تنوع ساختاری و موضوعی نسخه های خطّی طبّی دورۀ قاجار موجود در کتابخانه های ایران (مقاله علمی وزارت علوم)
درجه علمی: نشریه علمی (وزارت علوم)
آرشیو
چکیده
هدف: در ایران مانند سایر جوامع، علم طب از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و در ادوار تاریخی مختلف، نسخ خطی بسیاری در زمینه طب نگاشته شده است. از آنجا که دوره قاجار در تاریخ علم طب و پزشکی ایران یکی از مهم ترین ادوار تاریخی است، هدف این پژوهش شناخت و بررسی نسخه های خطّی طبّی این عصر از نظر ساختاری و موضوعی آن ها است.روش: این تحقیق، به شیوه کتابخانه ای و با روش تحقیق پیمایشی از نوع تحلیل محتوا انجام شده است. جامعه آماری این پژوهش نسخه های طبّی عصر قاجار موجود در فهرستگان نسخه طبّی ایران (فنخا) است که با جست وجو در بیش از 320000 نسخه معرفی شده در آن فهرستگان به شیوه سرشماری، تعداد ۱۱۳۵ عنوان کتاب طبی دوره قاجار در 3136 نسخه، شمارش و جدا شده و مورد بررسی قرار گرفته است. ابزار گردآوری داده ها، سیاهه وارسی است. تجزیه و تحلیل داده ها نیز با کمک جداول و نمودارهای آماری انجام شده است.یافته ها: در میان نسخه های خطی مورد تحقیق، تعداد ۱۱۳۵ نسخه خطی دارای عنوان غیر تکراری یافت شد که ۲۶۵ مورد از این نسخه ها تألیفات عصر قاجار بودند و مابقی آن، استنساخ های متعدد از این نسخه ها است. از نظر محتوایی، موضوعات داروسازی و داروشناسی (21/1 درصد) و شناخت بیماری ها (21/1 درصد) و درمان بیماری (19/3 درصد) از موضوعات پرکاربرد در این نسخه ها هستند.موضوعات گیاهان دارویی، مامایی، طب کیمیاوی و طب در سفر هر کدام کمتر از 2 درصد از نسخه ها را به خود اختصاص داده است. از میان ۱۱۳۵ عنوان نسخه طبی غیرتکراری در عصر قاجار 49/9 درصد از کل این نسخ برابر با ۵۶۷ مورد با ساختار رساله بوده اند و تعداد ۴۷۴ نسخه برابر با 41/7 درصد از کل نسخه ها نیز با ساختار کتاب بوده اند. تعداد ۶ نسخه 0/5 درصد از کل) از لحاظ کتاب یا رساله بودن مشخص نشدند. ۸۸ مورد از نسخه های طبی مورد بررسی قرارگرفته (۷/۷ درصد) نیز بدون اطلاعات بودند.نتیجه گیری: با توجه به بیماری های موجود در عصر قاجار مانند طاعون، وبا، حصبه و آبله، جلوگیری از این بیماری ها و درمان این بیماری ها بسیار مورد توجه اطبا قرار می گرفته و رساله ها و کتب مختلفی در این باب نوشته شده است. چنانکه با ورود داروسازی نوین به ایران و ظهور و رواج داروهای غیر گیاهی (شیمیایی)، داروسازی و داروشناسی در این دوره از موضوعاتِ پرکاربرد است. در عصر قاجار تألیف و استنساخ نسخ خطی بسیار مهم بوده است و کاتبان اغلب خود را با القابی مانند حکیم و طبیب معرفی می کردند. این امر نشان دهنده فعالیت گسترده طبیبان در سنت کتابت و نسخه نویسی است. بیشترین تعداد نسخ خطی در این عصر با ساختار رساله بوده است. موجز و تخصصی بودن رسالات و همچنین سرعت زیاد در نشر موضوع در قالب رساله را می توان دلیل این موضوع دانست. همچنین با رواج سیستم آموزشی ساختار رساله به دلیل مناسب بودن برای جزوات درسی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته بود. علاوه بر زیاد بودن رساله های خطی، تألیف و استنساخ ساختار کتاب نیز بسیار مورد توجه طبیبان این دوره بوده است. نسخه های خطی با ساختار کتاب نیز به دلیل آنکه مفصل هستند و نویسنده قادر است در موضوعی کلی چندین باب را بیان کند، همین طور برای نگارش کتب مرجع مورد توجه بوده اند. بسیاری از کتب پیشینیان نیز در این دوره مورد توجه و استنساخ قرار گرفته اند.Structural and Thematic Diversity of Medical Manuscripts of the Qajar Period Available in Iranian Libraries
Purpose: Medicine can be considered as one of the most important sciences in the history of mankind and its progress is considered as one of the basic components for the formation of civilizations. In Iran, like other societies, this science is of special importance, and in different historical periods, many manuscripts have been written in the field of medicine. Since the Qajar period is one of the most important historical periods in the history of medicine and medicine in Iran, the purpose of this research was to identify and examine the medical manuscripts era in terms of their structure and subject.Methods: This research was done in a library manner and with a descriptive-analytical research method. The statistical population of this research is the medical manuscripts of the Qajar era available in the list of manuscripts of Iranian libraries (Fankha) with a frequency of 3136 manuscripts.The data collection tool was a checklist, and data analysis was done with the help of statistical tables and graphs.Findings: Among the researched manuscripts, 1135 manuscripts with non-repetitive titles were found, 265 of these manuscripts were written by the Qajar era, and the rest are numerous copies of these manuscripts. In terms of content, Pharmacy, and Pharmacology (21.1%), disease recognition (21.1%), and disease treatment (19.3%) are among the most frequently used topics in these manuscripts. The topics of medicinal plants, midwifery, chemical medicine, and travel medicine (each less than 2%) of the prescriptions have been allocated to themselves. In terms of structure, among the 1,135 non-repeated medical manuscript titles in the Qajar era, 49.9 percent of all these manuscripts were in the form of treatises and 41.7 percent of them were with the structure of a book. Also, 2.8 was without determining the structure or without information.Conclusion: Due to the diseases that existed in the Qajar era, such as plague, cholera, typhoid, and smallpox, the prevention and treatment of these diseases have been given much attention by doctors and various treatises and books have been written on this topic. The reason for the arrival of modern pharmaceuticals in Iran and the emergence and spread of non-herbal (chemical) drugs, pharmacy, and pharmacology are widely used topics in this period. The majority of the treatise structure of the medical manuscripts of this course is due to the conciseness and specialization of the treatises, as well as the speed in writing and writing a subject in the form of a treatise. In addition, with the spread of the educational system in this period, the structure of the treatise is more and more interesting due to its suitability for textbooks.The doctors and physicians of this course tried to write manuscripts with the structure of the book in detail and on a general subject with several chapters and as reference books.
تبلیغات
