اعتکاف سنت محمدى

در این سالها مسإله ذى قیمت ((اعتکاف)) در جغرافیاى زندگى و تاریخ فرهنگى ما از جایگاه و پایگاه مستحکم و شیرینى برخوردار شده است, به نحوى که در ایام اعتکاف, مساجد جلوه اى زیباتر و نورانى تر پیدا مى کنند.
آرى, رویکرد مردم مومن خصوصا جوانان و نوجوانان به طرف این مسائل, مصداق بارزى از آیه شریفه (انما یعمر مساجدالله من آمن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلوه...)(1) مى باشد که باعث تعمیر و آبادانى واقعى مساجد الهى شده است.
لازم به ذکر است که همانا هدف از خلقت جن و انس, مسإله معرفت و عبادت است(2) و به یقین بیتوته کردن در بهترین مکانها (مساجد) و برترین زمانها (ماه هاى رجب, شعبان و رمضان) و انجام عباداتى چون روزه, نماز, قرائت قرآن و دعا و مجالست با اهل تقوا (معتکفان), توفیقى از جانب پروردگار است; به طورى که آفریدگار جهانیان به پیامبران خود (حضرت ابراهیم و اسماعیل) و بندگان مصلح خود فرموده است که مساجد را براى معتکفان مهیا سازند. (و عهدنا الى ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بیتى للطائفین و العاکفین و الرکع السجود.)(3)
پس سزاوار و پسندیده است که هر یک از ما به نوعى به تقویت و گسترش چنین ارزشهاى بزرگ اسلامى بپردازیم و آن را ارج نهیم.
احکام اعتکاف
معناى اعتکاف:
اقامت و بیوته کردن در مسجد جهت انجام عبادت است.
معتکف:
شخص مقیم و ساکن در مسجد ـ که به عبادت الهى مى پردازد.ـ را معتکف گویند.
زمان اعتکاف:
در همه ایام سال به جز عید فطر و قربان مى توان اعتکاف داشت.
ولى اعتکاف در ماه مبارک رمضان ـ خصوصا در دهه آخرـ مستحب موکد است. همچنین اعتکاف در ((ایام البیض)) یعنى روزهاى (13, 14 و 15) هر ماه قمرى (به خصوص ماه هاى رجب و شعبان) داراى بیشترین ثواب است.
مکان اعتکاف:
در بیشتر روایات, مسجدالحرام, مسجدالنبى(ص), مسجد کوفه و مسجد بصره, ذکر شده است; ولیکن براساس احادیثى دیگر در ((مسجد جامع)) هر شهرى نیز اعتکاف صحیح است. البته به فتواى فقها و مراجع عظام, به قصد قربت و نیت رجإ و مطلوبیت مى توان در مساجد جامع معتکف شد.
مدت اعتکاف:
مدت اعتکاف حداقل سه روز است که روزهاى اول و دوم مستحب بوده, ولى با کامل شدن دو روز اول, روز سوم واجب مى شود و همین طور روزهاى چهارم و پنجم مستحب و روز ششم واجب است, الى آخر.
اقامت در مسجد:
از اذان صبح روز اول اعتکاف تا اذان مغرب روز سوم باید در مسجد اقامت داشت.
شرایط اعتکاف:
1 ـ عقل
بنابراین اعتکاف دیوانه, صحیح نیست.
2 ـ ممیز بودن
در اعتکاف بلوغ شرط نبوده و لذا کودکان ممیزى که خوب و بد را تشخیص مى دهند و مسائل عبادى را درک مى کنند, مى توانند معتکف شوند.
3 ـ نیت
انجام این عبادات باید براى تقرب به درگاه الهى (قربه الى الله) بوده باشد. در ضمن نوع اعتکاف از جهت وجوب و استحباب نیز باید مشخص شود. (البته اعتکاف روز سوم, ششم و نهم در هر صورت واجب مى باشد.)
4 ـ روزه گرفتن
فرد معتکف در ایام اعتکاف باید روزه بگیرد.
5 ـ اقامت همیشگى در مسجد
دراین مدت نباید از مسجد خارج شد, مگر در حال ضرورت.
6 ـ کسب رضایت
بر فرزندان و بانوان شرعا واجب است که از والدین خود ـ به خصوص پدرـ و شوهر اجازه بگیرند.
مبطلات اعتکاف:
کارهایى که در روزها و شبهاى اعتکاف بر معتکف حرام است, عبارت است از:
1 ـ خرید و فروش.
2 ـ مجادله و نزاع در امور دنیوى.
3 ـ بوئیدن عطر و بوى خوش براى لذت بردن.
4 ـ مباشرت باهمسر.
5 ـ آنچه که روزه را باطل مى کند. (که البته اکثر آن ها در شب باعث بطلان اعتکاف نمى شود.)
توجه: عدم رعایت موارد فوق, موجب باطل شدن اعتکاف, وجوب قضاى آن و دادن کفاره مى شود.
ادعیه و نماز
الف ـ در ایام اعتکاف مى توان دعاهاى متعددى چون دعاهاى ماه رجب و جوشن کبیر را خواند; اما آنچه که براى عموم معتکفان (باسواد و بى سواد) ممکن و آسان است, خواندن دعاها و اذکار کوتاه ولى پرمحتواست که به برخى از آن ها اشاره مى کنیم:
ـ اللهم کن لولیک الحجه ابن الحسن... (دعاى امام زمان(ع))
ـ لاحول و لا قوه الا بالله العلى العظیم
ـ یاالله, یا رب, یارحیم, یاغفور, یا رزاق, یا تواب, یا ارحم الراحمین, یا غفار الذنوب, یا ستارالعیوب, الهى العفو و...
ـ سبوح قدوس رب الملائکه و الروح
ـ اللهم صل على محمد و آل محمد
ـ اللهم اغفرللمومنین و المومنات
ـ اللهم اغفرلى و تب على
ـ إستغفرالله ربى و اتوب الیه
ب ـ خواندن نمازهاى واجب و مستحب; که البته خواندن نمازهاى قضاشده, در اولویت هستند و اما در خصوص نمازهاى مستحبى, مى توان به مفاتیح الجنان و غیره مراجعه کرد. بنابراین در طول این روزها و شبها هریک از برادران و خواهران معتکف ـ به هر مقدارى که برایشان امکان و ظرفیت و شوق وجود دارد.ـ مى توانند این قبیل دعاها و نمازها را زمزمه و تکرار کنند.
فضیلت ماه رجب
از آنجایى که فعلا در ایران مسإله اعتکاف بیشتر در ماه ((رجب)) انجام مى گیرد, در رابطه با فضیلت این ماه, به نمونه هایى از احادیث اشاره مى کنیم:
پیامبراکرم(ص) مى فرمایند: ((ماه رجب, ماه بزرگ خداوند است و ماهى در حرمت و فضیلت به آن نمى رسد... همانا ماه رجب, ماه خداست و ماه شعبان, ماه من و ماه رمضان, ماه امت من مى باشد. هر فردى که یک روز از ماه رجب را روزه بگیرد, مستوجب رضایت و خشنودى بزرگ خدا مى شود و غضب الهى از او دور شده و درى از درهاى جهنم به رویش بسته مى شود. ماه رجب, ماه استغفار امت من است; پس در این ماه بسیار آمرزش بطلبید. زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است.))
امام صادق(ع) مى فرمایند: ((هرکس که یک روز از آخر این ماه (رجب) را روزه بگیرد, خدا او را از شدت سکرات مرگ و از هول بعد از مرگ و عذاب قبر ایمن مى کند; و هرکسى که دو روز از آخر این ماه را روزه بگیرد, بر صراط به آسانى مى گذرد; و هر فردى که سه روز از آخر این ماه را روزه بگیرد, از ترس بزرگ روز قیامت و از شدتها و هولهاى آن روز ایمن گردد و برات بیزارى از آتش جهنم را به او عطا کنند. ))
امام موسى بن جعفر(ع) مى فرمایند: ((هرکسى که یک روز از ماه رجب را روزه بگیرد, آتش جهنم یک سال راه از او دور مى شود و هر فردى که سه روز از آن را روزه بگیرد, بهشت بر او واجب خواهد شد. همانا رجب نام رودى است در بهشت که از شیر سفیدتر و از عسل شیرین تر است; پس هر شخصى که یک روز از ماه رجب را روزه داشته باشد, به یقین از آن نهر بهشتى خواهد نوشید.))
برنامه ریزى براى اعتکاف
همانا زندگى جمعى عده اى از افراد در یک محیط (خانه, مدرسه, مسجد, اداره و...) داراى مزایا و برکات گوناگونى است; و اگر مدیریتى سالم و صحیح و اخلاقى نیکو برآن محیط و افرادش حاکم باشد, نتایج مفیدتر و پربارترى را در پى خواهد داشت.
در رابطه با بیتوته کردن چند روزه معتکفان در مساجد نیز, مطالب فوق صادق است. یعنى با برنامه ریزى صحیح مى توان به نتایج مطلوب خود در این چند روز و چند شب رسید و الا خداى نکرده به علت عدم شناخت افراد, کثرت جمعیت, بدسلیقگى و افراط در امر مقدس اعتکاف, ممکن است که امر ناخوشایندى اتفاق بیفتد!
در ضمن از عموم افراد روحانى و مسوول تقاضا مى کنیم که با استفاده از کتابهایى چون ثواب الاعمال و عقاب الاعمال, مفاتیح الجنان, الحکم الزاهره و... آیات و احادیث مورد بحث را شرح داده و به اطلاع معتکفان و دیگران برسانند. اما نکات مورد نظر عبارتند از :
1 ـ تبلیغ و تبیین اعتکاف
سزاوار است که رسانه ها مطالبى را در خصوص این عبادات همگانى به اطلاع مردم برسانند و برادران معظم روحانى نیز احکام عملیه اعتکاف را براى معتکفین توضیح و شرح دهند.
2 ـ فوائد اعتکاف
بیان فلسفه و ثمرات عبادت, باعث تشویق و تقویت انگیزه مى شود; لذا زیبنده است که فایده هاى متعدد اعتکاف براى همگان ـ به ویژه معتکفان ـ بازگو شود. فوائدى از قبیل:
تزکیه روح, ازدیاد ایمان و تقوا, کسب ثواب عظیم, نورانیت و نشاط قلبى, گشوده شدن عقده هاى درونى و رسیدن به آرامش و امید, هدفمندشدن زندگى, کسب معارف و علوم, تقویت اراده و صبر, گسترش محبت, عطرآگین شدن فضاى زندگى, و در یک کلام, تقویت و گسترش ارزشها و هنجارهاى اسلامى و انسانى.
3 ـ مشارکت عمومى
سرمایه گذارى درامور خیر, به معناى سهیم شدن در عبادت و ثواب است; پس چه نیکوست افرادى که به عللى توفیق اعتکاف را ندارند, از طرق دیگر در این امر مهم سرمایه گذارى نموده و از سود آن بهره مند شوند. مثلا:
الف ـ رضایت دادن: مسوولین مربوطه و اولیاى امور به زیردستان خود ـ در صورت امکان,ـ اجازه دهند تا در اعتکاف شرکت نمایند.
ب ـ اطعام و مساعدت: امید است که مراکز خیریه و افراد نیکوکار در تإمین غذاى افطار و سحرى و دیگر مایحتاج معتکفان, از قافله ابرار عقب نمانند.
ج ـ تشویق نمودن: ائمه جمعه و جماعت, مسوولان, خانواده ها و... نیز از همت و ایمان برادران و خواهران معتکف, قدردانى و تجلیل نمایند و با حضور خود و تشویق هاى مادى و معنوى, باعث تقویت انگیزه هاى مقدس در افراد معتکف شوند.
4 ـ معارفه
جهت مودت و محبت بیشتر بین معتکفان و براى جلوگیرى از بروز امورى بعضا ناخوشایند, بهتر است بین معتکفین ـ مستقیم یا غیر مستقیم ـ معارفه اى صورت بگیرد.
5 ـ حفظ حریم
معتکفان از جهت سن, شغل, علم و... باهم تفاوتهایى دارند; لذا لازم است اولا حریم و شخصیت هرکدام پاس داشته شود. ثانیا با سعه صدر و بزرگوارى اختلافات (روحى, فکرى و عملى) همدیگر را تحمل فرمایند.
6 ـ اعتدال
معتکفان از نظر شوق و ظرفیت نیز یکسان نیستند; بنابراین در برنامه هاى عبادى (سخنرانى, مباحثات علمى, قرائت قرآن, عزادارى, دعا, نوحه خوانى و...) باید میانه روى مراعات شود که خداى ناکرده زیاده روى در امور, اثرات منفى ایجاد نکند.
7 ـ عمل به توصیه ها
در این سفر و اردوى معنوى, بر مسافران و شیفتگان وادى عبادت و عرفان لازم است که نخست با توصیه هاى اساتید و سالکان طریق عشق و معرفت آشنا شوند و سپس به ریاضت و تهذیب روح بپردازند تا در کوتاه مدت به سرمنزل مقصود برسند. ان شإالله.
به عبارت دیگر, هدف از اعتکاف, رسیدن به کمال و خشنودى خداوند است که آن هم مقدماتى دارد; مانند: اخلاص, خضوع, خشوع, تقوا, لقمه حلال, رجإ و امید, توکل, توبه و استغفار, شکر و سپاس, اشک, دعا, استمرار ذکر و...
8 ـ سوالات دینى
با تشکیل جلسات پرسش و پاسخ مى توان به سوالات و شبهاتى که احیانا براى معتکفان مطرح است, جواب داد. لذا بایسته است که برادران و خواهران به صورت شفاهى و کتبى سوالات خود را از سروران روحانى و کارشناسان امور دینى بپرسند.
9 ـ مجالست با ابرار
حال که بهترین زمان و مکان و دوستان نصیب معتکفان شده است, علاوه بربرکات گوناگون این ایام, نباید از ثمرات مصاحبت و مجالست با اهل علم و اخلاق, غافل شد.
10 ـ قبولى دعا
یکى از شرایط استجابت دعا, طولانى بودن سجده است و از دیگر شرایط, دعا کردن براى دیگران است; بنابراین دعا براى ظهور و سلامتى امام زمان(ع), سلامتى و عزت رهبر معظم, آزادى اسیران, پیروزى اسلام و مسلمین, شفاى جانبازان و بیماران, سلامتى و سعادت خدمتگزاران, خانواده, اقوام, دوستان و بانیان اعتکاف و خصوصا طلب علو مقام و رحمت الهى براى امام راحل(ره), شهیدان و اموات, فراموش نشود.
11 ـ مولودیه
شب و روز 13 رجب, سالروز ولادت مولود کعبه, حضرت امیرالمومنین على(ع) است; نیکوست به همین مناسبت, به ذکر فضائل و مناقب آن حضرت پرداخته شود.
12 ـ سوگوارى
باتوجه به این که 15 رجب مصادف با رحلت حضرت زینب کبرى(س) مى باشد, شایسته است به همین مناسبت, با ذکر فضائل و مصائب آن بانوى نمونه, به سوگوارى پرداخته شود.
13 ـ قدر لحظات
حال که خویشتن را در این چند روز از همه چیز و همه جا فارغ ساخته ایم و به جمع سالکان طریق دوست پیوسته ایم, شایسته است براى نیل به تکامل معنوى, از تمامى لحظات ملکوتى اعتکاف استفاده کنیم. و به قول دیگر, شبها و روزهاى اعتکاف همان هنگامه هاى عروج و صعود است که مى توان مسافت چهل ساله را به سرعت طى کرد; پس زینهار که این خلوت و سفر معنوى به نوعى با غفلت و سهل انگارى سپرى شود!
آرى, ((هرشب, شب قدر است اگر قدر بدانى.)) باید مواظب بود در این ایام و لیالى نورانى, صفات رذیله اى مانند: سوءظن, حسادت, عجب, ریا, تکبر, غیبت, غفلت, دروغ و سایر امور ناپسند دل نورانى معتکفان را آلوده نکند.
14 ـ اندیشیدن
براساس آیات و روایات ((تفکر)) و ((تدبر)) بهترین عبادت است; لذا چه نیکوست که در مسائل خداشناسى, خودشناسى و غیره به تفکر و اندیشه پرداخت.
15 ـ خواب
یکى از نیازهاى روحى و جسمى هرانسانى, خواب است; لذا معتکفان براى خود و دوستان شرایط مطلوبى فراهم بسازند تا بعد از مدتى استراحت, با انرژى و شادابى بیشترى به امور عبادى خود بپردازند. از این روست که خداوند حتى خواب روزه دار را نیز عبادت شمرده است.
16 ـ علاج افسردگى
چه بسا عده اى از معتکفان ـ خصوصا نوجوانان ـ به سبب دورى از خانواده و دوستان, گاهى دچار دلتنگى بشوند; لذا بستگان و دیگران مى توانند با حضور خود در مسجد و دیدار از آنان, به تشویق و تقویت آن ها بپردازند.
17 ـ روحیه تعاون
یکى از ثمرات گرانبهاى اعتکاف, مسإله تعاون و همکارى است که مى توان به روشهاى متعدد, این روحیه را تقویت کرد; همانند: جاروکردن مسجد, پذیرایى در هنگامه هاى افطار و سحر, شستن ظروف و...
18 ـ آداب مساجد
سزاوار است در خصوص فضائل مسجد, آداب و احکام آن را نیز به یاد سپرد و مراعات نمود.
مانند ثواب عبادت و نشستن در مسجد, رعایت کردن احترام و قداست مسجد, خواندن نماز تحیت, آلوده نکردن مسجد, وجوب طهارت آن در صورت آلودگى, عدم دست زدن به وسایل مسجد و غیره.
19 ـ بهداشت
مسائل بهداشت فردى, جمعى و مکانى باید مراعات شود; مثل: عدم حضور افرادى که بیمارى مسرى دارند, پاکیزه نگه داشتن جایگاه, وجود لوازم بهداشتى و...
20 ـ امکانات
فراهم کردن کتاب هاى قرآن, مفاتیح الجنان و مناجات, مهیا ساختن مهر و تسبیح به اندازه کافى, وجود کمکهاى اولیه, فعال شدن سیستم تهویه و هواکش و...
21 ـ استحمام
از آنجایى که براى عده اى ممکن است موجبات غسل فراهم شود, لذا مسوولین محترم با نزدیک ترین گرمابه قراردادى ببندند و یا این که در صورت امکان, در همان حیاط و محوطه مسجد چند دوش حمام راه اندازى کنند.
22 ـ توصیه هاى امنیتى
عدم آوردن اشیإ گران قیمت, عدم دست زدن به وسایل برقى و حرارتى, وجود مإموران انتظامى در اطراف جایگاه ـ خصوصا جایگاه اعتکاف خواهران ـ و غیره.
23 ـ حلالیت طلبى
از آنجایى که ممکن است در این چند روزه ـ به صورت خطا و جهل یا خداى ناکرده عمد و علم ـ نسبت به دیگران بى احترامى و غیبتى محقق شده باشد, پس لازم است که معتکفان گرامى در پایان اعتکاف, از همدیگر حلالیت بطلبند.
24 ـ غبار روبى
همان طورى که پیش از اعتکاف بحمدالله در امر ((غبارروبى مساجد)) مشارکت به عمل آمده; شایسته است پس از اتمام زمان و مراسم با شکوه و گسترده اعتکاف, به بهداشت و غبار روبى جایگاه اعتکاف نیز اهمیت داده شود.
25 ـ نکاتى دیگر
برگزارى مسابقات دینى, نوشتن خاطرات, مقاله و شعر, کشیدن طرح پیرامون اعتکاف (قبل یا بعد از اتمام مراسم), نوشتن و بازگو کردن پیشنهادها و انتقادات به مسوولان محترم ستاد اعتکاف, گرفتن عکس دسته جمعى با دوستان معتکف و...
پى نوشتها:
1 ـ سوره توبه, آیه 18.
2 ـ سوره ذاریات, آیه 56.
3 ـ سوره بقره, آیه 125.