نفسه حالتى ایستا و ثابت دارد به علاوه «اندیشه، صرفا شناخت و علم است اما عقیده، تعلق خاطر و وابستگى به موضوعى خاص است در این صورت گرچه اعتقاد از مسیر اندیشه عبور مىکند اما دو عنوان مستقل تلقى مىگردند.»(16)
آزادى عقیده عبارت است از اینکه هر شخص، هر فکرى اعم از اجتماعى، فلسفى، سیاسى و مذهبى را که مىپسندد یا آن را عین حقیقت مىپندارد آزادانه انتخاب کند بىآنکه مواجه با نگرانى یا بیم یا تجاوزى بشود.(17) «بدیهى است هنوز وسایل و امکاناتى در اختیار بشر قرار نگرفته است تا بتوان اندیشه کسى را که هنوز از ذهن او به بیرون تراوش نکرده است کشف کرد لذا اینگونه آزادىها از طریق گفتار یا رفتار یا نوشتار آشکار مىشوند.»(18)
2ـ2. آزادى عقیده در دوران حضرت على(ع)
مطالعه تاریخ زندگانى حضرت على(ع) بویژه دوران امامت آن حضرت نشان مىدهد که آن حضرت همواره بر اعتقاد و ایمان قلبى افراد که برخاسته از اختیار، اندیشه و انتخاب آزادانه آنان است تاکید داشته و از اکراه و اجبار در محدوده اعتقادات افراد پرهیز مىنموده است. و بر این مطلب پاى مىفشرد که «فان القلب اذا اکره عمى...»(19) همانا قبول عقیده کار قلب است و پذیرش عقیده با اجبار و اکراه نمىسازد. زندگى آزادانه پیروان سایر ادیان آسمانى در کنار مسلمانان مىتواند بهترین دلیل بر این مدعى باشد.
على(ع) به معقل بن قیس که از فرماندهان سپاه امام و عازم جنگ با مرتدان بنى ناجیه بود فرمود: «یا معقل بن قیس اتق الله ما استطعت فانها وصیه الله للمؤمنین لاتبغ على اهل القبله و لا تظلم اهل الذمه؛(20) یعنى این معقل تا مىتوانى تقواى الهى پیشه کن که این، وصیع خداوند به مؤمنین است. به اهل تجاوز نکن و به اهل ذمه ستم روا مدار».
در سخن دیگرى امیرمؤمنان از ظلم و ستمى که به زنى از اهل ذمه روا شده با حزن و اندوه یاد مىکند و مىفرماید: «فلو ان امرا مسلما مات من بعد هذا اسفا ما کان به ملوما بل کان به عندى جدیرا؛(21) یعنى اگر مرد مسلمانى از شنیدن این واقعه از حزن و اندوه بمیرد بر او ملامت نیست بلکه در نزد من هم به مردان سزاوار است».
3. آزادى بیان
1-3. مفهوم آزادى بیان
«آزادى بیان؛ یعنى حق اظهار فکر، عقیده و سلیقه که از طریق سخنرانى یا مطبوعات و کتاب و مانند آن انجام مىگیرد. به موجب این حق، انسان مىتواند عقاید و اندیشههاى خود را بى هیچ ترس و نگرانى از تعقیب و توقیف و مجازات ابراز دارد.»(22) بنابراین محدود کردن افراد در اظهار نظر و عقیده خود بر خلاف حق آزادى بیان آنهاست. نکته قابل توجه این است که آزادى بیان در هر جامعه، در مورد مخالفین نظام حاکم یا منتقدان برنامههاى جارى بیش از موافقین مطرح است؛ زیرا آزاد گذاشتن موافقین توسط دولت، رایج است ولى آنچه معمولاً باعث اعتراض مردم در مقابل دولتهاست، آزاد نبودن بیان نقاط ضعف و کاستىهاى دولت و به طور کلى مخالفت با دولت حاکم است.
2-3. اهمیت آزادى بیان در اندیشه حضرت على(ع)
حضور فعال و شادات مؤمنین در صحنه نقد و انتقاد اولاً زمامداران را نسبت به مسئولیت خود متعهدتر مىسازد و ثانیا جلو سوء استفاده و کجروى افراد ناصالح را مىگیرد حضرت على(ع) نه تنها از نقد وانتقاد مردم از حکومت و کارگزاران حکومت جلوگیرى نمىکرد بلکه همواره خود بهترین مشوق مردم بود. آن حضرت هنگام حرکت از مدینه به بصره به قصد برخورد با اصحاب جمل، خطاب به مردم کوفه چنین پیام مىدهد: «اما بعد فانى خرجت من حیّى هذا اما ظالما و اما مظلوما و اما باغیا و اما مبغیا علیه و انى اذکر الله من بلغه کتابى هذا لمّا نفر الىّ فان کنت محسنا اعاننى و ان کنت مسیئا استعتبنى»(23) «من از میان قبیله خودم بیرون آمدم در حالى که این حرکت من از دو صورت بیرون نیست یا ستمگرم یا ستمدیده یا سرکشم یا رنجدیده، در هر حال من هر کس را ک این نوشته به او مىرسد به یاد خدا مىاندازم تا هرچه زودتر به جانب من حرکت کند اگر من نیکوکار بودم یارىام کند و اگر تبهکار بودم مرا در کارم مورد سرزنش و انتقاد قرار دهد و از روشم باز دارد.»
و در یکى از خطبههاى خود خطاب به مردم مىفرماید: «با من آنگونه که با ستمگران سخن مىگویید سخن مگویید و آنچه را از مردم خشمگین خوددارى کرده پنهان مىنمایید از من پنهان ننمایید و به مدارات و چاپلوسى و رشوه دادن با من برخورد نکنید و درباره من گمان مبرید که اگر حقى گفته شود بر من دشوار آید؛ زیرا کسى که سخن حق را که به او گفته شود یا دادگرى و درستى را که به او پیشنهاد گردد دشوار شمرد عمل به حق و عدل بر او دشوارتر است.»(24) علاوه بر این بیانات، حضرت على(ع) همواره کارگزاران حکومت خویش را به شنیدن انتقادات مردم فرمان مىدهد، چنانکه خطاب به مالک اشتر مىفرماید: «ثم لیکن آثرهم عندک اقولهم لمرّ الحق؛ مقدمترین و نزدیکترین مردم در نزد تو باید کسى باشد که حق را اگر چه تلخ باشد بیش از دیگران و گویاتر از دیگران به تو بگوید.» نکته جالب توجه این است که حضرت به مالک فرمان مىدهد که چنین افراد حقیقتگو و انتقادگر را نزدیکترین افراد به خود قرار دهد تا هر لحظه خود را در میدان نقد و ارزیابى ببیند. بدیهى است در چنین نظامى، اشتباهات و نقایص به حداقل خواهد رسید.
ارتباط مستقیم کارگزاران با مردم، اختصاص بخشى از وقت خود براى شنیدن سخنها و انتقادات مردم و تواضع در برابر آنان، از دیگر نکات قابل توجه در فرامین آن حضرت به کارگزاران است: «واجعل لذوى الحاجات منک قسما تفرّغ لهم فیه شخصک و تجلس مجلسا عاما فتتواضع فیه للّه الذى خلقک و تقعد عنهم جندک و اعوانک من احراسک و سرطک حتّى یکلمک متکلمهم غیر متعتع...» و براى نیازمندان، قسمتى از اوقات خود را اختصاص بده که خود تو شخصا با آنان رویاروى شوى و براى آنان اذن عمومى بدهى که با تو همنشین شوند. در این مجلس براى خدایى که تو را آفریده تواضع کن، سربازان و نگهبانان و پاسبانهایت را از تعرض به مردم بازدار تا گوینده بدون بیم و لکنت زبان و نقص سخن خود را با تو در میان گذارد... .(25)
از نکات برجسته در کلمات امام على(ع) آن است که ایشان انتقاد مردم از برنامههاى حکومت و کارگزاران را نه تنها حق مردم بلکه وظیفه آنان مىداند. بنابراین بازگویى نقاط ضعف حاکمان و انتقاد از کاستىهاى برنامهها و اقدامات آنان در قالب امر به معروف و نهى از منکر وظیفهاى است که هر مسلمانى در جامعه اسلامى عهدهدار آن مىباشد. امر به معروف و نهى از منکر براى اصلاح جامعه امرى مفید و ضرورى است، چنانکه حضرت على(ع) در فلسفه تشریع این دو فریضه الهى مىفرماید: «و الامر بالمعروف مصلحة للعوام و النهى عن المنکر ردعا للسفهاء؛(26) (خداوند واجب گردانید) امر به معروف را براى اصلاح عوام و مصلحت جامعه و نهى از منکر را براى جلوگیرى از کم خردان.» و در سخن دیگرى مىفرماید: «لا تترکوا الامر بالمعروف و النهى عن المنکر فیولى علیکم اشرارکم ثم تدعون و لا یستحاب لکم.»(27) امر به معروف و نهى از منکر را رها نکنید، که بدکارانتان بر شما مسلط مىشوند پس دعا مىکنید ولى به اجابت نمىرسد.»
مسأله دیگرى که در سیره و کلمات حضرت على(ع) جلب توجه مىکند دعوت مردم به ارائه نظرهاى مشورتى به حاکمان است: «فلا تکفّوا عن مقاله بحق او مشورة بعدل فانّى لست فى نفسى بفوق ان اخطى و لا آمن ذلک من فعلى الا ان یکفى اللّه من نفسى ما هو املک به منّى؛(28) از گفتن حق یا مشورت به عدالت باز نایستید که من نه برتر از آنم که خطا کنم و نه در کار خویش از خطا ایمنم مگر آنکه خداوند مرا در کار نفس کفایت کند که از من بر آن تواناتر است.»
3-3. نمونههایى از سیره عملى حضرت على(ع) در زمینه آزادى بیان
در دوران حکومت چند ساله حضرت، بارها مخالفین حضرت زبان به انتقاد و شکوه مىگشودند و حضرت با سعه صدر و خویشتندارى، آنان را در بیان نقطه نظرات خود آزاد مىگذاشت نگاهى به مواضع خوارج بهترین شاهد بر این مدعاست روزى امیرمؤمنان مشغول سخنرانى بود که شخصى بلند شد و فریاد زد «لا حکم الا اللّه» و دیگر از سوى دیگر فریاد زد «لا حکم الا اللّه» و از گوشه دیگر نیز همین شعار شنیده شد سپس گروهى برخاستند و این شعار را دادند امام على(ع) با بزرگوارى خاصى سکوت فرمودند آنگاه خطاب به مردم فرمودند: این، کلمه حقى است که از آن معناى نادرستى را ارائه کردهاند سپس خطاب به خوارج فرمود: تا وقتى که دست به شمشیر نبردهاید و با ما هستید از سه اصل اساسى برخوردار هستید، اول آنکه از ورود شما به مسجد براى نماز جلوگیرى نمىکنیم دوم اینکه حقوقتان را از بیتالمال قطع نمىکنیم و سوم اینکه با شم نمىجنگیم تا شما جنگ را آغاز کنید.(29)
بارها اتفاق مىافتاد که خوارج در برابر حضرت مىایستادند و مخالفت خود را با آن حضرت اعلام مىکردند یا ایشان را مورد اهانت قرار مىدادند ولى حضرت با نصیحت و تذکر به آنان یا سکوت در برابر جسارتهاى آنان پاسخ آنها را مىدادند و تا زمانى که خوارج، به طغیان و ایجاد ناامنى و مخالفت مسلحانه دست نزده و امنیت جامعه را در معرض خطر قرار نداده بودند، با قهر و زور با آنان برخورد نکردند.
برخورد امام با پیمان شکنان (ناکثین) نیز قابل توجه است. طلحه و زبیر که در صف اول بیعتکنندگان با حضرت على(ع) بودند اما هنگامى که خود را در رسیدن به مقاصد شخصى و مطامع دنیایى ناکام دیدند دست به توطئه زدند. روزى که شنیدند عایشه در مکه مردم را بر ضد على(ع) تحریک مىکند خدمت حضرت على(ع) رسیدند و به نفاق و دورویى گفتند: اجازه بدهید تا براى سفر عمره به مکه برویم و سوگندهاى فراوان خوردند که در بیعت با على(ع) وفادارند حضرت اجازه داد و رفتند. ابن عباس فورا بر امام وارد شد و گفت این دو تن قصد توطئه دارند چرا آنها را زندانى نکردى حضرت فرمودند: من بر اساس عدالت حکومت مىکنم. چگونه افرادى را که هنوز عمل خلافى مرتکب نشدهاند زندانى کنم یا مورد آزار قرار دهم. من با اینکه از اهداف شوم آنها آگاهى داشتم به آنها اجازه دادم بروند.(30)
4-3. مرزهاى آزادى بیان از دیدگاه حضرت على(ع)
1-4-3. مصلحت جامعه
آزادى بیان در چارچوب معقول مىتواند به رشد و پیشرفت کشور کمک شایانى نماید اما اگر کسى با سوء استفاده از آزادى قصد ایجاد فتنه و آشوب داشته باشد باید جلو این سوء استفاده گرفته شود و این محدودیت در حقیقت براى پاسداشت آزادى بیان است. موضعگیرى حضرت على(ع) در برابر خوارج ـ چنانکه پیشتر گذشت همواره با خویشتندارى و ارشاد بود و خوارج در فعالیتهاى خود آزاد بودند ولى این آزادى تا زمانى ادامه یافت که فعالیتهاى آنان با نظم و امنیت جامعه منافات نداشت. همین که به فتنه و آشوب پرداختند و دست به ایجاد ناامنى و اغتشاش زده و حضرت با آنان برخورد کرد و آنان را قلع و قمع نمود.
همه افراد از دیدگاه حضرت على(ع) در بیان دیدگاههاى خود آزادند مگر آنکه بر خلاف مصالح جامعه اسلامى باشد، که در این صورت، آزادى آنان محدود خواهد شد. بنابراین اگر افشاى اسرار نظامى یا امنیتى بر خلاف مصالح نظام باشد مىتوان از آن جلوگیرى کرد و کسانى که به این اسرار واقفند موظف به پنهان داشتن آن هستند على(ع) مىفرماید: «الا و انّ لکم عندى ان لا احتجز دونکم سرا الا فى حرب؛(31) آگاه باشید حق شما بر من آن است که رازى را از شما پوشیده ندارم مگر در جنگ.»
2-4-3. اصول و مبانى اسلامى
حکومت در اندیشه امیرالمؤمنین، ابزار مناسبى است براى پیاده کردن احکام اسلامى و استقرار مبانى این دین آسمانى بنابراین همه برنامهها و اصول سیاسى حاکم بر جامعه اسلامى در چارچوب مبانى اسلام و در جهت حمایت و حفظ و ترویج آن است. آزادى بیان نى از این قاعده مستثنى نیست. على(ع) درباره فلسفه حکومت و فعالیتهاى خود مىفرماید: «خدایا تو آگاهى که آنچه از ما صادر شده (جنگها و زد و خوردها) نه براى میل و رغبت در سلطنت و خلافت بوده و براى به دست آوردن چیزى از متاع دنیا بلکه براى این بود که آثار دین تو را که تغییر یافته بود بازگردانیم و در شهرهاى تو اصلاح و آسایش برقرار نماییم.»(32) براساس این دیدگاه، اگر ابراز عقیده یا بیان نظرى، اصول و مبانى دین را در جامعه متزلزل سازد و یا افرادى با توسل به ابزار قلم و بیان اقدام به زدودن رنگ دین از جامعه و خدشه در اصول و مبانى مسلم دین نمایند، این آزادى در جامعه اسلامى، غیر مشروع شمرده مىشود و باید از آن جلوگیرى کرد.
حضرت على(ع) در مورد بدعتهایى که خوارج در دین ایجاد کردند و اصول و مبانى دین اسلام را مورد هجوم قرار دادند مىفرماید: «الا و من دعا الى هذا الشعار فاقتلوه و لو کان تحت عمامتى هذه؛(33) آگاه باشید هر که کسى را به این رویه دعوت کند (بدعتى در دین قرار دهد) او را بکشید اگرچه زیر عمامه من باشد.»
3-4-3. حقوق سایر افراد
از دیگر مرزهاى آزادى بیان از دیدگاه حضرت على(ع) حقوق مسلم و قانونى دیگر افراد است؛ یعنى هیچ کس حق ندارد به بهانه آزادى بیان به حریم خصوصى زندگى افراد پاى گذارد، آنان را مورد تهمت و افترا قرار دهد و حقوق آنان را تضییع کند. از نظر حضرت على(ع) بازستاندن حق مظلوم از ظالم و جلوگیرى از تعدى به حقوق افراد از مهمترین وظایف حکومت است چنانکه در سخنان خود پس از قبول حکومت مىفرماید: «سوگند به خدایى که دانه را شکافت و انسان را خلق نمود، اگر حاضر نمىشدند آن جمعیت بسیار و یارى نمىدادند که حجت تمام شود و اگر نبود عهدى که خدا از دانایان گرفته که راضى نشوند بر سیرى ظالم و گرسنه ماندن مظلوم، هر آینه ریسمان و مهار شتر خلافت را بر کوهان آن مىانداختم.»(34)
ب. آزادىهاى شخصى
1. آزادى تن و مصونیت فردى
1-1. تعریف آزادى تن و مصونیت فردى
منظور از آزادى تن و مصونیت فردى این است که «فرد از هرگونه تعرض و تجاوز مانند قتل، جرح، ضرب، توقیف، حبس، تبعید، شکنجه و سایر مجازاتهاى غیرقانونى و خودسرانه و یا اعمالى که منافى شؤون حیثیت انسانى اوست مانند اسارت، تملک، بهرهکشى، بردگى و فحشا، و غیره مصون و در امان باشد.»(35)
2-1. مصادیق آزادى تن در اندیشه على(ع)
حق زندگى و مصونیت جان انسانها از تعرض، از اصول اساسى دین اسلام به شمار مىرود. خداوند متعال در آیه 33 سوره مائده، تعرض ظالمانه به جان دیگران را همانند تعرض به همه انسانها دانسته است: «من قتل نفسا بغیر نفس او فساد فى الارض فکانما قتل الناس جمیعا» در اندیشه حضرت على(ع) نیز این مسأله به صورتى روشن به چشم مىخورد. در عهدنامه مالک اشتر با تأکید بر احترام جان انسانها مىفرماید: «ایاک و الدماء و سفکها بغیر حلّها... و لا عذر لک عندالله و لا عندى فى قتل العمد لانّ فیه قود البدن و ان ابتلیت بخطا افرط علیک سوطک او سیفک او یدک بالعقوبة فانّ فى الوکزة فما فوقها مقتلة فلا تطمحنّ بک نخوة سلطانک عن ان تودى الى اولیاء المقتول حقهم؛ بترس از خونها (آدمکشى) و به ناحق ریختن آن... و ترا نزد خدا و نزد من در کشتن از روى عمد عذرى نیست؛ زیرا در آن قصاص تن لازم آید و اگر از روى خطا و اشتباه دیگرى را کشتى و تازیانه یا شمشیر یا دستت زیادهروى کرده (و بدون قصد به قتل انجامید) مبادا غرور حکومت و قدرت تو را از اداى خونبهاى آن کشته شده به اولیاء او باز دارد.»
همچنین در فتنه جمل که اصحاب جمل خزانهداران حضرت را به حیله و نیرنگ در شهر بصره به شهادت رسانده بودند حضرت فرمود: «فو اللّه لو لم یصیبوا من المسلمین الا رجلاً و احدا معتمدین لقتله بلا جرم و جرّه لحلّ لى قتل ذلک الجیش کلّه...»(36) سوگند به خدا اگر دست نمىیافتند به مسلمانان به یک مرد که او را عمدا بدون آنکه مرتکب جرم و گناهى شده باشد، بکشند هر آینه کشتن همه آن لشکر به من حلال بوده از این کلمات به خوبى مىتوان به تأکید و توجه حضرت على(ع) به مصونیت جان افراد پى برد تا آنجا که به بزرگترین کارگزاران خود هشدار مىدهد که در صورت قتل عمد، هیچ عذرى از آنان پذیرفته نخواهد بود و همچون دیگر افراد، به سزاى عمل خود خواهند رسید.
از دیگر مصادیق آزادى چنانکه در تعریف پیشبینى گفته گذشت مصونیت افراد از بردگى و رقیّت دیگران است. هر چند براساس احکام اساسى، در شرایط خاصى بخشى از اسراى جنگى به صورت برده در جامعه اسلامى خرید و فروش مىشوند و خرید و فروش و بهرهگیرى از نیروى بدنى آنان مجاز داشته شده اما بىتردید این حکم به دلیل مصالح خاصى بوده که در اینجا مجالى به ذکر آنها نیست. امانکته جالب توجه این است که در بسیارى از احکام فقهى به مسلمانان مکلف به آزادى بردگان شدهاند و در تعالیم اخلاقى و سخنان بزرگان دین نیز تأکید زیادى بر این امر به چشم مىخورد. علاوه بر این بردگى کشیدن انسانهاى آزاد، شدیدا در اسلام تحریم شده و با افرادى که آزادى افراد را نقض و آنان را به صورت برده مىفروشند به شدت برخورد شده است که به یک نمونه اشاره مىشود: عن ابى عبدالله(ع): آن امیرالمؤمنین اتى بر جل قد باع حرا فقطع یده؛(37) امام صادق مىفرماید: مردى که شخص آزادى را به جاى برده فروخته بود به حضور حضرت على(ع) آوردند آن حضرت دستور داد دست آن مرد را قطع کنند.»
از دیگر مصادیق آزادى تن یا مصونیت فردى افراد، مصونیت از حبس یا توقیف است.
در سیره حضرت على(ع) به مواردى مىتوان دست یافت که توقیف یا حبس برخى از افراد بنا به دلایل امنیتى یا مصلحت سنجىهاى سیاسى به نظر برخى اطرافیان حضرت على(ع) ضرورى مىنمود اما آن حضرت، به دلیل آنکه مجوزى براى توقیف یا حبس آنان احساس نمىکرد از توقیف یا حبس آنان خوددارى مىکرد. آتشافروزان جنگ جمل، هنگامى که براى اجراى نقشه خود قصد عزیمت به مکه را داشتند از حضرت على(ع) اجازه خواستند حضرت با اینکه مىدانستند هدف اصلى آنان چیست به آنان اجازه دادند و در جواب اعتراض ابن عباس فرمودند: آنان هنوز عمل خلافى مرتکب نشدهاند تا آنان را زندانى یا توقیف کنم.(38)
خریت بن راشد که از اصحاب امام على(ع) بود پس از ماجراى حکمیت در مقابل امام(ع) ایستاد و به امام(ع) گفت: به خدا سوگند از این پس دستوراتت را اطاعت نخواهم کرد، پشت سرت نماز نخواهم خواند و از تو جدا خواهم شد. حضرت از او خواست که با هم بنشینند و درباره حکمیت بحث کنند و خریت با تعهد به اینکه فردا خدمت حضرت شرفیاب شود از او جدا شد.» عبدالله بن قیص مىگوید پس از این گفتوگو من به منزل خریت رفتم او از تصمیم خود درباره جدایى از حضرت على با یارانش سخن گفت: فرداى آن روز خدمت حضرت رسیدم و آنچه را دیده و شنیده بودم به امام گفتم امام فرمود: او را رها کن اگر حق را پذیرفت و بازگشت از او مىپذیرم و اگر خوددارى کرد او را تعقیب مىکنم. عبدالله گفت: چرا اکنون او را نمىگیرى و در بند نمىکنى؟ من براى خود جایز نمىدانم که به مردم یورش ببرم و آنان را زندانى و یا مجازات کنم تا اینکه به مخالفت با من اقدام کنند.»(39)
3-1. مرزهاى آزادى تن و مصونیت فردى
چنانکه در مباحث گذشته اشاره شد از دیدگاه على(ع) همه انسانها از تعرض و تجاوز مصون هستند و قتل، ضرب و جرح و حبس آنان ممنوع است مگر آنکه به حکم قانون این آزادى محدود شود در این جا به برخى از مرزهاى آزادى تن از دیدگاه حضرت على(ع) اشاره مىکنیم:
1-3-1. حدود و قصاص
به تصریح قرآن مجید، کشتن عمدى افراد، موجب قصاص قاتل است و کسى که از روى عمد و بدون مجوز دیگرى را بکشد آزادى تن و مصونیت خویش را به دست خود زیر پا گذاشته است. على(ع) درباره فلسفه جعل قصاص مىفرماید: «فرض الله... القصاص حقنا لله ماء؛(40) خداوند قصاص را براى پاسدارى از خونها قرار داد.»
2-2-1. توقیف احتیاطى
توقیف احتیاطى نوعى تأمین کیفرى است که در مورد بعضى از جرایم پیشبینى مىشود. هدف از توقیف احتیاطى این است که متهم نتواند در مرحله کشف و تعقیب جرم و در طول تحقیقات مقدماتى جمعآورى دلایل جرم و یا در مراحل بعدى با فرار کردن یا مخفى شدن و یا احیانا با تبانى با شهود با شهود و شرکاء و معاونان جرم، رسیدگى کیفرى و یا اجراى حکم را به تأخیر اندازد از آنجا که این توقیف با اصل برائت و بىگناهى متهم مغایر است؛ زیرا متهم پیش از اثبات جرم و صدور حکم محکومیت، زندانى مىشود. لذا قانونگذاران تنها در موارد خاص و آن هم براى مدت محدودى بازداشت موقت را اجازه مىدهند.(41)
على(ع) در مورد حبس متهمان مىفرماید: «لا حبس فى تهمة الا فى دم و الحبس بعد معرفته الحق ظلم؛(42) هیچ فردى را به صرف اتهام نمىشود بازداشت کرد مگر کسى که متهم به قتل است و بازداشت شخصى بعد از مشخص شدن حقیقت، ظلم است.»
البته باید توجه داشت که بازداشت موقت باید محدود باشد و در کمترین مدت باید وضعیت متهم روشن شود در روایتى از امام صادق(ع) آمده است: «رسول اکرم(ص) در مورد تهمت قتل، شش روز شخص متهم را زندانى مىکرد اگر قتل اثبات مىشد براساس آن حکم صادر مىشد و گرنه متهم آزاد مىگردید.»(43)
2. آزادى رفت و آمد و انتخاب مسکن
اصل اولى آن است که انسان در رفتار و عملکرد شخص خود آزاد باشد و آنگونه که خود انتخاب مىکند رفتار کند مگر آنکه از ناحیه شرع و قانون محدودیتى مقرر شده باشد. براى اثبات این سخن مىتوان به اصل اباحه در شریعت اسلامى و نیز اصل عدم ولایت افراد بر یکدیگر استناد کرد. از نظر امام على(ع) نیز افراد در انتخاب مسکن و رفت و آمد آزادند مگر آنکه از نظر شرع و قانون آزادى افراد ممنوع تلقى شود. على(ع) در روایتى مىفرماید: «لیس بلد باحق بک من بلد، خیر البلاد ما حملک؛ شهرى از سهر دیگر به تو سزاوارتر و شایستهتر نیست، بهترین شهرها شهرى است که تو را به دوش گیرد.»(44) (زندگى در آن با رفاه و آسایش باشد و بتوانى در آن زندگى کنى)
از دیدگاه حضرت على(ع) آنچه حائز اهمیت و درخور توجه است عمل مسلمانان به وظایف فردى و اجتماعى است و انتخاب محل سکونت تا آنجا که به انجام این وظایف لطمهاى نمىزند آزاد و بلامانع است.
در آیات قرآنى نیز به این حقیقت اشاره شده است. در آیات 97 تا 100 سوره نساء چنین آمده است:
«کسانى که فرشتگان روح آنان را گرفتند در حالى که به خویش ستم کرده بودند، فرشتگان به آنها گفتند: شما در چه حالى بودید، گفتند: ما در سرزمین خود تحت فشار و مستضعف بودیم فرشتگان به آنان گفتند: مگر سرزمین خدا پهناور نبود که مهاجرت کنید... کسى که در راه خدا هجرت کند جاهاى امن فراوان و گستردهاى در زمین مىیابد.»
از این آیات و روایات مىتوان چنین استفاده کرد که در فرهنگ اسلامى و اندیشه علوى، افراد در انتخاب مسکن و محل زندگى آزادند اما اگر این آزادى به انجام وظایف شرعى آنان لطمه وارد کند، آنان موظف به تغییر مسکن مىباشند.
آزادى رفت و آمد و انتخاب مسکن در برخى موارد باید محدود شود که از آن جمله مىتوان به تبعید و حبس اشاره کرد. روایت شده که عمران بن حصین توسط على(ع) به مدائن تبعید شد(45) و از شواهد و قرائن تاریخى مىتوان چنین استنباط کرد که تبعید وى به خاطر توهین و تضعیف امام مسلمین و اقدام علیه مصالح جامعه بوده است. در جریان دیگرى که در تاریخ ضبط شده، حضرت على(ع) حکم زندانى نمودن یکى از خوارج نمود و به استناد قرائن مىتوان علت زندانى کردن این شخص را اقدام به تضعیف رهبرى جامعه اسلامى و توطئه علیه حکومت اسلامى دانست. گزارش این واقعه به نقل از تاریخ طبرى به شرح زیر است: «مردى از قبیله بنىسدوس به نام عیزار بن اخنس که معتقد به عقاید خوارج بود در بیرون مدائن با عدى بن حاتم روبهرو شد. عیزار خطاب به عدى گفت: سالمِ بهرهبرى یا ستمگر گنهکار؟ عدى گفت: سالم بهرهبر. آسود بن قیس و اسود بن یزید که همراه عدى بودند، گفتند: این سخن را نگفتى مگر به جهت شرى که در باطن دارى. به درستى که ما مىدانیم که تو عقیده خوارج را دارى. از ما جداى نمىشوى تا تو را نزد امیرمؤمنان ببریم. زمانى نگذشت که على(ع) آمد و آن دو، جریان را به سمع حضرت رساندند. حضرت فرمودند: خونش بر ما حلال نیست اما او را زندانى مىکنیم.»(46)
3. آزادى و مصونیت مسکن
1-3. تعریف آزادى و مصونیت مسکن
از جمله آزادىهاى شخصى، آزادى و مصونیت مسکن از تعرض و تجاوز دیگران است. هر انسانى در زندگى خود داراى حریم خصوصىاى است که باید از تعرض مصون باشد. از نظر تفکر آزادمنش، حریم خصوصى لازمه تجدید قوا و احساس آرامش و تحقق بخشیدن به شخصیت انسان است که بدون آن، فرد به جسمى بدون روح مبدل مىشود. امنیت شخصى نه تنها جان و مال فرد، بلکه شامل مسکن او نیز مىباشد. خانه شخص مصون از تعرض است و بدون اجازه صاحبخانه نمىتوان وارد منزل او شد و یا آن را مورد بازرسى قرار داد و حتى مأموران دولتى نیز حق ندارند داخل خانه کسى شوند مگر با اجازه مقامات قضایى و با رعایت تشریفات قانونى.(47)
2-3. آزادى و مصونیت مسکن در اندیشه امام على(ع)
در اندیشه على(ع)، امنیت و آسایش مهمترین ضرورت براى محل سکونت انسانهاست:
«شر الاوطان مالم یأمن فیه القطان؛(48) بدترین وطنها آن است که اقامتکنندگان در آن ایمن نباشند.» و نیز مىفرماید: «شر البلاد بلد لا امن فیه و لا خصب؛(49) بدترین شهرها شهرى است که امنیت و ارزانى در آن نباشد.»
سخنان فوق هر چند بازگوکننده اندیشه حضرت در مورد ویژگىهاى مسکن مطلوب است و از نظر حقوقى نمىتواند مورد استناد قرار گیرد ولى با کاوش در کلمات حضرت و نامههاى ایشان مىتوان به مواردى برخورد که آن حضرت صریحا مأموران خود را از ورود به حریم خصوصى مردم باز داشتهاند. مثلاً در نامه 25 نهجالبلاغه، خطاب به مأموران مالیات مىفرماید:
«انطلق على تقوى الله وحده لا شریک له و لا تروعن مسلما و لا تجتازن علیه کارها و لا تأخذن منه اکثر من حق الله فى ماله فاذا قدمت على الحى فانزل بمائهم من غیر ان تخالط ابیاتهم ثم امض الیهم بالسکینه و الوقار حتى تقوم بینهم فتسلم علیهم و لا تخگج بالتحیه لهم ثم تقول: عباد الله ارسلنى الیکم ولى الله و خلیفته لاخذ منکم حق الله فى الموالکم فهل لله فى اموالکم من حق فتودوه الى ولیه؟ فان قال قائل: لا فلا تراجعه و ان انعم لک منعم فانطلق معه من غیر ان تخیفه او توعده او تعسفه او ترهقه فخذ ما اعطاک من ذهب او فضه فان کان له ما شیة او ابل فلا تدخلها الا باذنه فان اکثرها له فاذا اتیتها فلا تدخل علیها دخول متسلط علیه و لا عنیف به.»
در این نامه پر مضمون، على(ع) ابتدا مأمور مالیات را به تقواى الهى سفارش مىکند تا در پناه این نگهبان باطنى از تعرض و تجاوز به حقوق مردم پرهیز نماید سپس تأکید مىکند که هیچ مسلمانى را مترسان و با اکراه صاحب مال، از آنجا عبور مکن. یکى از شارحین نهجالبلاغه در تفسیر این بخش از کلام حضرت با توجه به آیات 27 تا 29 سوره نور مىنویسد: «منظور حضرت این است که بر زمین، مال، خانه و... هیچ شخصى پانگذار و وارد نشود در حالى که صاحبش کراهت دارد.»(50)
نکته دیگرى که در این نامه جلب توجه مىکند اهتمام حضرت به حفظ احترام، آرامش و امنیت افراد است زیرا وى فرمان مىدهد که هنگامى که به قبیلهاى وارد شدى، ابتدا وارد خانههایشان مشو بلکه بر سر آب آنان فرود آى سپس با سلام و تحیت بر آنها اجازه بگیر و وارد منزل آنها شو.
3-3. مرزهاى آزادى و مصونیت مسکن
هر چند آزادى و مصونیت مسکن از ضروریات زندگى انسانهاست اما مصالح اجتماعى گاه اقتضاء مىکند که این مصونیت نادیده گرفته شده منزل مسکن و حریم شخصى افراد مورد بازرسى قرار گیرد. در زمان على(ع) نیز نمونههایى از این مطلب را مىتوان یافت در اینجا به نقل دو جریان تاریخى بحث خود را پى مىگیریم:
«روز اول ماه مبارک رمضان، فردى به نام «نجاشى» از خانه خارج شد و با شخصى به نام «ابى سمال» برخورد کرد. ابى سمال گفت: آیا دوست دارى با هم غذا بخوریم؟ نجاشى گفت: واى بر تو امروز اول ماه رمضان است. ابى سمال گفت: رها کن این حرفها را، بیا شرابى که به جان روح مىبخشد با کبابهاى بریان شده بخوریم و لذت ببریم. نجاشى که مرد ضعیفالنفس و سست ایمان بود پذیرفت و در خانه ابى سمال غذا خورده و به نوشیدن شراب پرداختند. در اواخر روز، شراب در آنها اثر بخشید و صدایشان بلند شد. همسایه ابى سمال که از اصحاب على(ع) بود به محضر امام آمد و قصه آنها را بازگو کرد. حضرت، جمعى را فرستاد و خانه آنها را محاصره کردند. ابى سمال که راههاى فرار را مىدانست متوارى شد و نجاشى دستگیر شد و به حکم حضرت حد الهى بر وى جارى گردید.»(51)
پس از کشته شدن عثمان نیز حضرت على(ع) فرمان داد که خانه عثمان مورد بازرسى قرار گیرد. امام على(ع) در روز دوم بیعت خطبهاى ایراد کرده فرمود: آگاه باشید هر قطیعهاى که عثمان داده و هر مالى که از بیتالمال به افراد بخشیده به خزانه بیتالمال برگردانده خواهد شد و اگر بیتالمال را بیابم در حالى که کابین زنان قرار داده شده یا در شهرها پراکنده باشد آنها را به جایگاهش باز مىگردانم. سپس دستور داد هر سلاحى که در خانه عثمان یافتید که به وسیله آن بر علیه مسلمین قدرت پیدا مىکنند و نیز شترهاى صدقه به بیتالمال برگردانده شود و نیز دستور داد سلاحى که علیه مسلمین استفاده نشده و نیز اموال خصوصى عثمان چه در خانهاش و چه در بیرون خانه مورد تعرض قرار نگیرد.(52)
نمونههاى ذکر شده و نمونههاى مشابهى که در زمان حضرت اتفاق افتاده نشان مىدهد که حریم خصوصى افراد در صورتى از تعرض مصون است که پناهگاه مجرمان یا محل توطئه بر علیه اسلام و مصالح مسلمین قرار نگیرد و در مواردى که تعقیب مجرم یا احقاق حقوق مردم و پاسدارى از احکام الهى اقتضا مىکند مىتوان به حریم خصوصى افراد پاى نهاد و با اجازه حاکم اسلامى آن را مورد بازرسى قرار داد.
4. مصونیت اسرار شخصى
1-4. تعریف مصونیت اسرار شخصى
هر کس در زندگى شخصى خود اسرارى دارد که نسبت به فاش شدن آنها حساس است و نیز ممکن است عیوبى داشته باشد که آنها را همواره مخفى مىدارد. براساس اصل مصونیت اسرار شخصى، فاش کردن و تجسس از اسرار عیوب پنهان ممنوع بوده و نیز مکاتبات خصوصى افراد و مکالمات آنها مصون از تعرض است و کسى حق ندارد آنها را مورد بازرسى یا شنود قرار دهد. اطلاع افراد به اسرار و مکاتبات یا مکالمات دیگران ممنوع است مگر آنکه مصلحت خاصى اطلاع برخى افراد بر این امور را اقتضا کند.
2-4. مصونیت اسرار شخصى در اندیشه على(ع)
على(ع) در سخنان زیادى تجسس عیوب دیگران و افشاى آن را خیانت(53) و بىوفایى(54) شمرده و شدیدا از آن منع کرده است: در دستور جاودان على(ع) به مالک اشتر نیز به این امر مهم توجه شده است: و لیکن ابعد رعیتک منک و شنوهم عندک اطلبهم لمعایب الناس فان فى الناس عیوبا الوالى احق من سترها فلا تکشفن عمّا غاب عنک منها فانما علیک تطیر ما ظهر لک و الله یحکم على ما غاب عنک. فاستر العورة ما استطعت یستر الله منک ما تحب ستره من رعیتک؛ دورترین و مبغوضترین مردم در نزد تو کسى باشد که بیشتر در صدد پیدا کردن و ابراز عیوب مردم است؛ زیرا در مردم عیوبى است که شایستهترین انسانها براى پوشاندن آنها زمامدار است. پس آنچه را که از تو پوشیده است کشف مکن؛ زیرا تکلیف تو پاک کردن چیزى است که بر تو ظاهر گشته است و خداوند متعال خود درباره آنچه از تو مخفى است حکم کرد. تا مىتوانى پرده بر روى آنچه پوشیده شود بینداز تا خداوند سبحان آنچه را که مىخواهى از تو براى رعیت پوشیده بماند، مخفى دارد.
بدیهى است وقتى کارگزار حکومت اسلامى از تعرض و تجسس و فاش کردن اسرار مردم ممنوع باشد دیگر افراد جامعه نیز اجازه ندارند اسرار مردم را فاش سازند یا به مکاتبات و مکالمات خصوصى افراد راه یابند. هر چند على(ع) در این نامه بر اسرار، عیوب و به تعبیر دیگر «عورات» اشاره نموده اما همانگونه که از معناى گسترده واژه عورت (هر چیزى که سعى و کوشش شخصى در پوشیده ماندن آن است) بر مىآید ممنوعیت تجسس از اسرار مردم منحصر به عیوب و اسرار نیست بلکه هر امرى که اشخاص، بر ملا شدن آن را نمىپسندند در این موضوع مىگنجد لذا مواردى همچون مکاتبات، مکالمات تلفنى، فاکس و یا گفتوگوى خصوصى نیز باید مصون از تعرض باشد.
پى نوشتها در دفتر مجله موجود مىباشد.
تبلیغات
