گزیده کتابشناسى توصیفى تبلیغ
حوزه های تخصصی:
دریافت مقاله
آرشیو
چکیده
متن
شیوههاى دعوت و تبلیغ از دیدگاه قرآن
محمدحسین فضلاللهترجمه مرتضى دهقان طرزجانىتهران، انتشارات یاسر، چاپ اول1359، 144 صفحه، رقعى،
این کتاب بر محور تبلیغ و قرآن در دو بخش با سرفصلهاى گوناگونسامان یافته است. برخى عناوین بخش اول عبارتند از: دعوت ودولت، ویژگى ذاتى دعوت اسلامى، هدف، شیوه، شیوه اسلام در راهبهبود روابط بشرى همگام با ابراهیم(ع)، همگام با نوح... است.
در بخش دوم مباحث زیر آمده: خاورشناسان و شیوه قدرت و زور درقرآن، سیرى در آیات قتال، همگام با جنگها و غزوات پیامبر(ص)،عدم اجبار در دین، اکراه در قرآن، ارتباط آیه با بینش آزادىعقیده، آیه و نظریه اختیار، شیوههاى مسالمتجویانه در پایگاهقدرت.
از نویسنده این کتاب آثار دیگرى نیز در باره تبلیغ منتشر شدهاست. اثر حاضر که برگردان از عربى است، و نام اصلى آن ذکرنشده است، محروم از نثر فارسى رسا و شیوا استبه هر حالنمونههایى در معرفى این کتاب از همین اثر تقدیم مىشود.
فکر تالیف چنین کتابى، زاییده نیاز شدیدى است که نویسندگاناسلامى با آن روبرو شدهاند. این کتاب مىکوشد تا خطمشى اساسىدعوتگر را مطابق با رسالتش ترسیم کند و تجارب انقلابىپیامبر(ص) و ائمه(علیهم السلام) را عرضه دارد و بدین وسیلهتحول عظیمى در مدار عملى تمامى مسلمانها- چه پیشروان و چهپیروان - بیافریند و شیوه عملى را آنچنان که در اندیشه ما استپیاده سازد.
چه بسا، آنگاه که به بررسى دورانهاى درگیرى فکرى مسلمینبپردازیم، این نیاز بیشتر احساس شود. در چنین موقعیتىمىتوانیم اشتباهات عملى دعوتگران را در مسیر دعوتشان بیابیم،متاسفانه عدم کاربرد صحیح شیوههاى تبلیغ، این اثر سو را داشتکه نقطه مقابل این فکر تقویتشد و تا آنجا نفوذ یافت که ایناندیشه شکل گرفت و شایع شد که:
«دین بحث عقیدتى را جایز نمىشمرد، به مباحثه ترغیب نمىکند وبراى افکار دیگران و مشکلات عقیدتى و شبهات و مبارزاتشان علیهدین، زمینه مناسب براى عرضه فراهم نمىآورد».
«قرآن مجید روى موضوع ترک تقلید عقیدهها و عادات نادرستپیشینیان شدیدا پافشارى کرده، «عقل» را در مقام معرفتحقیقىارج نهاده و بر اقامه برهان و دلیل که اساس ایمان است،ایستادگى مىکند، پس حقیقتى که روشنگر نداشته باشد و روشنگرىکه فاقد دلیل باشد وجود ندارد». (1)
سیره تبلیغى پیامبر اکرم(ص)
درآمدى بر سیاست تبلیغى اسلام در عصر ارتباطاتاصغر افتخارىسازمان تبلیغات اسلامى، چاپ اول تابستان1377، رقعى، 148 صفحه.
در مقدمه مىخوانیم:کتاب حاضر که نتیجه تامل در آثارى چند، پیرامون «تبلیغات درسیره نبوى(ص) است، بااین هدف تهیه شده است که جوهر اصلى تبلیغرا با مراجعه به سنت نبوى براى خواننده مشخص سازد. (2)
این اثر در چهار فصل به ترتیب زیر سامان یافته است:
فصل اول: تبلیغات در عصر حاضر; فصل دوم: ویژگىها و اصولتبلیغات اسلامى; فصل سوم: حامل پیام در تبلیغ اسلامى; فصلچهارم: آسیبشناسى تبلیغ اسلامى.
بخش نخست کتاب مقدمهاى علمى و جامع در باره «چیستى تبلیغ»است که از مقاله «پروپاگاندا» از دایره المعارف بریتانیکاانتخاب و تلخیص شده است. سایر بخشها ترجمه و تلخیص و اصلاحکتاب اضواء على الاعلام فى صدر الاسلام. خصائصه، دعائمه، وسائله،مناسباته و مراکزه» از محمد عجاج الخطیب است. این کتاب در ششفصل، از تبلیغات اسلامى به عنوان «علم» سخن رانده و نشانداده است که تبلیغ در اسلام داراى ساختار، الگو و اصولى مىباشدکه به آن رنگ علمى بخشیده و شایسته است تا پیرامون آن تامل وتحقیق بشود.
در مقدمه آمده است:
چون دکتر خطیب در بررسى موشکافانه خود بعضى از نکات ظریف سیره تبلیغى حضرت رسول(ص) را ندیده و یا اگر متوجه شده به اجمال ازکنار آنها عبور کرده است از این رو لازم بود تا با مراجعه بهمنابعى دیگر این بحث تکمیل و نقایص جبران شود. به همین منظورعمدتا از دو کتاب براى رفع نقص بهره گرفته شد و در هر مورد باآوردن پاورقىهایى حق صاحبان کتب ادا شد این دو کتاب عبارتنداز:
المدینه فى صدر الاسلام، الحیاه الاجتماعیه و السیاسیه والثقافیه، بیروت، موسسه علوم القرآن و مکتبه دارالتراث(للمدینه)، 104 ه (1984 م)
الدکتور محمد السید الوکیل، المدینه المنوره عاصمه الاسلامالاولى، جده، دارالمجتمع للنشر و التوزیع،1409 ه (1989 م) البته به تناسب از کتب دیگرى هم بهره بردهایم که در متن بهآنها اشاره شده است. (3)
مولف مىنویسد: کتاب محمد عجاج الخطیب را با اصلاحاتى چند، بهطور مفصل و مبسوط آوردهایم... مولف در پارهاى از برداشتهاىتاریخى دچار اشتباه شده است، از این رو براى آنکه بتوانیمگوهره و جوهره واقعى سنت تبلیغى حضرت رسول(ص) را به نمایشبگذاریم، لاجرم به طرح استنتاجاتى تازه از دیدگاه شیعهپرداختهایم. (4)
این اثر که خالى از فایده نیست اشکالهایى دارد مانند:
1) مشخص نیست که پیشنهادها و استنتاجها از چه کسى است. بهتربود تهیه کننده این اثر در آغاز ترجمه هر اثرى یا فصلى ازمنابع یادشده را آورده و سپس اصلاح و نقد مىکرد. یا به گونهاىدر متن حروفچینى مىشد که مشخص باشد، هر نظریه از چه کسىاست،کدام سخن از مترجم است و کدام از مولف.
2) اگر همین سیره نبوى(ص) در تبلیغ از نوشتههاى فارسىسیرهنویسان شیعه -و یا به ضمیمه آثار دیگران- استخراج مىشداثرى بسیار پربها و جامعتر عرضه مىشد.
3) برخى استنتاجها قابل تامل است، گرچه اصل سخن شاید درستباشد مثلا در صفحه 58 بند دوم و صفحه 51 و صفحه49، آیه تبلیغ.
سخنورى و شخصیت در آداب سخن
سیدمحمدعلى مقدسىقم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامىچاپ اول،1377، وزیرى، شومیز، 208 صفحه.
در مقدمه این اثر مىخوانیم:
کتاب حاضر حاوى قواعد و آداب سخنورى و در بردارنده دستوراتىبراى تقویت جهاز تنفس و در نتیجه تقویت قوه ناطقه و عوامل رشدشخصیت و غلبه بر ترس و چیرگى بر حس حقارت و صدها موضوع و مطلبدیگر است که رعایت آنها براى کسانى که قصد ورود به کرسى خطابهرا دارند، ضرورى است... کتاب حاضر، هم جنبه درسى و دانشگاهى وحوزوى دارد و هم در عین حال به تمام معنا کتابى خواندنى وشیرین است. معرفى کتاب را به خود کتاب وامىگذارم (5) و فقط متذکرمىشوم: مطالب کتاب با آخرین دستاوردهاى علمى و تحقیقات جدیددر فن سخنورى هماهنگ است. (6)
اثر حاضر که از دیدگاه نویسندگى کاستىهاى فراوان دارد، بدوننظم دقیق منطقى حدود 200 عنوان را براى اهل منبر ردیف کردهاست. از طرفى چون در مقام کتابسازى و فربه کردن نیست، نکاتسودمندى را در حجم اندک، پیش روى خواننده قرار مىدهد. براىآشنایى با نثر و محتواى این اثر، نمونههایى را در زیرمىآوریم:
راههاى رفع نگرانى و نترسیدن از کرسى خطابه:
1 - همیشه به خود تلقین کنید که به خوبى از عهده سخنرانى برمىآیید...
2 - باید دانست که سخنرانى در برابر جمع، همان سخن گفتن براىفرد است، چه تفاوت دارد. که انسان براى یک فرد حرف بزند یابراى جمع کثیرى سخنرانى کند. پس چگونه است که از حرف زدن دربرابر فرد وحشتى به خود راه نمىدهید، اما از سخن گفتن دربرابر جمع وحشت دارید. این چیزى است که با تلقین باید به خودبقبولانید.
3 - نطق را نزد خود تمرین کنید تا ملکه شود اما به هیچ وجهنطقى را از بر نکنید، سخنران توانا صحبت مىکند نه نطق، باشنوندگان حرف مىزند، نه این که مطلبى را از بر بخواند.
4 - طرح سخنرانى را از پیش آماده کنید و مقدمه و متن و نتیجهرا فهرستوار و به ترتیب منطقى در نظر بگیرید، اشکالى نداردیادداشتهاى مختصرى از رؤوس مطالب در برگهاى کوچک در دست نگاهدارید.
5 - صحبت در برابر آینه - براى مبتدیان - تا اندازهاى مىتواندمعایب حرکت و آرایش دست و سر را بر طرف کند، فیلم و نوار نیزمؤثر است.
6 - براى تلفظ درست و دقیق نامها، واژهها و اسامى اماکن، بهتراستحتى با استفاده از کتب لغت ضبط دقیق آنها را بدانیم و بهخاطر بسپاریم.
7 - وسایل صوتى قبلا آزمایش شود، زیرا قطع و وصل صدا و...گوینده و شنونده را مىآزارد در فضاى کوچک هم نبودنش بهتر است.
8 - گوینده نباید در آغاز - و حتى در پایان - اظهار عجز وناتوانى و عذرخواهى کند بلکه باید با اولین جملهها آتش شوق رادر دل شنوندگان بر افروزد. مثلا فهرست کوتاهى از مطالب را اعلامو شنوندگان را تشنه و تشویق کند. (7)
جایگاه تبلیغات در جهان امروز
احمد رزاقىسازمان تبلیغات اسلامى، چاپ اول، تابستان1377، 164 صفحه، رقعىدر مقدمه کتاب مىخوانیم:
گرچه پیام نجات بخش اسلام در سراسر گیتى طنین انداخته است لیکننباید از اهمیتحیاتى مطالعه و شناخت ابزار و عناصر و شیوههاىمؤثر تبلیغى غافل بوده و رمز موفقیت مبلغان و معماران بزرگجامعه بشرى در تعمیق و گسترش فرهنگ اسلامى را مورد بى اعتنایىقرار دهیم.
با عنایتبه این مهم و با توجه به رسالتسازمان تبلیغاتاسلامى...، سعى نمودیم تا با الهام از معمار و مبلغ فقید وفرزانه انقلاب اسلامى حضرت امام خمینى(ره) ارکان اصلى تبلیغاتدینى را به مناسبتسالگرد تاسیس سازمان تبلیغات اسلامى درمجموعه حاضر تدوین و تشریح و در اختیار علاقهمندان قرار دهیم. (8)
احیاى سخنان حضرت امام راحل(ره) و ترویج عملى آن اندیشهها،بسیار باارزش است. در این اثر نویسنده تلاش کرده تا به حضرتامام راحل به عنوان «مبلغ» نگاه کند و به اندازه ظرفیت وظرافتبینش خویش از سیما و سیره آن حضرت سوژهها و خوشههایىهماهنگ با «تبلیغات» فراهم کند.
نشر این اثر در حد انتشارات سازمان تبلیغات اسلامى نیست وظاهرا مخاطب مشخصى ندارد و در باره امور گوناگون مطالبى داردو از کلیاتى درباره تبلیغ و تعریف تبلیغ و جایگاه تبلیغ،گرفته تا رادیو و تلویزیون و اهداف صدا و سیما در جمهورىاسلامى و حج و تبلیغات خارجى و هنر و اتحاد طلاب و روحانیتانقلابى [کذا] شناسایى و طرد روحانى نمایان، پرهیز از تجملات وتشریفات در حوزهها، مبارزه با تحجرگرایى، ایجاد تحول در سیستمدرسى حوزهها، تهذیب، نظم و انضباط در حوزهها و تحکیم پیوندحوزه و دانشگاه و... را مطرح کرده است.
فصلى نیز به ویژگىهاى مبلغ اختصاص دارد، ولى به هفت صفت ازقبیل: معنویت، اخلاص، تواضع، زهد، شجاعت، معرفتسیاسى و تبلیغعملى، قناعت کرده و از آوردن سایر ابواب که در کتابهاى دیگرمانند محجهالبیضا و جامع السعادات و قلب سلیم آمده، اجتنابشده است.
فصلهاى دیگر کتاب «رسالت مطبوعات»، «شیوههاى تبلیغى اسلام وغرب»، «ابزار تبلیغات» است.
از بیش از هشتاد کتاب و مقاله حضرت امام(ره) به کمتر از هشتمورد عنایتشده و با نگاهى کوتاه از کتابهایى که به قلم شریفحضرت امام نگارش یافته، تنها نام «ولایت فقیه» به چشم مىخوردکه ظاهرا آن هم تنظیم درسهاى معظمله در نجف اشرف است.
تبلیغات دینى، ابزارها و شیوهها
احمد رزاقىسازمان تبلیغات اسلامىچاپ اول، تابستان1377، رقعى، 182 صفحهاین اثر گزیدهاى از سخنان رهبر معظم انقلاب اسلامى (دامظلهالعالى) در باره تبلیغات است، در مقدمه مىخوانیم:
بىتردید، مطالعه و بررسى نقطه نظرات و دیدگاههاى صاحبنظران،اندیشمندان و مبلغان موفق و رهبران دینى، به ویژه آنان که درعرصههاى علم و عمل قلههاى رفیع و بلند موفقیت و پیروزى را فتحکرده و در مکتب وحى شیوههاى جنگ فرهنگى، تبلیغى با دشمنان وطریق ارشاد و تبلیغ و تعلیم را آموختهاند، بر همه مبلغان،مربیان، دستاندرکاران تبلیغات کشور لازم و واجب است.
در این راستا، معاونت آموزش و پژوهش سازمان تبلیغات اسلامى کهبخش مهمى از رسالت فرهنگى و پژوهشى کشور را به عهده دارد، سعىنموده استبا تدوین و تشریح بیانیهها و خطبهها و رهنمودهاىرهبر معظم انقلاب حضرت آیهالله خامنهاى در باره شیوههاى ابلاغپیام و خصلتها و رسالتهاى مبلغان دینى و راههاى مقابله باتبلیغات گسترده استکبار جهانى، گامى در جهت استفاده ازگنجینههاى گرانبهاى علمى و دینى اسلامى بر دارد. (9)
بررسى میزان توفیق نویسنده در جمعآورى همه رهنمودهاى رهبرفرزانه(دامظلهالعالى) و این که با تقطیع پارهاى از سخنان، چهآسیبهایى به قراین حالیه و مقالیه، امکان راهیابى دارد جاىتامل است.
بخشهایى از این اثر را با هم مىخوانیم:
«اگر تبلیغ، درست انجام نشود به ضد تبلیغ بدل خواهد شد وتاثیر منفى به جاى خواهد گذاشت» (10)
«یکى از مصادیق بارز «ضد تبلیغ» افزایش حجم و کمیت تبلیغ(بدون توجه به کیفیت و محتواى آن) است، تعدد سخنرانىهاى کممحتوا با موضوعات و مطالب تکرارى، کثرت مجلات، نشریات وروزنامههاى مشابه، برگزارى سمینارها و کنفرانسها و میزگردهاىکممایه و کممحتوا و... نمونههایى از تبلیغات غلط و بىاثر وخنثى کننده تبلیغات صحیح و مطلوب است». (11)
«اگر میزان تبلیغات ما در سطح جهان و جامعه خودمان بسیارزیاد ولى بدون کیفیتباشد، تاثیر لازم را نخواهد داشت... دربسیارى موارد از حرکتهایى که به منظور تبلیغ انجام مىشود، اثرمعکوس برجا مىماند». (12)
نویسنده در باره موسیقى مىنویسد:
موسیقى یکى از ارکان فرهنگ هر ملتى است. موسیقى به مفهومواقعى آن یک عامل مهم تربیتى در ایجاد نظم و تفاهم بین افراداست، ویژگىهاى هنر یک ملت در واقع هویت ملى و مذهبى آن ملت رانشان مىدهد. (13)
پژوهشى در تبلیغ
محمدتقى رهبرسازمان تبلیغات اسلامىچاپ اول، تابستان 1371، وزیرى، 494 صفحه
کتاب حاضر، حاصل سالها تلاش فکرى و عملى دانشور متعهد وگرانمایه استاد محمدتقى رهبر، در تبلیغات اسلامى است و بخشى ازمطالب مورد نیاز را در بر دارد. این نوشتار در باره تبلیغات وتاریخچه تبلیغ و سیر تاریخى آن در اسلام و کلیات و عناصر تبلیغو تبلیغات در دوره معاصر سخن مىگوید و سرانجام خط مشى وراهبرد کلى تبلیغات را ترسیم مىکند. (14)
مولف محترم در پایان مقدمه یادآور مىشود:
متاسفانه در زمینه تبلیغات اسلامى سازمان یافته و پیشرفته،کارى چشمگیر انجام نشده و روند تبلیغات تاکنون خود جوش و بدونضابطه و نظام بوده است.
به یقین اگر شیوههاى رایجبراى برههاى از زمان کافى بوده،امروزه که دگرگونى جهان را فراگرفته است، اینها کافى به نظرنمىرسد.
به هر حال امروز که براى مسایلى کم اهمیت در دانشگاهها ومحافل علمى رشتههاى تخصصى و علمى دایر شده و ابعاد مباحث آنمسایل به صورت گسترده بررسى مىشود، چگونه مىتوان از جایگاهتبلیغ در علوم و فنون غفلت ورزید، حال آن که عالم به زمانبودن در روایات تحسین شده است.
از مصادیق مهم «العالم بزمانه»، شناخت مقتضیات زمان،خصوصیات مردم، محیط تبلیغ، جریانهاى فکرى، مکتبها، دوستان ودشمنان دین و شیوه و ابزار عرضه فرهنگ اسلام، همگام با روندتکاملى تفکر و بینش انسان است.
بر این اساس بر آن شدیم، تا مساله تبلیغ را در جهات مختلفبررسى کرده و با تکیه بر متون و سیره اسلامى و با توجه بهتحقیقات علمى و فنى و هنرى در این مساله به تحلیل مباحث آنبپردازیم براى این منظور طرحى را تهیه کرده و به مطالعه آنپرداختیم، حاصل آنها، صدها صفحه کتاب شد، که مطالب و مباحثمربوط به تبلیغ را به شیوه علمى و آموزشى و با ارایهنمودارهاى عینى و تاریخى و آمارى، ارایه مىکند.
بخشهایى از مباحثیاد شده در دروس واحدى دانشگاه امام صادق(ع)براى دانشجویان رشته تبلیغ، بحث و گفتگو شد. از طرف دانشجویاناین رشته نیز هزاران صفحه کار تحقیقى به صورت جزوه یا رسالهکارشناسى ارشد تهیه شد که منبع مطالعاتى ارزندهاى خواهد بود.
مطالب کتاب حاضر، حاصل مطالعات و تلاشهاى پیگیرى است که طى چندسال در آن دانشگاه از سوى نگارنده انجام شد و ما آن را گامهاىنخستین پژوهش و تحقیق در این مبحث مىدانیم که به همت کاوشگرانو محققان، برگهاى ارزندهترى بر آن افزوده خواهد شد. (15)
این اثر در بخشهاى دهگانه زیر تنظیم شده است:
1) تاریخچه تبلیغ2) سیر تاریخى تبلیغ در اسلام3) تبلیغات در دوره معاصر4) کلیات تبلیغ5) ماهیت تبلیغ6) عناصر تبلیغ7) استراتژى تبلیغات8) خط مشى در اسلام9) ابزار تبلیغ10) ابزار تبلیغ در اسلام
تبلیغ اسلامى و دانش ارتباطات اجتماعى
محسن خندانسازمان تبلیغات اسلامىچاپ اول، بهار 1374،306 صفحه
کتاب حاضر رساله فوق لیسانس نویسنده در رشته تاریخ و فرهنگ وتمدن ملل اسلامى است که طى دو سال تهیه شده است این اثر بر آناست روحانیون را به منظرى جدید دعوت کند و زمینهاى براىاندیشیدن پیرامون ضرورت و چگونگى ایجاد دگرگونى در تبلیغ بهآنها معرفى کند.
بر آن است تا به مسوولان تبلیغات اسلامى، یادآور شود که در دیگرشاخههاى علوم انسانى و در جهانى که متهم به بسیارى از ضدارزشها است مسایلى وجود دارد که ما تاکنون از آن غافل بودهایمو بهایى سنگین نیز براى این غفلت پرداختهایم و اکنون مىتوانیمبىآنکه از روى جهل سخن از ضعف اسلام براى رویارویى با مسایلکنونى جهان بشریت، بر زبان آوریم، با شهامت و با تکیه بر قوتعلمى خویش و در چهارچوب ارزشها و بینشهاى اسلامى، ازدستاوردهاى کلیه علوم جدید بشرى در همه زمینهها به ویژه جبرانضعف آشکار تبلیغ دینى و هم در مرحله تحقیقات و نظریات و هم درمرحله اجراى برنامهها، بهرههاى فراوان بریم. (16)
این اثر که شش فصل دارد در آغاز آخرین فصل به جمعبندى فصولپیشین پرداخته که خلاصه آن در ادامه مىآید.
در فصل اول، به واژه «تبلیغ» و مترادفهاى آن در زبانهاىعربى و انگلیسى پرداخته شده است، این تحقیق نشان مىدهد که هیچیک از واژههاى مربوط به تبلیغ در این زبانها برگردان خوبىبراى تبلیغ با بار مفهومى خاصى که در زبان فارسى دارد، نیست.
در فصل دوم، ابتدا تعریف تبلیغ در متون جامعهشناسى ،روانشناسى، دایرهالمعارفها و... بررسى شده، سپس در متوناسلامشناسى تعریفها گردآورى و جمعبندى شده و... در ادامه ازرابطه تبلیغ با «دعوت»، «امر به معروف و نهى از منکر» و«آموزش» به اختصار بحثشده است.
در فصل سوم، با اشاره به تاریخچه تبلیغ در جهان و پیشرفتابزارهاى تبلیغ و گسترش مطالعات، پیچیدگى این پدیده اثباتشده، آنگاه با توجه به تبلیغى بودن اسلام و لزوم دیگرگونىراهها و شیوهها و... تاکید شده که دستگاه تبلیغ دینى مافاصله زیادى با آنچه که باید باشد، دارد... و ادعا شده کهتنها راه، سامان علمى به مطالعات در باره تبلیغ و بررسى آن براساس «دانش ارتباطات» است.
در فصل چهارم،... با نگاهى به دگرگونى و رشد دانش ارتباطات بهمساله «مدل ارتباطى» پرداخته شده و مدل منبع معنا، بهعنوان کاملترین مدل ارایه شده، با تفصیل بیشترى مطرح شده است.
در فصل پنجم، اجزا و عناصر «تبلیغ» به عنوان یک نوع ارتباطبا استفاده از «مدل معنا» و با بهرهگیرى از آیات، روایات ومتون اسلامشناسى مورد بررسى قرار گرفته شده است. (17)
روشهاى تبلیغ و سخنرانى
احمد صادقى اردستانىقم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامىچاپ دوم، تابستان 1374، رقعى، شومیز، 280 صفحه
در آغاز کتاب چند توضیح و پیشگفتار در بیست و هشت صفحه آمده ومتن کتاب در دوازده فصل تنظیم شده است. بسیارى از مباحث کتابدر سالهاى پیش، عنوان درس یا مقاله و... بوده است. عناوین ایندوازده فصل به ترتیب زیر است:
نقش عمل مبلغ در کارآیى تبلیغ، برترین گفتار در بیان قرآنکریم; زیان تبلیغ بدون علم; قاعده تدریج در قلمرو تبلیغ;رعایت استعدادها و زمینههاى روانى; شرایط زمانى و مکانىتبلیغ; در مقابل فرهنگهاى منحط و خرافى; تواضع آموزنده وسازنده; ویژگىهاى دهگانه ابلاغ رسالت; آثار اخلاص در جهت تبلیغ;تحمل مشقت در راه تبلیغ; شیوهها و هنرهاى سخنرانى.
این اثر، نه جامع افراد است و نه مانع اغیار، بدیهى استبرخىمباحثبه تنهایى روش تبلیغ نیست مثل: اخلاص یا تحمل مشقت گرچههر عملى مخلصانه و شاق باشد ارزشمندتر است، از طرفى حاشیهروىنیز دارد مثلا: در مبحث قاعده تدریج، به بحث اولویتها - که بحثدرستى و به جایى هم است - مىپردازد، آنگاه به تدریجبه مباحثتفسیرى و لغوى خمر و میسر و آیاتش و زیانهاى خمر و میسر، واردمىشود، و به تناسب آیهاى، متذکر ارزش ذکر مىشود و کمکم به شعرباباطاهر مىرسد.
خوشا آنان که الله یارشان بى که حمد و قل هوالله کارشان بى خوشا آنان که دایم در نمازند بهشت جاودان ماوایشان بى
نمونه دیگرى از حاشیهپردازى
نویسنده به تناسب فرهنگهاى منحط و تخیلى که نظیرش در انطاکیهبود و در آیات شریفه چهاردهم تا نوزدهم سوره یس بیان شده استبه تطیر مىپردازد و به مناسبت این که در روز قیامت، در صحراىمحشر نامه عمل را به گردن افراد مىاندازند به آیه شانزدهمسوره شورا و وجوه شباهت نامه عمل با پرنده - که هر دو را طایرگویند- مىپردازد. ولى مبحث مهم سعد و نحس که موضوع آن فصل استگنگ و مبهم مىماند، یعنى به ذکر یک روایتبه عنوان «على(ع) وستاره شناسى» اکتفا مىشود. گرچه جا داشت از مباحث آماده وبسیار ارزنده و راهگشاى تفاسیرى چون المیزان و نمونه استفادهمىشد و تکلیف خواننده روشن مىشد که اگر اینها خرافات است، چرادر قرآن و روایات آمده، اگر نیست چرا اینجا زیر مجموعه«فرهنگهاى منحط و تخیلى» قرار گرفته است.
برخى نکات آموزنده که در این اثر به وفور یافت مىشود:
1 - موقعى که خسته هستید نطق نکنید، بلکه استراحت کرده ونیروى خود را ذخیره نمایید;2 - کارى نکنید که انرژى شما کاسته شود، زیرا انرژى، قوهمغناطیسى دارد، و مردم در اطراف مرد با انرژى جمع مىشوند، قبلاز نطق، مقدارى غذا بخورید;3 - آراسته و مناسب لباس بپوشید، تا جذاب واقع شوید;4 - تبسم کنید، تا شنوندگان احساس کنند، از دیدن آنهاخوشحالید;5 - شنوندگان را در یک نقطه جمع کنید، زیرا هیچ گروهى را درموقعى که پراکندهاند، نمىتوان به آسانى تحت تاثیر قرار داد.
روش تبلیغ
دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قمبىتا، بىنا، پالتویى، 104 ص.
این اثر با پیشگفتارى در هفت صفحه در ارزش تبلیغ و خطر تبلیغسو، یازده موضوع را به عنوان پیش نیاز مبلغ و دانستنىهاى لازممطرح کرده و در باره آن توضیح داده است.
در مقدمه مىخوانیم:
دفتر تبلیغات اسلامى، طى نامهاى از اساتید حوزه علمیه درخواستکرد که راهنمایىها و نقطهنظرهاى خود را در مسایل تبلیغى دراختیار قرار دهند، به دنبال این درخواست، از طرف فضلا و اساتیدپاسخهایى به دفتر رسید، مجموع آنها، تذکرات ارزندهاى بود کهدر دسترس برادران و خواهران مبلغ قرار مىگیرد....
این رساله صرفنظر از این که تذکرات اساتید و فضلاى حوزه علمیهقم است، چون مستند به منابع صحیح مذهبى و سخنان معصومان(علیهمالسلام) است در حقیقت، راهنمایى امامان و برگزیدگان خدا، وپیشتازان امر ارشاد و هدایت است. این رساله چهار بخش دارد:
1) دانستنیهایى که یک مبلغ باید بداند;2) تذکراتى در باره برخى صفات و نکتههاى اخلاقى3) شیوه برخوردهاى اجتماعى، رعایت مسایل لازم در رفتار بااشخاص ارگانها، مسوولان و... .4) روشهاى بهتر و رساتر براى تبلیغ. (18)
این اثر به رغم حجم کوچک، محتوایى غنى دارد و مطالعهاش براىتمامى روحانیان- گرچه به تبلیغ هم نپردازند - مفید است.
به بخشهاى کوتاه از این اثر اشاره مىشود:
الف: در باره شیوههاى نشر فکر آمده است: «انتخاب زبان و روشىدر گفتار و نوشتار; نه عربى بافى و نه به کار بردن بیش ازاندازه لغات خارجى، از هر لغت و اصطلاح به مقدار لازم مىتواناستفاده کرد. به کار بردن واژههاى سنگینى که خواننده و شنوندهرا گیج کند، خلاف شیوه درست تبلیغى است.
انتخاب مسایل در خور فهم مخاطببرخى مسایل عالى و مشکل را نباید براى توده مردم بیان کرد، وبرخى اعتقادات را که دانستن آن ضرورتى ندارد، نباید در خیلىموارد بر زبان آورد. پیامبر اکرم(ص) مىفرماید:
«انا امرنا معاشر الانبیاء ان نکلم الناس بقدر عقولهم...» (19) ما پیامبران ماموریم در سطح درک و فهم مردم سخن گوییم.
امام على(ع) مىفرماید:
«اتحبون ان یکذب الله و رسوله؟ حدثوا الناس بما یعرفونوامسکوا عما ینکرون» (20)
آیا مىخواهید که خدا و پیامبر را تکذیب کنند؟ پس از آنچهمىتوانند، بشناسند سخن بگویید و از آنچه باور ندارند دم فروبندید.
اهم و مهمشایسته است اهم و مهم را در مسایل درنظر بگیریم، باید بهضرورتها، چون فوریتهاى پزشکى نگریسته و در اولویت تبلیغى قراردهیم، برخى مسایل همواره اهم است و حکم اساس و زیربنا را داردمثل ایمان به خدا، معاد، توجه به حضرت ولى عصر (عج) حکومت ورهبرى و... .
تجارب و نکات تبلیغى
مهدى چراغىدفتر نشر برگزیدهقم، چاپ اول،96 صفحه، رقعى.
این اثر شامل بیش از صد قضیه عبرتآموز و سیزده نکته تبلیغىاست. نویسنده در مقدمه آورده است:
دیگران از آخرین روشهاى علمى و تجربههاى روانشناسى، مردمشناسىو جامعهشناسى و. ..
استفاده سو مىکنند ولى ما از روشهاى جدید استفاده نمىکنیم واز کولهبار عظیم «تجارب» تلخ و شیرین و موفق و ناموفق کهگنجى سر به مهر است نیز استخراجى نکردهایم; ما در زمینه«تبلیغ» آموزش جدى نمىبینیم و مثل شناگرى مىمانیم که یک دستلباس شنا به او داده مىشود و او یا غرق مىشود یا نجات مىیابد.
این اثر در فصلهاى زیر سخن مىگوید:
1) تجارب تبلیغى براى کودکان و نوجوانان; مناطق [اهل] تسنن;خانوادگى، شوونات روحانیت، معاشرتها، عاطفى، روانشناسى،محیطهاى نظامى و حقوقى، فن خطابه و مناظره، ارشادى، فنکلاسدارى، اخلاقى تربیتى عبادى.
2) نکات تبلیغى. این اثر حاکى از صفا و صداقت و خلوص وافرنویسنده است، وى در فکر حفظ شوون روحانیت و زى طلبگى و سامانبخشیدن به امر خطیر تبلیغ و دعوت اسلامى است. وفور چنین عشق وعلاقه و صفا و صمیمیت طلاب جوان به تبلیغ قرآن و عترت و خدمتبهطلاب و حوزهها در خور ستایش است. بیشتر این تجارب ویژه محیطهاىروستایى و مراکز نظامى و انتظامى است، خواندن این اثر به علماو مراجع معظم و به ویژه اساتید سطوح عالیه توصیه مىشود تا اولااز دستهگلهایى که به آب انداخته مىشود بهتر آگاه شوند و ثانیابراى نوسفران و برخى پیرهاى مغان درس اخلاق و اسرار سفر بیانکنند. این کتاب که- البته حقایق و نکات آموزندهاى هم دارد عملا چند منظوره است و مثلا براى مطایبه در محافل جشن و سرور واعیاد و موالید معصومین(علیهم السلام) مایه ادخال سرور است،همچنین بارى را از دوش برخى بداندیشان برداشته، همانهایى کهبراى استهزاى روحانیت رنجخود مىدهند و زحمت ما مىدارند.
راهنماى تبلیغ در ماه محرم الحرام
ادارهامور دفاتر و روحانیون - نمایندگى ولى فقیه در سپاه قمناشر: ستاد احیاى امر به معروف و نهى از منکرچاپ اول، خرداد1373، رقعى،246 صفحه
این اثر رهتوشهاى براى نوسفران تبلیغ در ایام محرم الحرام استو براى کسانى که دوران آغازین تبلیغ و منبر را مىگذرانند،بسیار سودمند است. در مقدمه آمده است:
... بر آن شدیم که این جزوه را به صفت راهنما و به عنوان سوژهسخن در تبلیغ ماه محرم تقدیم سربازان نهضت فکرى مکتب امامحسین(ع) نماییم. امید که موجبات خرسندى آن عزیزان فراهم شود.
صد و ده صفحه; بخش اصلى این اثر در باره امر به معروف و نهىاز منکر است. این بخش که در عین ایجاز بسیار مفید و پرمایهاستبه ضرورىترین مسایل مورد ابتلاى جامعه و اهمیت و ثواب وشرایط امر به معروف و نهى از منکر پرداخته است و انصافامطالبى آموزنده دارد که مبلغ مىتواند آنها را موضوع منبر خویشسازد.
بخش دوم شامل ضمایم است، در این بخش نیز گوى سبقت و فضیلت رادر میدان از آثارى که به همین منظور تهیه شده، ربوده است.
ضمایم چهار بخش است و مفیدترین و گستردهتریناش ذکر مصیبتهاىحماسه کربلا است که از مقدمهچینى، تکههاى عربى، اشعار و نکاتظریف فراهم آمده است.
دومین فصل ضمایم، روز شمار محرم و بخش سوم، احکام امر بهمعروف و نهى از منکر از کتب فقهى و در پایان واژهنامه است.
امید آن که خادمان امام حسین(ع) بر حسن سلیقه و فداکارى خویشبیفزایند و چشم ما را به آثارى تازهتر و کاملتر روشن کنند.
راهنماى تبلیغ در ماه رمضان
تهیه کننده و ناشر: معاونت امور دفاتر وروحانیون - نمایندگىولى فقیه در سپاهچاپ اول، شعبان 1412 ق، رقعى،183 صفحه
این اثر به مناسبت فرا رسیدن ماه مبارک رمضان سال 1412 در سىبخش و دو پیوستبراى مبلغان سپاه تهیه شده است.
این کتاب یک دوره آزمایشى رهتوشه است. هر بخشى از کتاب براىروز خاصى از ماه مبارک تهیه شده و مطالب آن بخش در سه فصل:
احکام، معارف یا پیام رمضان - که به تناسب هر روز به مباحثاخلاقى مانند توبه و ترک گناه و تقوا و شکر مىپردازد - و آخرینبخش کتاب مناسبتهاى تاریخى است.
این اثر متناسب با نیاز سربازان و پاسداران و احیانا مردم محلتبلیغ تهیه شده و مناسبتها نیز مذهبى و انقلابى هستند نظیر:
روز دوم; آغاز مبارزه مردم فلسطین در سال1347، روز سوم;شهادت سید جمال الدین اسدآبادى در سال 1275، روز چهارم;عملیات بدر1363.
پراکندگى مطالب این کتاب، سبب شده تا اثرى تقویمگونه باشد. درپایان کتاب پیوستى شامل چهل حدیث، در باره روزه دارد.
تجاربى معالمنبر
الدکتور الشیخ احمد الوائلىبیروت، دارالزهرا، بىتا،وزیرى، 240 صفحه
نویسنده که خود خطیب موفقى است، مىنویسد:
بسیارى از برادران علاقهمند به تبلیغ و خطابه از من درخواستکردند، تجاربام در این زمینه و دیدگاهام را در باره منبر مفیدو امروزى بنویسم...
اینک دو نوع مطلب در این سطور گرد آمده است.
نوع اول: عبارت است از امور امروزى و طرحهاى حاضر،نوع دوم: باقى مانده خرمن خاطراتى است که در مخزن حافظه ثبتشده بود که برخى از آنها مربوط به بیش از پنجاه سال قبل است وبه طبع، گوشههایى از آنها فراموش شده است.
در پایان مقدمه از تمام کسانى که به شکلى مىتوانند، پایههاىفن خطابه و منبر را مستحکم کنند و این رشته را ارتقا دهند،درخواستشده که دستبه قلم شوند و هر چه مىتوانند بنویسند، تاتجارب پراکنده یکجا فراهم شود و اثر ارزشمندى عرضه شود. ایناثر پیرامون منبر عزاى سیدالشهدا(ع) و اوضاع فرهنگى کشورهاىعربى است.
گرچه ممکن است آن شرایط هم اکنون در ایران نباشد، ولى به هرحال حاکى از ابتکارها و ذوق و سلیقه خوب نویسنده است و اگر هرخطیبى موضوع تبلیغى عزادارى سیدالشهدا(ع) را تا این اندازهترقى دهد، نتایج فراوانى از محرم و صفر مىتوان گرفت.
نمایى از فهرست مطالب در زیر مىآید:
«دیدگاه نوع مردم پیرامون منبر»، «اخلاقیات منبر»،«اشاراتى در باره خطیب و خطابه»، «چگونه منبر امام حسین(ع)را ترقى دهیم»، «وسایل ایجاد خطابه برتر»، «موسساتى کهشایستگى برپایى روضه دارند»، «مهمترین اهداف منبر»،«احترام منبرى»، «چگونگى تنظیم سخنرانى» و... .
نکاتى از تجارب نگارنده
تجارب من بر چند نوع است: برخى نکاتى است که نمىدانستم و ازاین رو به کار نبستم مانند:
1) جا دارد که به دورههاى درسى معمولى اکتفا نشود، من پشیمانمکه دورههاى درسى وابسته به علوم اسلامى نظیر فقه و اصول وفلسفه را به شکلى پربار نگذراندم، علومى که پایه اساسى منبراستباید در چنگ واعظ باشد. برهه جوانى بهترین هنگام تحصیلاین علوم است. در این دوران، فراغت و فرصت فراوان است و اگرمنبرى تنها بخشى از این علوم را بداند مثل آن است که هیچنمىداند، زیرا «ناقص کالعدم» است.
2) پشیمانم که دورههاى گذشته عمرم را ثبت نکردم، تا از شکستهادرس پیروزى بگیرم و نقاط مثبت را الگو و نقاط منفى را مایهعبرت قرار دهم. زیرا الان گاهى به خاطرم مىآید و ثمرهاى جز حزنو اندوه در پى ندارد، ولى اگر نوشته شده بود براى دیگران آینهعبرت مىشد.
3) از امورى که بىنهایتبر آن پشیمانم و حسرت مىخورم، اتلافوقت و تضییع عمر در پارهاى از اوقات به ویژه در عهد شباب ونوجوانى است که مىشد از آن اوقات بهرهورى کرد تا موجب تضییع وخسران نشود... .
صفات الداعیه
محمدبن ناصربن عبدالرحمن العمارریاض، مرکز الدراسات و الاعلام،چاپ اول،1417 ق - وزیرى، شومیز،136 صفحه.
نویسنده دکتر محمد عضو هیات علمى دانشگاه اسلامى محمدبن سعودریاض است و وهابى مذهب است او مىگوید:
کوشش درست در راه دعوت و تبلیغ; مبلغانى دامن همتبه کمربسته، متوکل على الله، پیرو سیره پیشگامان مىخواهد به شرط اینکه دو نکته را رعایت کنند.
اول) شیوه درست تبلیغدوم) وسیله و اسلوب خوبمن در این کتاب بحث را بر صفات مبلغ متمرکز کردم، اعم از صفاتاساسى و ویژگىهاى لازم، باشد که این ابزازى در موفقیت مبلغانباشد تا با نور و بصیرت مردم را به راه خدا بخوانند.
گرچه حق روشن و تاثیرگذار است ولى نیازمند مبلغانى کارکشته ومخلص است که کار و بار آنان تبلیغ باشد و بس، تا خدا برکاتشرا بر این امت نازل کند و بهترین امتى باشد که پیدا شده است.
این کتاب پس از کلیاتى در باب «دعوت» و نیاز به مبلغ، صفاتمبلغ را در دو بخش تنظیم کرده و در ابتدا از صفات اساسى مثلایمان، اخلاص، توکل، حلم، فداکارى، آسانگیرى، صبر سخن راندهاست.
فصل دوم به صفات لازم مثل برنامه و طرح دعوت; ابتکار و نوآورىدر اسلوب; روشهاى گوناگون; قصه; گفتگو; مناظره; تدریس وتعلیم; ضرب المثلها; بهرهورى از فرصتها و مباحث فنون تبلیغ;فصاحت; رعایت اولویتها و... را آورده است. در پایان هم ازارزش مبلغان در هفت فصل بحث کرده است.
در این کتاب از برخى صحابه نظیر ابوموسى اشعرى و ابوهریرهفراوان نقل مىکند و در هر سخنى حتما به آیه یا روایتى تمسکمىکند.(اهل سنت کلمات صحابه را هم روایت مىدانند).
این کتاب بدآموزهایى نیز دارد که در مکتب اسلام توجیهپذیر نیستمثلا در صفحات113 و 114 تحت عنوان: «انزال الناس منازلهم الاهتمام بسید القوم و القیام له - اشباع حب الفخر - فیمنیتطلع الیه» درس چاپلوسى; ذلتپذیرى; باج دادن به مترفین ومستکبرین مىدهد تا مبلغ موفق شود; و در این باره مىنویسد:
پیامبر اکرم(ص) در فتح مکه ابوسفیان را احترام کرد پس ما بایدهر که عاشق فخر استحب فخر او را اشباع کنیم؟!!
ابوموسى روایت مىکند: «ان من اجلال الله:... و اکرام ذىالسلطان المقسط»; پیامبر(ص) هنگامى که سعدبن معاذ، بزرگ اوسنزدیک مسجد شد به انصار فرمود: «قوموا الى سیدکم» یا عایشهبه یک فقیر که لباس کهنهاى داشت نان خشکى داد و شخص دیگرى کهسر و وضع مناسبى داشت را بر سفره نشانید، گفتند: چرا؟ گفت:
پیامبر(ص) مىفرماید: «انزلوا الناس منازلهم».
بدیهى است این استدلالها مخدوش و سوء استفاده از روایت است.
الدعوه الاسلامیه، الوسائل والاسالیب
محمد خیر یوسف ریاضدار طریق للنشر و التوزیع، چاپ دوم 1414 ق
این اثر دو بخش دارد: اول) وسایل تبلیغ اسلام، دوم) اسلوب وشیوههاى تبلیغ. در بخش اول، ابتدا در باره ارتباط مستقیم استو به مطالب زیر پرداخته است: داعیه، مسجد، اذان و اقامه، موسمحج، جهاد، بازارها، مراکز اجتماعات، نمایش و تئاتر. در موضوعارتباطهاى غیرمستقیم به عناوین زیر پرداخته است:
رسالهها و مقالهها، کتابها، دفترها، رسوم و کاریکاتور،روزنامهنگارى، سینما، رادیو، نوارها، تلویزیون، ویدئو و مراکزآموزشى اسلامى و جمعیتها.
در مبحث دوم موضوعات زیر بررسى شده است:
عدل، امر به معروف و نهى از منکر، قصه، شعر، ترغیب و ترهیب،تربیت و تعلیم، خدمات اجتماعى، مال، وعظ و خطابه، تدریس،الگوسازى، سخنرانى، مباحثه، مناظره، کنگرهها و اجتماعات،محفلهاى جشن و...
بیشتر مطالب کتاب حاضر از کتابهاى نویسندگان مصرى اقتباس وچندان عمیق به نظر نمىرسد. ولى به نکات جدیدى توجه مىدهد.
وى در باب اسوه بودن مىنویسد:
تبلیغ از راه اسوه و سرمشق، موفقترین راه است پیامبر اکرم(ص)هم از نظر علم و عمل و... به صفات حسنه متخلق بلکه اسلام مجسمبود.
در سیره و سلوک او آینه معانى قرآن در رفتارهاى فردى،خانوادگى، اجتماعى بود و همین است معنى سخن عایشه وقتى از اوخواستند رفتار پیامبر(ص) را وصف کند، گفت:
«کان خلقه القرآن» یکى از صفاتش که ضربالمثل براى مسلمانانشد، تحمل و صبر او در برابر آزار و اذیت مشرکان و منافقان بودقرآن کریم مىفرماید:
(لقد کان لکم فى رسول الله اسوه حسنه لمن کان یرجوالله والیومالاخر و ذکرالله کثیرا). (21)
گفتهاند: افرادى که پیامبر(ص) با اخلاق نیکویش به راه آورد،بیش از افرادى بودند که با زبان آنان را هدایت کرد.
هیچ چیز همانند الگوى نیکو تاثیرگذار نیست.
الدعوه الاسلامیه مفهومها و حاجه المجتمعات الیها
محمدخیر یوسف ریاض، دار طریق للنشر و التوزیعچاپ دوم، 1414 وزیرى، شومیز، 155 صفحه.
این اثر در چهار فصل سامان یافته;الف: مفهوم دعوت اسلامى و اصول و اساس تبلیغات اسلامىب: تاریخ دعوت.ج: صفات مبلغد: نیاز جامعه به تبلیغات اسلامى.
این اثر در کشور سعودى منتشر شده و بیشترش اقتباس است اما درعین حال نکات سودمند فراوانى دارد. نویسنده در مقدمه مىنویسد:
از هنگامى که رهبران و مبلغان مخلص، هشیار و فداکار نایابشدند، تبلیغات اسلامى هم نیرو و قوت و تاثیر خود را از داستداد، براى جبران چنین کمبود خطرناکى چارهاى جز فراگیرى اصولدعوت اسلامى از مصادر اولیهاش و رجوع به سیره انبیا(علیهمالسلام) و اقتدا به علماى عامل نیست. حال که تهاجم فرهنگى وفشار سنگین غرب نقش بزرگى در شبههافکنى در عقاید مسلمین داردو وسایل گوناگون و روشهاى مختلفى را به کار گرفته، براى نجاتجوامع اسلامى دستبه کار شدن، هم جبهه شدن و همیارى گسترده وشدید ضرورت دارد، زیرا خطر جدى و نزدیک است.
و این ممکن نخواهد شد مگر با برنامهریزى و تمرکز همه نیروهاىمادى و معنوى و تشکل مسلمانان. همچنین یادگیرى همه شرایط واوضاع و روحیات و احساسات همه ملتها و گرایشهاى هر قوم ومنطقهاى لازم است.
چقدر زجر مىکشم وقتى مىبینم هر کشورى تنها در محدوده خودشتبلیغ مىکند و نمىدانم مبلغان بزرگ و رهبران، چه وقتبه اهمیتوحدت کلمه و ارزش جماعت پى خواهند برد تا این فرقههاى ساختگىرا نابود کنند و همگى تحت پرچم ایمان و احساس مسوولیت متحدشوند تا در برابر توطئههاى جهانى دهشتناک اعم از احزاب ومذاهب مخفى و آشکار که قصد نابودى اسلام را دارند، ایستادگىکنند.
آیا نمىدانند که قدرت و قوت در وحدت و جماعت است، و ضعف درنزاع و تفرقه؟... برادر مبلغم! آتش از هر سو، مسلمانان رااحاطه کرده و آتش نشانان کماند و جز دستان مهربان تو دستىنیست که مرهمى بر آسیب دیدگان بنهد همان دستى که هزاران بلکهمیلیونها دل در انتظارش به سر مىبرد.
المصفى، من صفات الدعاه
عبدالحمید البلالى،کویت ، دارالدعوه للنشر و التوزیع،چاپ سوم 1410 قمرى، رقعى، شومیز 181 صفحه.
این کتاب در دو فصل «الحرکه الدائبه» و «الثقه بالنصر»بابیش از 90 عنوان فرعى تنظیم شده، کتاب داراى قلمى سلیس، روان،بسیار شیرین و آموزنده است و از آیات شریفه و قصههاى مبلغان وبزرگان صدر اسلام و عصر حاضر و ضربالمثلها و اشعار و... خیلىجالب سود جسته است.
نویسنده و نوشته، در مقدمه معرفى نشده و از افکار مولف و حالو هواى عصر او بى خبریم، نویسنده شالوده این تالیف را برحرکت نهاده و در فصل اول از حرکت پیوسته و خستگىناپذیر; انواعحرکتها; اقدامهاى نابجا و اقدامهاى درست; طریق; موانع; عواملتحرک بخش و سرعت افزا; حرکتسالم و... سخن مىگوید:
بخش دوم در باره پیروزى و آینده; امیدها; رفع یاس; اعتماد برخدا و... مطالبى آورده که همه آرمانى و امیدبخش است.
نویسنده از انقلابیون اخوان المسلمین مثل حسن البناء و سید قطبفراوان نقل و ستایش مىکند، از سلف صالح و صدر اسلام نیز شواهدفراوان مىآورد. او از احادیث نبوى سود جسته ولى نه به اندازهآیات شریفه، از غیر پیامبر(ص) کمتر نقل مىکند. نویسنده متاثراز حرکتهاى اسلامى و خواهان ایجاد نظام خلافت در جهان اسلام است،گویا این اثر را در جوى انقلابى نظیر پیش از پیروزى انقلاباسلامى در ایران یعنى دهه چهل و پنجاه نوشته باشد.
نویسنده در بخش اول کتاب واژههاى: کدح; سیر; مشى; مسابقه;حیات و کلمات مرتبط و مترادف و آنها را از قرآن استخراج و بامباحث متناسب دیگر بهگونهاى تنظیم کرده که به کار انقلاب آید.
چنین نگارشهایى از نوعى تفسیر به راى در امان نخواهد ماند.
مثلا مىگوید: باید از خواب غفلتبیدار شد و همیشه خواب سبک وخفیف النوم باشیم، در بالاى صفحه آیه شریفه (لا تاخذه سنه ولانوم) را ذکر مىکند.
از سرودهاى انقلابى و خاطرات مبلغان انقلابى هم بهره جسته و درمجموع سودمند است.
الخطابه فى موکب الدعوه
عنوان فرعى:کیف نصبح خطیبامحمود محمد عمارهبیروت، دارالخیر،1413 قمرى، چاپ اول، وزیرى، 262 صفحه
این از چکیده تجربه زنده استادى است که عمرش را سپرى در وعظ وخطابه کرده و با زبابى زنده از همه شرایط و احوال و مناسبتهابهره برده تا اهداف و افکارش را منتشر سازد.
کتاب حاضر تنها بحثى نظرى در باره خطابه نیستبلکه شیوه نامهجامع و کاملى براى هر گویندهاى است که مىخواهد فن خطابه راغنا و استحکام بخشد و خود خطیبى مشهور شود که جمعیتها را تحتتاثیر قرار داده و نهضتى انسانساز به پا سازد. (22)
نویسنده این کتاب آقاى دکتر محمد محمود عماره، استاد دانشکده«اصول الدعوه والدین» دانشگاه الازهر است. او شیفته خطابه وخود، خطیبى موفق است. این اثر گرچه به دلیل محرومیت از سرچشمهزلال سخنان و ولایت اهل بیت(علیهم السلام) و ندیدن یا نادیدهانگاشتن مراسم عزادارى سالار شهیدان و هنرهاى خادم اهلبیت(علیهم السلام) کاستىهایى دارد و با یک چشم به خطابهنگریسته و محور کارش سخنرانىهاى رسمى و خطبههاى جمعه است، ولىدر عین حال کتابى است که با اسلوب درست و اصول منظم تالیفشده است.
این اثر بر چهار پایه استوار است:
باب اول; در ماهیتخطابه و انواع و اجزاى آن که شامل مباحثگوناگونى در این زمینه است نظیر; الخطابه و الحضاره، الطریقالى اجاده البیان، اهمیه الکلمه، عبقریه الهدم، نعمه البیانسلاح من اسلحه الدعوه، زاد الخطیب، استعداد، الخطیب و الثقافهالادبیه، الرسول(ص) و الشعر، الذوق المصرى و الذوق الانگلیزى،راى علم النفس، الخطیب المطبوع.
باب دوم; در ثقافه الخطیب، القرآن الکریم، احداث التاریخ،المشاهدات الکونیه و توجیه الخطاب و... است.
باب سوم; اعداد الخطبه، اختیار الموضوع، من هدى الرسول و... .
باب چهارم;اهمیه دراسه النصوص، نماذج من خطبه من جوامع کلمه،فى صحبه الامام على کرم الله وجهه (ص)، من الخطب القضائیه و...
است.
کیف ندعو الناس
عبدالبدیع صقرقاهره، دارالاعتصامبىتا، وزیرى 150 صفحه
این اثر با اینکه حجم کمى دارد، ولى پرمحتوا و سودمند است.
چاپ اول آن در سال یکهزار و نهصد و چهل میلادى و چاپ اخیر آندر سال یکهزار و نهصد و هشتاد و سه میلادى است.
حسن البنا، رهبر اخوان المسلمین در باره این کتاب گفته است:
بنا داشتم یادداشتهایى که براى برادران مبلغ فراهم کرده بودم،تکمیل و منتشر کنم ولى این رساله را که خواندم، دیدم پرمایه وکافى است، بسیار مسرور شدم و براى نویسنده دعا کردم، اینک بهدوستان سفارش مىکنم این راهنمایىها را که به نور ایمان منوراست، به دقتبخوانند و در پرتوش به پیش روند. (23)
کتاب حاضر براى آموزش مبلغان مفید است و داراى مطالب زیر است:
سرآغاز، کلیات، توصیهها و کلمات قصار در اهمیت تبلیغ براىایجاد اشتیاق بیشتر در مبلغان و همچنین راهکارهایى در بارهانواع شیوههاى تبلیغ مانند: دعوت فردى و انواع سخنرانىها وآداب دعوت شامل، انتخاب احسن، بیدارى، کاربرد بهجا و نیکو،درسها، محاوره و مناقشه و نمونههایى از مناظرها و تبلیغ قلمىو نامهها و امثال و نوارها، توان و هنر تبلیغ - رفتار بادیگران. فصلهایى نیز به آمادگى براى فداکارى، ارتباط با افرادصالح و صفات شخصى مبلغ، تربیت دینى، توجه به لغت و زمان،اهمیت کار دستهجمعى، پرسش و پاسخ، نمونههایى از پاسخ به سوالاتشرعى و اجتماعى و سیاسى مردم، مشکلاتى که متاثر از فرهنگ غرباست، مبلغ و مجالس جشنها، عزا و جنازهها، مشکلات مبلغ و...اختصاص یافته است.
اصول الدعوه الاسلامیه
دکتر على جریشهطنطا، دارالبشیر، للثقافه والعلوم الاسلامیهچاپ سوم، 1411، وزیرى، 70 صفحه.
این کتاب حاصل درسهاى مولف در مرکز تربیت مبلغ مکه است و درپنج فصل سامان یافته است.
محتواى کتاب بیشتر از قرآن کریم الهام گرفته است. فصل اول سهمبحث دارد، معالم دعوت موضوع اولین مبحث است و داراى اینعناوین است:
کلمه طیبه، عقیده عملى، عقیده ساده، بین افراط و تفریط و....
مبحث دوم در باره حکم و تشریع است و مبحثسوم از عبادت وارکان و مجال و انواع آن بحث مىکند.
فصل دوم در باره مصادر و ریشههاى تبلیغ و دعوت است و مایههاىدعوت را، وحى، قرآن، سنت، سیره، تجربه و آگاهى مىداند.
فصل سوم در اهداف امت نظیر: الامه المسلمه، الدوله المسلمه،الشهاده على العالمین است.
فصل چهارم به چشماندازهاى تبلیغ در بخشهاى: دعوه ربانیه، دعوتشامله، دعوت طبق برنامه، پرداخته است و بالاخره فصل پنجم درصفات مبلغ است.
چون بناى این اثر پیروى از پیشینیان است، در ویژگىهاى رسولاکرم(ص) به عنوان صفات مبلغ بحث کرده و آنها را در پنج نکتهمهم شرح داده:
1 - (انک لعلى خلق عظیم) (24)
2 - (شاهدا و مبشرا و نذیرا) (25)
3 - (من انفسکم عزیز علیه ما عنتم، حریص علیکمبالمؤمنین رووف رحیم). (26)
رسائل فتیان الدعوه
به کوشش لجنه فرهنگى در موسسه کلمهاللجنه الثقافیه فى موسسه الکلمه)با اشراف جاسم بن محمد و احمدبن عبدالعزیزناشر; موسسه الکلمه للنشر و التوزیع 1414 ق، 448 ص.
این مجموعه چند رساله است که براى مبلغان جوان تهیه شده و ازنظر محتوایى غنى و باارزش است، عناوین کلى این هشت رساله کهتهیه کنندگان آنها، نامبرده نشدهاند، چنین است.
1) الدعوه و الدعاه فى منهج القرآن; این مقاله از وجوب تبلیغ،معانى عقیده و شبهه افکنى و توشه راه، مطابق منهج انبیا(ع)مثل حضرت نوح(ع) در قرآن کریم بحث کرده و چگونگى تبلیغانبیا(ص) را موشکافانه تجزیه و تحلیل کرده است.
2) اولویات فى تربیه الناشئه، این رساله در باره عبادت است واز حقیقت عبادت، مراتب عبادت، مردم و عبادت، فلسفه عبادات بحثمىکند.
3) الثقه بالله تعالى و اثرها فى العمل الاسلامى، در این رسالهاز اسبابى که باعث تقویت وثوق و اطمینان و توکل به خدا مىشود(میادین ثقه) و از مواقف وثوق به پیامبر اکرم(ص) و نتایج وثوقبه خدا سخن مىگوید.
4) الاخلاق الاسلامیه و ضروره التخلق بهااین مقاله از ضرورت تخلق به اخلاق اسلامى و معنى و مفهوم واهمیت اخلاق در زندگى فرد و اجتماع و نیاز بشر به اخلاق وارتباطهاى انسان و خدا در اخلاق و... بحث مىکند.
5) واجبات الداعیه المسلم الیوم این رساله از وظایف مبلغ دردوران کنونى وظایف مبلغ در مقابل خودش در ابعاد عقلى و بدنى ومالى; وظایف خانوادگى; وظایف مبلغ در برخورد با عموم مردم; دربرابر برادران مبلغ، وظایفش در برابر موسسه دعوت و سازمانتبلیغات، بحث مىکند.
6) معاییر منهجیه فى الدعوه الاسلامیه این مقاله از مباحث،تقیید امر به معروف به مصلحت; پیروى از نسبیت در تصمیمگیرى وبه کارگمارى اصلح به طور نسبى; هر چه پیامبر(ص) انجام ندادهبى اعتبار است، دورى از شبههها سخن مىگوید.
7) متطلبات الدعوه الاسلامیه و مستلزماتها; در این بخش طولانىمباحثى مانند: از کار شخص چیزهایى ساخته است که از کارهاىسازمانى ساخته نیست; فرقههایى که کارهاى فردى دارد و دوگانگىکارهاى فردى و کارهاى جمعى; خیرخواهى; حدیث صحیح و.. بحثمىکند
8) المراحل الانتقالیه فىالدعوه الفردیه; درباره مفهوم همکارىبا مردم; وظایف مبلغان از قرآن کریم و حدیثشریف، کنارهگیرىنکردن، از اهل فسوق، روحانیت اجتماعى و اعتزالى، فرو رفتن دردرون جامعه، روحانى با زبان و همه با زبان حال، راه و روشتبلیغ، ارتباط فردى، درد و دوا، فضاهاى تربیتى.
9) کیف یکون الداعیه شخصیه محبوبه- درباره انواع محبت، راههاىنفوذ و محبوب شدن، اخلاقیات جذب کننده، موانع محبت، چگونهدوستى مردم را به دست آوریم و... بحث مىکند.
10) المجاهده، درباره انواع جهاد، و بیشتر جهاد نفس، مراتب ووسایل جهاد نظیر جهاد مالى، تعلیمى، قتالى، تبلیغى، سیاسى، وجهاد در انجام خیرات بحث مىکند.
لولو و مرجان
در شرط پله اول و دوم منبر روضهخوانانمیرزاحسین نورى، تحقیق و ویراش حسین استاد ولىانتشارات دارالکتب الاسلامیه1ج، چ 1،226 ص، رقعى، تهران، 1375
مرتضى اخوان
حماسه حسینى، حماسهاى است جاوید که بر زنده داشتن آن، پافشارىفراوانى شده است; زیرا، حیات اسلام، از آن حماسه بزرگ است.
متاسفانه، این حماسه بزرگ، از ناحیه دشمنان آگاه و دوستاننادان، مورد هجوم قرار گرفته و تحریف شده است.
براى زدودن تحریفها از دامان این حماسه، علماى زیادى، بهنگارش کتابها یا رسالههایى پرداختهاند.
یکى از این کتابها، نوشته حاضر است.
مرحوم حاجىنورى(ره)، به خواستیکى از علماى هندوستان - یعنىمولوى سیدمحمدمرتضى جونپورى هندى - کتاب حاضر را در یک مقدمهو دو فصل و یک خاتمه، بهگونهاى زیبا و کمنظیر نوشته است.
ایشان پس از بحث ارزشمندى گریستن و گریاندن بر سیدالشهداء(ع)و اصحابش،(علیهم السلام) مىفرماید:
و لکن رسیدن به این رتبه جلیله... مشروط استبه شروطى که عمدهآنها دو شرط است که با نبودن هر یک از آنها، زحمتها، بىفایده[مىشود] و رنجها، بىثمر [مىگردد] و مشقتها، بىنتیجه خواهدبود... بلکه اسامى ایشان، با نداشتن آن دو شرط، العیاذبالله،یا در دفتر کسبه و تجار یا در دیوان کاذبین و غادرین و خاسرینو مشرکین، درج خواهد شد.
و بدین سان ارزش «اخلاص» و «صدق» را در روضهخوانى و منبررفتن گوشزد و اذعان مىکند و در دو فصل نیکو، به زیبایى، از«صدق» و «اخلاص» سخن مىگوید تا شاید خفتهاى، بیدار وبیدارى، هوشیار شود.
در خاتمه نیز گوشدادن به دروغ را مذمت کرده و تکلیف شنوندگانرا در اینگونه مجالس تعزیه، بر مىشمارد.
در این تالیف، مباحثى مانند «خطرهاى ریا در روضهخوانى» و«حرمت دروغ و افسانه در روضهخوانى» و «اقسام دروغ و حکمآنها» و «علل تحریف دروغسازى در وقایع عاشورا» و مباحثگرانسنگ دیگرى بیان شده است.
چاپ حاضر، تصحیحى است که جناب فاضل محترم آقاى حسین استادولىبه آن اقدام کرده است.
از این کتاب، دو تحقیق دیگر در دست انتشار است که یکى از آنهااز روى نسخهاى مصحح که داراى حواشاى از مولف و مرحوم جونپورىاست، مىباشد.
سخن و سخنورى
محمدتقى فلسفىانتشارات الحدیثیکجلد، چاپ نخست،359 صفحه، وزیرى، تهران، 1368 .
یکى از نعمتهاى بزرگ الهى به انسان، قدرت سخن گفتن است.
سخنگفتن، اگر به دور از آفتهاى زمان مانند دروغ و... باشد،اثر فراوانى بر افراد جامعه دارد و مىتواند در هدایت و رشد وسعادت مادى و معنوى آنان مؤثر باشد، از این رو، هیچ پیامبرى وامامى مامور به سکوت نبوده است، بلکه ماموریت داشتهاند کهبا سخن و عمل فرمان الهى را به انسانها برسانند. با توجه بهاهمیتسخن و سخنورى، لازم است فنون و رموز آن آموخته شود تا بهبهترین شکل از آن بهرهبردارى شود.
کتاب حاضر - که تنظیم جلسات درس سخنورى خطیب توانا، مرحومحجهالاسلام والمسلمین جناب آقاى فلسفى(ره)، است در شناخت فنونسخنورى، بسیار کارآمد است.
در این کتاب، مولف محترم از مباحثى مانند «نفوذ کلام و عواملمؤثر در آن» و «سخنورى و بصیرت» و «تقوا و خلوص سخنور» و«سخنور و حدشناسى» و «سخنورى و زاویه منحرف» و «سخنور وفصاحت» و «بلاغتسخنور» و... بحث کرده ستبا ذکر مثالهاىمتنوع، سعى کرده است آنها را روشن کند.
این کتاب، علاوه بر این که فنون سخنورى را مىآموزد، مشتمل بربحث و بررسى تعداد زیادى از موضوعات اجتماعى و اخلاقى و...
مانند احتکار و تحسین و ثناگویى و جاودانگى اسلام و... است کهدر جاى خود، براى خطیبان مفید است.
این کتاب، با همه ارزشى که دارد، متاسفانه، خوب تالیف نشدهاست و تکرار در آن، فراوان به چشم مىخورد. این اشکال، از آنرواست که کتاب حاضر، حاصل جلسات درس آن استاد عزیز است. و درهنگام تدریس، در هر جلسه، معمولا، خلاصه جلسه قبل مطرح مىشود،ولى به هنگام تالیف، این امر، ضرورتى ندارد، بلکه گاهى مضراست.
قرآن و تبلیغ
محسن قرائتىسازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى1 ج، چ 1،276 ص، رقعى، تهران، 1372
حیات علم و دانش و آگاهى، بستگى تمام به تبلیغ دارد. اگردانشمندان و آگاهان جامعه، آنچه را مىدانند، براى خود نگهدارند و دیگران را محروم سازند، هم مرگ علم و دانش را رقمزدهاند و هم مرگ انسانها را.
از انسان، پس از آگاهىاش است که مىتوان انتظار حرکت و جنبش وعمل را داشت.
از این رو، هر صاحب پیامى، به دنبال تبلیغ است و در این راه،به دنبال استفاده از بهترین روشها و... است.
ما، به عنوان پیروان دینى که جاوید است و پیام همیشه زندهاىبراى سعادت بشر دارد، خصوص در این زمان که شبیخون فرهنگى شدتیافته است، باید به موضوع «تبلیغ» بیش از گذشته توجه داشتهباشیم.
در باره تبلیغ و موضوعات وابسته به آن، تاکنون کتابهایى نوشتهشده که در جاى خود، مناسب است، اما تاکنون به موضوع «تبلیغدر قرآن» به طور گسترده، کسى نپرداخته است.
کتاب حاضر -که به قلم حجهالاسلام والمسلمین آقاى محسن قرائتىاست - تلاشى براى جبران این کوتاهى است.
ایشان، پس از دو دهه تبلیغ، به قصد بررسى و تحقیق در باره«تبلیغ در قرآن» به کاوش در این کتاب آسمانى پرداخته و بااستفاده از صدها آیه، کتاب نیکویى را به مبلغان گرامى تقدیمکرده است.
عناوین کلى این کتاب، به این شرح است:
تبلیغ چیست؟
ضرورت تبلیغعنصر مکان در تبلیغعنصر زمان در تبلیغصفات مبلغشیوههاى تبلیغوظایف مبلغهشدارهایى به مبلغان
گامهائى در تبلیغ
محمدحسین فضلاللهترجمه احمد بهشتى،[تهران]: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغاتاسلامى1367، چاپ اول،357 صفحه.
هادى ربانى
نام اصلى این کتاب خطوات على طریق الاسلام است که به فارسى بازگردانده شده است و علاوه بر مقدمه، هفت فصل دارد.
برخى از عناوین فصل اول عبارتند از: در راه عمل، تبلیغ تدریجىبه عنوان دستورالعمل، مفهوم اصیل و فراگیر تبلیغات دینى،فعالیتهاى تبلیغى سؤال برانگیز، عمل در فاصله میان هدف ووسیله.
فصل دوم به رابطه علم و تبلیغ پرداخته و مباحث زیر را آوردهاست: علم باید در خدمت تبلیغ باشد، عالم باید علمش را موردبهرهبردارى قرار دهد، مسوولیت تبلیغى متوجه همگان است، مبلغباید به هر علمى که در کار تبلیغ مورد نیاز است آراسته شود.
در فصل سوم به عناوین و محورهاى زیر پرداخته است:
مبلغ روحیهاش روحیه رسالت است، نه روحیه حرفه و شغل. مبلغباید جامعه خود را بشناسد و از وضع سیاسى و اجتماعى خود مطلعباشد. مبلغ باید روحیهاى قوى داشته باشد و در برابر موانعراه، سست و دلسرد نشود و... .
در فصل چهارم روشهاى علمى تبلیغ بررسى شده است و به مباحث زیرپرداخته است: روش تبلیغى قرآن و فلسفه، روش ما میان انحرافقدیم و انحراف جدید، روش تبلیغ در برابر فشارهاى عمومى ورابطه آن با تقیه.
فصل پنجم در باره روش تربیتى تبلیغ سخن مىگوید. در این فصل ازاین عناوین بحث مىشود: اسلوب موعظه و ارزش عملى آن، تعادلمیان خوف و رجاء در روش تبلیغ، فلسفه ثواب و عقاب در روشعملى، اسلوب نادرست در نقد تمدن جدید و... .
در فصل ششم از قضایا و موقفها بحث و به این موضوع پرداخته استکه مسالهاى پیش ما واضح است، دلیل آن نیست که در نزد دیگراننیز واضح باشد. ما باید حقایق را با بیانى براى مردم مطرحکنیم که براى آنها قابل درک و فهم باشد و.... فصل پایانى وهفتم کتاب از روشها و درسهاى نبوت مىگوید و به چگونگى بهرهورىاز تجارب پیامبر(ص) مىپردازد.
مبانى تبلیغ
محمد حسن زورقتهران: سروش، 1368، چاپ اول، 334 صفحه.
در این کتاب سعى شده قوانین و قواعد تبلیغات جهانى همچنین راهکارهاى تبلیغات اسلامى شناسانده شود.
مطالب عرضه شده کتاب در نه فصل تنظیم شده است. در فصل اول بهعنوان مقدمه، رسالت و اهمیت تبلیغات اسلامى در دنیاى امروزبررسى شده است. در آغاز این فصل چنین آمده است:
ما در این فصل به بررسى و شناسایى عمومى و اجمالى جهان امروزمىپردازیم. این شناسایى و بررسى را مقدمهاى لازم و ضرورى براىکسى مىدانیم که مىخواهد به عنوان یک مبلغ، رزمنده تیزهوش وتندگام میدان گسترده و جبهه پرجنبش تبلیغات در دنیاى امروزباشد.
در فصل دوم از تعریف و اصول کار تبلیغ سخن گفته و موضوعات زیرآورده شده است:
نظام تبلیغ، رابطه متقابل تبلیغ و جامعه، میل و نیاز اجتماعى،اصول کار تبلیغ، آموزش مداوم عناصر تبلیغى.
فصل سوم مساله القا را بررسى مىکند. برخى از عناوین این فصلعبارتند از: القا در تبلیغات جهانى، ترتیب در تبلیغات القایى،شناخت نقش محورهاى متضاد در تبلیغات القایى.
در فصل چهارم از روانشناسى تبلیغات بحث و از موضوعاتى از اینقبیل سخن گفته مىشود:
منظور از روانشناسى تبلیغات چیست؟ نسبیت کمیت تبلیغ، روندبازتاب پذیرش، روشهاى تبلیغاتى و فرضیههاى یادگیرى، عرصههاىکاربرد روشهاى تبلیغاتى، تبلیغات غرب و شرق و انسانشناسى.
فصل پنجم به رسانهشناسى اختصاص دارد. نخست از خبرگزارىها بحثبه میان مىآید و در ادامه قدرت رادیو و تلویزیون و شبکههاىرادیو تلویزیونى بررسى مىشود و در ادامه به مطبوعات مهم جهانو کاربرد انتشارات اشاره مىشود.
در فصل ششم از امپریالیسم خبرى و کارکردهاى آنها بحث مىشود.
فصل هفتم فصلهاى آموزشى تبلیغ را بررسى مىکند. موضوعاتىمانند: هدف تبلیغ، روشهاى ابلاغ، تبلیغ گروهى و... در این فصلمورد کنکاش قرار مىگیرد.
فصل هشتم به بررسى مساله افشا و قلمروهاى آن در تبلیغ اختصاصدارد.
بخش نهم و پایانى کتاب از موضوع اسلام و تبلیغات سخن مىگوید.
اصول تبلیغات اسلامى و فرهنگسازى تبلیغات و ضرورت رجعتبهفرهنگ اسلامى از موضوعاتى است که در این فصل بررسى مىشود.
تبلیغ و مبلغ در آثار شهید مطهرى(ره)
عبدالرحیم موگهىقم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم1377، چاپ اول، 368 صفحه.
در این کتاب موضوعات مربوط به تبلیغ و مبلغ از آثار استادشهید مرتضى مطهرى(ره) گردآورى و به صورت موضوعى دستهبندى شدهاست. مطالب گردآورى شده نخستبه سه بخش: تبلیغ، مبلغ، نکتههاو هشدارهاى تبلیغى تقسیم شده و سپس هر بخش به موضوعات خردترىتقسیم شده است.
در بخش تبلیغ در یازده فصل، از این موضوعات بحثشده است:
تعریف تبلیغ، ارزش و اخمیت تبلیغ، اهداف تبلیغ، استراتژىتبلیغ، اقسام تبلیغ، مخاطبان در تبلیغ، اصول تبلیغ، مبانى ومشخصات تبلیغ اسلامى، شرایط موفقت پیامها در تبلیغ و روشتبلیغ.
بخش مبلغ با سه فصل شامل این موضوعات است:
وظایف مبلغ، شرایط مبلغ و اخلاق مبلغ.
بخش سوم و پایانى نیز در دو فصل،نکتهها و هشدارهاى تبلیغى بررسى شده است.
آگاهى از چند نکته در چگونگى تدوین این کتاب از میان آثاراستاد شهید مرتضى مطهرى(ره) مفید است:
1) تمام آثار استاد که تا اوایل سال هفتادو شش به چاپ رسیده وبیش از پنجاه اثر مىشود، دیده شده است.
2) هیچگونه دخل و تصرفى در متن آثار استاد نشده است و تنها درویرایش صورى مطالب که به وسیله ناشر انجام گرفته، تغییراتىداده شده است. همچنین در برخى موارد آیات، احادیث واعرابگذارىها تصحیح و یا تکمیل شده است.
3) برخى عنوانگذارىهاى سرفصلها بر گرفته از آثار استاد و برخىاز تدوین کننده کتاب است.
4) مطالب نقل شده از آثار استاد فقط مستند به چاپهاى انتشاراتصدرا است که زیر نظر شوراى نظارت بر نشر آثار استاد منتشرمىشود.
شرایط موفقیت در تبلیغ
محمدرضا، ناجى[تهران]: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامىچاپ اول، 1370، 160 صفحه
این اثر به دنبال آن است که نشان دهد چه شرایطى در موفقیتتبلیغ نقش دارد، تا با به کار بستن آنها نتایجبهترى به دستآید. مطالب ارایه شده در این اثر از یک مقدمه و دو بخش تشکیلشده است.
در مقدمه نخست واژهها تعریف شده است و در ادامه به انواععوامل تاثیرگذار در تبلیغ پیام دینى اشاره مىشود.
این عوامل، شرایط درونى و شرایط برونى است که هر بخش کتاب درباره یکى از آنها بحث مىکند.
بخش نخست که اختصاص به شرایط درونى دارد، از سه فصل تشکیلمىشود: فصل اول در باره پیام و فصل دوم در باره پیامگیر(مخاطب) و فصل سوم در باره پیامگر در (مبلغ) بحث مىکند.
بخش دوم که از عوامل و شرایط برونى و خارجى تبلیغ بحث مىکند،شامل سه فصل است: فصل اول در باره راه و فصل دوم در باره روشو فصل سوم به وسایل مىپردازد. هر یک از فصلهاى دو بخشى کتابشامل عناوین ریزترى است.
در قسمتى از کتاب که در باره راه تبلیغ بحث مىکند آمده است:
«آنچه در تعیین راه و مسیر تبلیغ نقش اساسى دارد، ارزیابىدرستى است که ما از روحیه مخاطب به دست مىآوریم. طبعا منظورما از راه تبلیغ در این مقوله، نوع تبلیغى است که به فراخورروحیه پیامگرا ارائه مىشود. همچنین تبلیغ منحصر در نوع معینىنیست; زیرا:
اولا) تبلیغ به معناى شناساندن و رساندن است و این یک معناىکلى است که مىتواند از راههاى مختلفى عملى شود.
ثانیا) روحیهها از تنوع و گوناگونى برخوردار است. برخى ازافراد داراى روحیهاى منطقى و استدلالى، بعضى سرکش، برخى مقاومو بعضى دیگر روحیهاى خفته دارند. بدیهى است که تبلیغ نمىتوانددر یک شکل و قالب معین براى تمام افراد ارایه شود; زیراتبلیغ، مسوولیت «نتیجه» است، نه مسوولیت «شکل و قالب»; ازاین رو صحیح به نظر نمىرسد که تبلیغ را منحصرا مترادف باخطابه یا موعظه و... تفسیر کنیم.»
اصول و مبادى سخنورى
محمدباقر شریعتى سبزوارىقم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قمچاپ دوم، پاییز1376، 400 صفحه.
در انگیزه اصلى نگارش این اثر در مقدمه آمده است:
حضرت امام راحل(ره) در یک سخنرانى در جمع علما و فضلاى قمفرمودند:
علماى حوزههاى علمیه خطیب تربیت کنند.
پیرو این فرمان دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم بر آن شد کهآموزش فن خطابه را در حوزه رایجسازد... دفتر تصمیم گرفتبهکمک جمعى از سخنوران فاضل جزوههاى آموزش سخنورى تدوین کند کهدر نهایت توفیق نصیب این بنده شد و متجاوز از سى جزوه تهیه وتدریس شد. اینک پس از تهذیب و تنظیم به محضر فاضلان و سخنورانآزاده تقدیم مىشود. امید است گامى کوچک در راستاى روش تبلیغباشد.
این کتاب منعکس کننده تجارب ممتد سخنوران سلف و استادان فنخطابه از هر امت و ملت است. در این مجموعه از راه و رسمسخنورى در قرآن و کلمات معصومان(علیهم السلام) نیز سخن به میانآمده است. نمونههایى از خطبههاى امیر سخن و بیان امیرمومنان(ع) و فرزندان گرانقدر و اصحاب با وفایش به عنوان شواهدعینى آورده شده است، در هر بخشى سعى شده است پس از تشریحموازین خطابه نمونههاى عینى و عملى آن خاطرنشان شود. (27)
این اثر که نسبتا از غناى محتوایى و تنوع موضوعى برخوردار استاز آیین درست نویسى و نثر شیوا - که از چنین آثارى انتظارش بهجا است - محروم مانده و نیازمند اصلاح و ویرایش است و بهتر استفهرستهاى فنى کارآمد برایش تنظیم شود.
راه و رسم تبلیغ
کانون نویسندگان فضلاى قمى حوزه علمیه قم1378، رقعى، 320 صفحه.
آنچه در این مجموعه گرد آمده، گزیده مقالاتى جداگانه در بارهآیین تبلیغ است. این مقالات عهدهدار تبیین راه و رسم تبلیغ استو هر یک به قلم یکى از دانشوران نوشته شده است. گردآورندهمجموعه با این هدف این مقالات پراکنده را گرد آورده است کهمبلغان دین را با آیین تبلیغ آشنا کند. در مجموع، شانزدهگفتار در این مجموعه گرد آمده است. عناوین و نویسندگان مقالاتعبارتند از:
1) اخلاق مبلغ از شهید مرتضى مطهرى2) سخنورى و بصیرت از محمد تقى فلسفى3) دو شرط اهل منبر از حاج میرزا حسین نورى4) در تکلیف اهل منبر از شیخ عباس قمى5) راه و رسم تبلیغ از محمدابراهیم آیتى6) آداب تبلیغ از على مشکینى7) ویژگیهاى تبلیغ از دیدگاه قرآن از ناصر مکارم شیرازى8) اصول تبلیغ از جعفر سبحانى9) بایدها و نبایدهاى تبلیغ از محمدتقى مصباح یزدى10) ابلاغ در قرآن از محمدهادى معرفت11) راه و رسم تبلیغ از محمدباقر شریعتى سبزوارى12) وظایف مبلغ از محسن قرائتى13) تبلیغ، علم و عمل از احمد صادقى اردستانى14) روش خطابه در اسلام از جواد محدثى15) روش مرثیهخوانى از عبدالرحیم موگهى16) فقیهان سخنور در فهرست منتجبالدین از ناصر باقرى بیدهندى
پىنوشتها:
1. پیشگفتار، ص9-7.
2. همین اثر، ص6.
3. همین اثر، مقدمه، ص 14.
4. همین اثر، مقدمه، ص 15-13.
5. یعنى «عطر آن است که ببوید نه آن که عطار بگوید».
6. رک: مقدمه، ص 12 و13.
7. ص 78-76، با اختصار.
8. مقدمه، ص 5.
9. مقدمه، ص 12.
10. همین اثر، ص 128-127.
11. همین اثر، ص 128-127.
12. همین اثر، ص 128-127.
13. همین اثر، ص 71.
14. از مقدمه ناشر، ص 10-9.
15. از مقدمه، با اختصار.
16. برگرفته از مقدمه کتاب.
17. ر.ک، ص 255-254.
18. ص 10-9، با اندکى اختصار.
19. الحیات، ج 1، ص46.
20. الحیات، ج 1، ص147.
21. احزاب (33): 21.
22. از سخن ناشر.
23. همین اثر، تصدیر، ص7.
24. قلم (68): 4.
25. احزاب (33): 45.
26. توبه (9): 138.
27. همین اثر، مقدمه، ص9-8، با اندکى اختصار.
محمدحسین فضلاللهترجمه مرتضى دهقان طرزجانىتهران، انتشارات یاسر، چاپ اول1359، 144 صفحه، رقعى،
این کتاب بر محور تبلیغ و قرآن در دو بخش با سرفصلهاى گوناگونسامان یافته است. برخى عناوین بخش اول عبارتند از: دعوت ودولت، ویژگى ذاتى دعوت اسلامى، هدف، شیوه، شیوه اسلام در راهبهبود روابط بشرى همگام با ابراهیم(ع)، همگام با نوح... است.
در بخش دوم مباحث زیر آمده: خاورشناسان و شیوه قدرت و زور درقرآن، سیرى در آیات قتال، همگام با جنگها و غزوات پیامبر(ص)،عدم اجبار در دین، اکراه در قرآن، ارتباط آیه با بینش آزادىعقیده، آیه و نظریه اختیار، شیوههاى مسالمتجویانه در پایگاهقدرت.
از نویسنده این کتاب آثار دیگرى نیز در باره تبلیغ منتشر شدهاست. اثر حاضر که برگردان از عربى است، و نام اصلى آن ذکرنشده است، محروم از نثر فارسى رسا و شیوا استبه هر حالنمونههایى در معرفى این کتاب از همین اثر تقدیم مىشود.
فکر تالیف چنین کتابى، زاییده نیاز شدیدى است که نویسندگاناسلامى با آن روبرو شدهاند. این کتاب مىکوشد تا خطمشى اساسىدعوتگر را مطابق با رسالتش ترسیم کند و تجارب انقلابىپیامبر(ص) و ائمه(علیهم السلام) را عرضه دارد و بدین وسیلهتحول عظیمى در مدار عملى تمامى مسلمانها- چه پیشروان و چهپیروان - بیافریند و شیوه عملى را آنچنان که در اندیشه ما استپیاده سازد.
چه بسا، آنگاه که به بررسى دورانهاى درگیرى فکرى مسلمینبپردازیم، این نیاز بیشتر احساس شود. در چنین موقعیتىمىتوانیم اشتباهات عملى دعوتگران را در مسیر دعوتشان بیابیم،متاسفانه عدم کاربرد صحیح شیوههاى تبلیغ، این اثر سو را داشتکه نقطه مقابل این فکر تقویتشد و تا آنجا نفوذ یافت که ایناندیشه شکل گرفت و شایع شد که:
«دین بحث عقیدتى را جایز نمىشمرد، به مباحثه ترغیب نمىکند وبراى افکار دیگران و مشکلات عقیدتى و شبهات و مبارزاتشان علیهدین، زمینه مناسب براى عرضه فراهم نمىآورد».
«قرآن مجید روى موضوع ترک تقلید عقیدهها و عادات نادرستپیشینیان شدیدا پافشارى کرده، «عقل» را در مقام معرفتحقیقىارج نهاده و بر اقامه برهان و دلیل که اساس ایمان است،ایستادگى مىکند، پس حقیقتى که روشنگر نداشته باشد و روشنگرىکه فاقد دلیل باشد وجود ندارد». (1)
سیره تبلیغى پیامبر اکرم(ص)
درآمدى بر سیاست تبلیغى اسلام در عصر ارتباطاتاصغر افتخارىسازمان تبلیغات اسلامى، چاپ اول تابستان1377، رقعى، 148 صفحه.
در مقدمه مىخوانیم:کتاب حاضر که نتیجه تامل در آثارى چند، پیرامون «تبلیغات درسیره نبوى(ص) است، بااین هدف تهیه شده است که جوهر اصلى تبلیغرا با مراجعه به سنت نبوى براى خواننده مشخص سازد. (2)
این اثر در چهار فصل به ترتیب زیر سامان یافته است:
فصل اول: تبلیغات در عصر حاضر; فصل دوم: ویژگىها و اصولتبلیغات اسلامى; فصل سوم: حامل پیام در تبلیغ اسلامى; فصلچهارم: آسیبشناسى تبلیغ اسلامى.
بخش نخست کتاب مقدمهاى علمى و جامع در باره «چیستى تبلیغ»است که از مقاله «پروپاگاندا» از دایره المعارف بریتانیکاانتخاب و تلخیص شده است. سایر بخشها ترجمه و تلخیص و اصلاحکتاب اضواء على الاعلام فى صدر الاسلام. خصائصه، دعائمه، وسائله،مناسباته و مراکزه» از محمد عجاج الخطیب است. این کتاب در ششفصل، از تبلیغات اسلامى به عنوان «علم» سخن رانده و نشانداده است که تبلیغ در اسلام داراى ساختار، الگو و اصولى مىباشدکه به آن رنگ علمى بخشیده و شایسته است تا پیرامون آن تامل وتحقیق بشود.
در مقدمه آمده است:
چون دکتر خطیب در بررسى موشکافانه خود بعضى از نکات ظریف سیره تبلیغى حضرت رسول(ص) را ندیده و یا اگر متوجه شده به اجمال ازکنار آنها عبور کرده است از این رو لازم بود تا با مراجعه بهمنابعى دیگر این بحث تکمیل و نقایص جبران شود. به همین منظورعمدتا از دو کتاب براى رفع نقص بهره گرفته شد و در هر مورد باآوردن پاورقىهایى حق صاحبان کتب ادا شد این دو کتاب عبارتنداز:
المدینه فى صدر الاسلام، الحیاه الاجتماعیه و السیاسیه والثقافیه، بیروت، موسسه علوم القرآن و مکتبه دارالتراث(للمدینه)، 104 ه (1984 م)
الدکتور محمد السید الوکیل، المدینه المنوره عاصمه الاسلامالاولى، جده، دارالمجتمع للنشر و التوزیع،1409 ه (1989 م) البته به تناسب از کتب دیگرى هم بهره بردهایم که در متن بهآنها اشاره شده است. (3)
مولف مىنویسد: کتاب محمد عجاج الخطیب را با اصلاحاتى چند، بهطور مفصل و مبسوط آوردهایم... مولف در پارهاى از برداشتهاىتاریخى دچار اشتباه شده است، از این رو براى آنکه بتوانیمگوهره و جوهره واقعى سنت تبلیغى حضرت رسول(ص) را به نمایشبگذاریم، لاجرم به طرح استنتاجاتى تازه از دیدگاه شیعهپرداختهایم. (4)
این اثر که خالى از فایده نیست اشکالهایى دارد مانند:
1) مشخص نیست که پیشنهادها و استنتاجها از چه کسى است. بهتربود تهیه کننده این اثر در آغاز ترجمه هر اثرى یا فصلى ازمنابع یادشده را آورده و سپس اصلاح و نقد مىکرد. یا به گونهاىدر متن حروفچینى مىشد که مشخص باشد، هر نظریه از چه کسىاست،کدام سخن از مترجم است و کدام از مولف.
2) اگر همین سیره نبوى(ص) در تبلیغ از نوشتههاى فارسىسیرهنویسان شیعه -و یا به ضمیمه آثار دیگران- استخراج مىشداثرى بسیار پربها و جامعتر عرضه مىشد.
3) برخى استنتاجها قابل تامل است، گرچه اصل سخن شاید درستباشد مثلا در صفحه 58 بند دوم و صفحه 51 و صفحه49، آیه تبلیغ.
سخنورى و شخصیت در آداب سخن
سیدمحمدعلى مقدسىقم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامىچاپ اول،1377، وزیرى، شومیز، 208 صفحه.
در مقدمه این اثر مىخوانیم:
کتاب حاضر حاوى قواعد و آداب سخنورى و در بردارنده دستوراتىبراى تقویت جهاز تنفس و در نتیجه تقویت قوه ناطقه و عوامل رشدشخصیت و غلبه بر ترس و چیرگى بر حس حقارت و صدها موضوع و مطلبدیگر است که رعایت آنها براى کسانى که قصد ورود به کرسى خطابهرا دارند، ضرورى است... کتاب حاضر، هم جنبه درسى و دانشگاهى وحوزوى دارد و هم در عین حال به تمام معنا کتابى خواندنى وشیرین است. معرفى کتاب را به خود کتاب وامىگذارم (5) و فقط متذکرمىشوم: مطالب کتاب با آخرین دستاوردهاى علمى و تحقیقات جدیددر فن سخنورى هماهنگ است. (6)
اثر حاضر که از دیدگاه نویسندگى کاستىهاى فراوان دارد، بدوننظم دقیق منطقى حدود 200 عنوان را براى اهل منبر ردیف کردهاست. از طرفى چون در مقام کتابسازى و فربه کردن نیست، نکاتسودمندى را در حجم اندک، پیش روى خواننده قرار مىدهد. براىآشنایى با نثر و محتواى این اثر، نمونههایى را در زیرمىآوریم:
راههاى رفع نگرانى و نترسیدن از کرسى خطابه:
1 - همیشه به خود تلقین کنید که به خوبى از عهده سخنرانى برمىآیید...
2 - باید دانست که سخنرانى در برابر جمع، همان سخن گفتن براىفرد است، چه تفاوت دارد. که انسان براى یک فرد حرف بزند یابراى جمع کثیرى سخنرانى کند. پس چگونه است که از حرف زدن دربرابر فرد وحشتى به خود راه نمىدهید، اما از سخن گفتن دربرابر جمع وحشت دارید. این چیزى است که با تلقین باید به خودبقبولانید.
3 - نطق را نزد خود تمرین کنید تا ملکه شود اما به هیچ وجهنطقى را از بر نکنید، سخنران توانا صحبت مىکند نه نطق، باشنوندگان حرف مىزند، نه این که مطلبى را از بر بخواند.
4 - طرح سخنرانى را از پیش آماده کنید و مقدمه و متن و نتیجهرا فهرستوار و به ترتیب منطقى در نظر بگیرید، اشکالى نداردیادداشتهاى مختصرى از رؤوس مطالب در برگهاى کوچک در دست نگاهدارید.
5 - صحبت در برابر آینه - براى مبتدیان - تا اندازهاى مىتواندمعایب حرکت و آرایش دست و سر را بر طرف کند، فیلم و نوار نیزمؤثر است.
6 - براى تلفظ درست و دقیق نامها، واژهها و اسامى اماکن، بهتراستحتى با استفاده از کتب لغت ضبط دقیق آنها را بدانیم و بهخاطر بسپاریم.
7 - وسایل صوتى قبلا آزمایش شود، زیرا قطع و وصل صدا و...گوینده و شنونده را مىآزارد در فضاى کوچک هم نبودنش بهتر است.
8 - گوینده نباید در آغاز - و حتى در پایان - اظهار عجز وناتوانى و عذرخواهى کند بلکه باید با اولین جملهها آتش شوق رادر دل شنوندگان بر افروزد. مثلا فهرست کوتاهى از مطالب را اعلامو شنوندگان را تشنه و تشویق کند. (7)
جایگاه تبلیغات در جهان امروز
احمد رزاقىسازمان تبلیغات اسلامى، چاپ اول، تابستان1377، 164 صفحه، رقعىدر مقدمه کتاب مىخوانیم:
گرچه پیام نجات بخش اسلام در سراسر گیتى طنین انداخته است لیکننباید از اهمیتحیاتى مطالعه و شناخت ابزار و عناصر و شیوههاىمؤثر تبلیغى غافل بوده و رمز موفقیت مبلغان و معماران بزرگجامعه بشرى در تعمیق و گسترش فرهنگ اسلامى را مورد بى اعتنایىقرار دهیم.
با عنایتبه این مهم و با توجه به رسالتسازمان تبلیغاتاسلامى...، سعى نمودیم تا با الهام از معمار و مبلغ فقید وفرزانه انقلاب اسلامى حضرت امام خمینى(ره) ارکان اصلى تبلیغاتدینى را به مناسبتسالگرد تاسیس سازمان تبلیغات اسلامى درمجموعه حاضر تدوین و تشریح و در اختیار علاقهمندان قرار دهیم. (8)
احیاى سخنان حضرت امام راحل(ره) و ترویج عملى آن اندیشهها،بسیار باارزش است. در این اثر نویسنده تلاش کرده تا به حضرتامام راحل به عنوان «مبلغ» نگاه کند و به اندازه ظرفیت وظرافتبینش خویش از سیما و سیره آن حضرت سوژهها و خوشههایىهماهنگ با «تبلیغات» فراهم کند.
نشر این اثر در حد انتشارات سازمان تبلیغات اسلامى نیست وظاهرا مخاطب مشخصى ندارد و در باره امور گوناگون مطالبى داردو از کلیاتى درباره تبلیغ و تعریف تبلیغ و جایگاه تبلیغ،گرفته تا رادیو و تلویزیون و اهداف صدا و سیما در جمهورىاسلامى و حج و تبلیغات خارجى و هنر و اتحاد طلاب و روحانیتانقلابى [کذا] شناسایى و طرد روحانى نمایان، پرهیز از تجملات وتشریفات در حوزهها، مبارزه با تحجرگرایى، ایجاد تحول در سیستمدرسى حوزهها، تهذیب، نظم و انضباط در حوزهها و تحکیم پیوندحوزه و دانشگاه و... را مطرح کرده است.
فصلى نیز به ویژگىهاى مبلغ اختصاص دارد، ولى به هفت صفت ازقبیل: معنویت، اخلاص، تواضع، زهد، شجاعت، معرفتسیاسى و تبلیغعملى، قناعت کرده و از آوردن سایر ابواب که در کتابهاى دیگرمانند محجهالبیضا و جامع السعادات و قلب سلیم آمده، اجتنابشده است.
فصلهاى دیگر کتاب «رسالت مطبوعات»، «شیوههاى تبلیغى اسلام وغرب»، «ابزار تبلیغات» است.
از بیش از هشتاد کتاب و مقاله حضرت امام(ره) به کمتر از هشتمورد عنایتشده و با نگاهى کوتاه از کتابهایى که به قلم شریفحضرت امام نگارش یافته، تنها نام «ولایت فقیه» به چشم مىخوردکه ظاهرا آن هم تنظیم درسهاى معظمله در نجف اشرف است.
تبلیغات دینى، ابزارها و شیوهها
احمد رزاقىسازمان تبلیغات اسلامىچاپ اول، تابستان1377، رقعى، 182 صفحهاین اثر گزیدهاى از سخنان رهبر معظم انقلاب اسلامى (دامظلهالعالى) در باره تبلیغات است، در مقدمه مىخوانیم:
بىتردید، مطالعه و بررسى نقطه نظرات و دیدگاههاى صاحبنظران،اندیشمندان و مبلغان موفق و رهبران دینى، به ویژه آنان که درعرصههاى علم و عمل قلههاى رفیع و بلند موفقیت و پیروزى را فتحکرده و در مکتب وحى شیوههاى جنگ فرهنگى، تبلیغى با دشمنان وطریق ارشاد و تبلیغ و تعلیم را آموختهاند، بر همه مبلغان،مربیان، دستاندرکاران تبلیغات کشور لازم و واجب است.
در این راستا، معاونت آموزش و پژوهش سازمان تبلیغات اسلامى کهبخش مهمى از رسالت فرهنگى و پژوهشى کشور را به عهده دارد، سعىنموده استبا تدوین و تشریح بیانیهها و خطبهها و رهنمودهاىرهبر معظم انقلاب حضرت آیهالله خامنهاى در باره شیوههاى ابلاغپیام و خصلتها و رسالتهاى مبلغان دینى و راههاى مقابله باتبلیغات گسترده استکبار جهانى، گامى در جهت استفاده ازگنجینههاى گرانبهاى علمى و دینى اسلامى بر دارد. (9)
بررسى میزان توفیق نویسنده در جمعآورى همه رهنمودهاى رهبرفرزانه(دامظلهالعالى) و این که با تقطیع پارهاى از سخنان، چهآسیبهایى به قراین حالیه و مقالیه، امکان راهیابى دارد جاىتامل است.
بخشهایى از این اثر را با هم مىخوانیم:
«اگر تبلیغ، درست انجام نشود به ضد تبلیغ بدل خواهد شد وتاثیر منفى به جاى خواهد گذاشت» (10)
«یکى از مصادیق بارز «ضد تبلیغ» افزایش حجم و کمیت تبلیغ(بدون توجه به کیفیت و محتواى آن) است، تعدد سخنرانىهاى کممحتوا با موضوعات و مطالب تکرارى، کثرت مجلات، نشریات وروزنامههاى مشابه، برگزارى سمینارها و کنفرانسها و میزگردهاىکممایه و کممحتوا و... نمونههایى از تبلیغات غلط و بىاثر وخنثى کننده تبلیغات صحیح و مطلوب است». (11)
«اگر میزان تبلیغات ما در سطح جهان و جامعه خودمان بسیارزیاد ولى بدون کیفیتباشد، تاثیر لازم را نخواهد داشت... دربسیارى موارد از حرکتهایى که به منظور تبلیغ انجام مىشود، اثرمعکوس برجا مىماند». (12)
نویسنده در باره موسیقى مىنویسد:
موسیقى یکى از ارکان فرهنگ هر ملتى است. موسیقى به مفهومواقعى آن یک عامل مهم تربیتى در ایجاد نظم و تفاهم بین افراداست، ویژگىهاى هنر یک ملت در واقع هویت ملى و مذهبى آن ملت رانشان مىدهد. (13)
پژوهشى در تبلیغ
محمدتقى رهبرسازمان تبلیغات اسلامىچاپ اول، تابستان 1371، وزیرى، 494 صفحه
کتاب حاضر، حاصل سالها تلاش فکرى و عملى دانشور متعهد وگرانمایه استاد محمدتقى رهبر، در تبلیغات اسلامى است و بخشى ازمطالب مورد نیاز را در بر دارد. این نوشتار در باره تبلیغات وتاریخچه تبلیغ و سیر تاریخى آن در اسلام و کلیات و عناصر تبلیغو تبلیغات در دوره معاصر سخن مىگوید و سرانجام خط مشى وراهبرد کلى تبلیغات را ترسیم مىکند. (14)
مولف محترم در پایان مقدمه یادآور مىشود:
متاسفانه در زمینه تبلیغات اسلامى سازمان یافته و پیشرفته،کارى چشمگیر انجام نشده و روند تبلیغات تاکنون خود جوش و بدونضابطه و نظام بوده است.
به یقین اگر شیوههاى رایجبراى برههاى از زمان کافى بوده،امروزه که دگرگونى جهان را فراگرفته است، اینها کافى به نظرنمىرسد.
به هر حال امروز که براى مسایلى کم اهمیت در دانشگاهها ومحافل علمى رشتههاى تخصصى و علمى دایر شده و ابعاد مباحث آنمسایل به صورت گسترده بررسى مىشود، چگونه مىتوان از جایگاهتبلیغ در علوم و فنون غفلت ورزید، حال آن که عالم به زمانبودن در روایات تحسین شده است.
از مصادیق مهم «العالم بزمانه»، شناخت مقتضیات زمان،خصوصیات مردم، محیط تبلیغ، جریانهاى فکرى، مکتبها، دوستان ودشمنان دین و شیوه و ابزار عرضه فرهنگ اسلام، همگام با روندتکاملى تفکر و بینش انسان است.
بر این اساس بر آن شدیم، تا مساله تبلیغ را در جهات مختلفبررسى کرده و با تکیه بر متون و سیره اسلامى و با توجه بهتحقیقات علمى و فنى و هنرى در این مساله به تحلیل مباحث آنبپردازیم براى این منظور طرحى را تهیه کرده و به مطالعه آنپرداختیم، حاصل آنها، صدها صفحه کتاب شد، که مطالب و مباحثمربوط به تبلیغ را به شیوه علمى و آموزشى و با ارایهنمودارهاى عینى و تاریخى و آمارى، ارایه مىکند.
بخشهایى از مباحثیاد شده در دروس واحدى دانشگاه امام صادق(ع)براى دانشجویان رشته تبلیغ، بحث و گفتگو شد. از طرف دانشجویاناین رشته نیز هزاران صفحه کار تحقیقى به صورت جزوه یا رسالهکارشناسى ارشد تهیه شد که منبع مطالعاتى ارزندهاى خواهد بود.
مطالب کتاب حاضر، حاصل مطالعات و تلاشهاى پیگیرى است که طى چندسال در آن دانشگاه از سوى نگارنده انجام شد و ما آن را گامهاىنخستین پژوهش و تحقیق در این مبحث مىدانیم که به همت کاوشگرانو محققان، برگهاى ارزندهترى بر آن افزوده خواهد شد. (15)
این اثر در بخشهاى دهگانه زیر تنظیم شده است:
1) تاریخچه تبلیغ2) سیر تاریخى تبلیغ در اسلام3) تبلیغات در دوره معاصر4) کلیات تبلیغ5) ماهیت تبلیغ6) عناصر تبلیغ7) استراتژى تبلیغات8) خط مشى در اسلام9) ابزار تبلیغ10) ابزار تبلیغ در اسلام
تبلیغ اسلامى و دانش ارتباطات اجتماعى
محسن خندانسازمان تبلیغات اسلامىچاپ اول، بهار 1374،306 صفحه
کتاب حاضر رساله فوق لیسانس نویسنده در رشته تاریخ و فرهنگ وتمدن ملل اسلامى است که طى دو سال تهیه شده است این اثر بر آناست روحانیون را به منظرى جدید دعوت کند و زمینهاى براىاندیشیدن پیرامون ضرورت و چگونگى ایجاد دگرگونى در تبلیغ بهآنها معرفى کند.
بر آن است تا به مسوولان تبلیغات اسلامى، یادآور شود که در دیگرشاخههاى علوم انسانى و در جهانى که متهم به بسیارى از ضدارزشها است مسایلى وجود دارد که ما تاکنون از آن غافل بودهایمو بهایى سنگین نیز براى این غفلت پرداختهایم و اکنون مىتوانیمبىآنکه از روى جهل سخن از ضعف اسلام براى رویارویى با مسایلکنونى جهان بشریت، بر زبان آوریم، با شهامت و با تکیه بر قوتعلمى خویش و در چهارچوب ارزشها و بینشهاى اسلامى، ازدستاوردهاى کلیه علوم جدید بشرى در همه زمینهها به ویژه جبرانضعف آشکار تبلیغ دینى و هم در مرحله تحقیقات و نظریات و هم درمرحله اجراى برنامهها، بهرههاى فراوان بریم. (16)
این اثر که شش فصل دارد در آغاز آخرین فصل به جمعبندى فصولپیشین پرداخته که خلاصه آن در ادامه مىآید.
در فصل اول، به واژه «تبلیغ» و مترادفهاى آن در زبانهاىعربى و انگلیسى پرداخته شده است، این تحقیق نشان مىدهد که هیچیک از واژههاى مربوط به تبلیغ در این زبانها برگردان خوبىبراى تبلیغ با بار مفهومى خاصى که در زبان فارسى دارد، نیست.
در فصل دوم، ابتدا تعریف تبلیغ در متون جامعهشناسى ،روانشناسى، دایرهالمعارفها و... بررسى شده، سپس در متوناسلامشناسى تعریفها گردآورى و جمعبندى شده و... در ادامه ازرابطه تبلیغ با «دعوت»، «امر به معروف و نهى از منکر» و«آموزش» به اختصار بحثشده است.
در فصل سوم، با اشاره به تاریخچه تبلیغ در جهان و پیشرفتابزارهاى تبلیغ و گسترش مطالعات، پیچیدگى این پدیده اثباتشده، آنگاه با توجه به تبلیغى بودن اسلام و لزوم دیگرگونىراهها و شیوهها و... تاکید شده که دستگاه تبلیغ دینى مافاصله زیادى با آنچه که باید باشد، دارد... و ادعا شده کهتنها راه، سامان علمى به مطالعات در باره تبلیغ و بررسى آن براساس «دانش ارتباطات» است.
در فصل چهارم،... با نگاهى به دگرگونى و رشد دانش ارتباطات بهمساله «مدل ارتباطى» پرداخته شده و مدل منبع معنا، بهعنوان کاملترین مدل ارایه شده، با تفصیل بیشترى مطرح شده است.
در فصل پنجم، اجزا و عناصر «تبلیغ» به عنوان یک نوع ارتباطبا استفاده از «مدل معنا» و با بهرهگیرى از آیات، روایات ومتون اسلامشناسى مورد بررسى قرار گرفته شده است. (17)
روشهاى تبلیغ و سخنرانى
احمد صادقى اردستانىقم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامىچاپ دوم، تابستان 1374، رقعى، شومیز، 280 صفحه
در آغاز کتاب چند توضیح و پیشگفتار در بیست و هشت صفحه آمده ومتن کتاب در دوازده فصل تنظیم شده است. بسیارى از مباحث کتابدر سالهاى پیش، عنوان درس یا مقاله و... بوده است. عناوین ایندوازده فصل به ترتیب زیر است:
نقش عمل مبلغ در کارآیى تبلیغ، برترین گفتار در بیان قرآنکریم; زیان تبلیغ بدون علم; قاعده تدریج در قلمرو تبلیغ;رعایت استعدادها و زمینههاى روانى; شرایط زمانى و مکانىتبلیغ; در مقابل فرهنگهاى منحط و خرافى; تواضع آموزنده وسازنده; ویژگىهاى دهگانه ابلاغ رسالت; آثار اخلاص در جهت تبلیغ;تحمل مشقت در راه تبلیغ; شیوهها و هنرهاى سخنرانى.
این اثر، نه جامع افراد است و نه مانع اغیار، بدیهى استبرخىمباحثبه تنهایى روش تبلیغ نیست مثل: اخلاص یا تحمل مشقت گرچههر عملى مخلصانه و شاق باشد ارزشمندتر است، از طرفى حاشیهروىنیز دارد مثلا: در مبحث قاعده تدریج، به بحث اولویتها - که بحثدرستى و به جایى هم است - مىپردازد، آنگاه به تدریجبه مباحثتفسیرى و لغوى خمر و میسر و آیاتش و زیانهاى خمر و میسر، واردمىشود، و به تناسب آیهاى، متذکر ارزش ذکر مىشود و کمکم به شعرباباطاهر مىرسد.
خوشا آنان که الله یارشان بى که حمد و قل هوالله کارشان بى خوشا آنان که دایم در نمازند بهشت جاودان ماوایشان بى
نمونه دیگرى از حاشیهپردازى
نویسنده به تناسب فرهنگهاى منحط و تخیلى که نظیرش در انطاکیهبود و در آیات شریفه چهاردهم تا نوزدهم سوره یس بیان شده استبه تطیر مىپردازد و به مناسبت این که در روز قیامت، در صحراىمحشر نامه عمل را به گردن افراد مىاندازند به آیه شانزدهمسوره شورا و وجوه شباهت نامه عمل با پرنده - که هر دو را طایرگویند- مىپردازد. ولى مبحث مهم سعد و نحس که موضوع آن فصل استگنگ و مبهم مىماند، یعنى به ذکر یک روایتبه عنوان «على(ع) وستاره شناسى» اکتفا مىشود. گرچه جا داشت از مباحث آماده وبسیار ارزنده و راهگشاى تفاسیرى چون المیزان و نمونه استفادهمىشد و تکلیف خواننده روشن مىشد که اگر اینها خرافات است، چرادر قرآن و روایات آمده، اگر نیست چرا اینجا زیر مجموعه«فرهنگهاى منحط و تخیلى» قرار گرفته است.
برخى نکات آموزنده که در این اثر به وفور یافت مىشود:
1 - موقعى که خسته هستید نطق نکنید، بلکه استراحت کرده ونیروى خود را ذخیره نمایید;2 - کارى نکنید که انرژى شما کاسته شود، زیرا انرژى، قوهمغناطیسى دارد، و مردم در اطراف مرد با انرژى جمع مىشوند، قبلاز نطق، مقدارى غذا بخورید;3 - آراسته و مناسب لباس بپوشید، تا جذاب واقع شوید;4 - تبسم کنید، تا شنوندگان احساس کنند، از دیدن آنهاخوشحالید;5 - شنوندگان را در یک نقطه جمع کنید، زیرا هیچ گروهى را درموقعى که پراکندهاند، نمىتوان به آسانى تحت تاثیر قرار داد.
روش تبلیغ
دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قمبىتا، بىنا، پالتویى، 104 ص.
این اثر با پیشگفتارى در هفت صفحه در ارزش تبلیغ و خطر تبلیغسو، یازده موضوع را به عنوان پیش نیاز مبلغ و دانستنىهاى لازممطرح کرده و در باره آن توضیح داده است.
در مقدمه مىخوانیم:
دفتر تبلیغات اسلامى، طى نامهاى از اساتید حوزه علمیه درخواستکرد که راهنمایىها و نقطهنظرهاى خود را در مسایل تبلیغى دراختیار قرار دهند، به دنبال این درخواست، از طرف فضلا و اساتیدپاسخهایى به دفتر رسید، مجموع آنها، تذکرات ارزندهاى بود کهدر دسترس برادران و خواهران مبلغ قرار مىگیرد....
این رساله صرفنظر از این که تذکرات اساتید و فضلاى حوزه علمیهقم است، چون مستند به منابع صحیح مذهبى و سخنان معصومان(علیهمالسلام) است در حقیقت، راهنمایى امامان و برگزیدگان خدا، وپیشتازان امر ارشاد و هدایت است. این رساله چهار بخش دارد:
1) دانستنیهایى که یک مبلغ باید بداند;2) تذکراتى در باره برخى صفات و نکتههاى اخلاقى3) شیوه برخوردهاى اجتماعى، رعایت مسایل لازم در رفتار بااشخاص ارگانها، مسوولان و... .4) روشهاى بهتر و رساتر براى تبلیغ. (18)
این اثر به رغم حجم کوچک، محتوایى غنى دارد و مطالعهاش براىتمامى روحانیان- گرچه به تبلیغ هم نپردازند - مفید است.
به بخشهاى کوتاه از این اثر اشاره مىشود:
الف: در باره شیوههاى نشر فکر آمده است: «انتخاب زبان و روشىدر گفتار و نوشتار; نه عربى بافى و نه به کار بردن بیش ازاندازه لغات خارجى، از هر لغت و اصطلاح به مقدار لازم مىتواناستفاده کرد. به کار بردن واژههاى سنگینى که خواننده و شنوندهرا گیج کند، خلاف شیوه درست تبلیغى است.
انتخاب مسایل در خور فهم مخاطببرخى مسایل عالى و مشکل را نباید براى توده مردم بیان کرد، وبرخى اعتقادات را که دانستن آن ضرورتى ندارد، نباید در خیلىموارد بر زبان آورد. پیامبر اکرم(ص) مىفرماید:
«انا امرنا معاشر الانبیاء ان نکلم الناس بقدر عقولهم...» (19) ما پیامبران ماموریم در سطح درک و فهم مردم سخن گوییم.
امام على(ع) مىفرماید:
«اتحبون ان یکذب الله و رسوله؟ حدثوا الناس بما یعرفونوامسکوا عما ینکرون» (20)
آیا مىخواهید که خدا و پیامبر را تکذیب کنند؟ پس از آنچهمىتوانند، بشناسند سخن بگویید و از آنچه باور ندارند دم فروبندید.
اهم و مهمشایسته است اهم و مهم را در مسایل درنظر بگیریم، باید بهضرورتها، چون فوریتهاى پزشکى نگریسته و در اولویت تبلیغى قراردهیم، برخى مسایل همواره اهم است و حکم اساس و زیربنا را داردمثل ایمان به خدا، معاد، توجه به حضرت ولى عصر (عج) حکومت ورهبرى و... .
تجارب و نکات تبلیغى
مهدى چراغىدفتر نشر برگزیدهقم، چاپ اول،96 صفحه، رقعى.
این اثر شامل بیش از صد قضیه عبرتآموز و سیزده نکته تبلیغىاست. نویسنده در مقدمه آورده است:
دیگران از آخرین روشهاى علمى و تجربههاى روانشناسى، مردمشناسىو جامعهشناسى و. ..
استفاده سو مىکنند ولى ما از روشهاى جدید استفاده نمىکنیم واز کولهبار عظیم «تجارب» تلخ و شیرین و موفق و ناموفق کهگنجى سر به مهر است نیز استخراجى نکردهایم; ما در زمینه«تبلیغ» آموزش جدى نمىبینیم و مثل شناگرى مىمانیم که یک دستلباس شنا به او داده مىشود و او یا غرق مىشود یا نجات مىیابد.
این اثر در فصلهاى زیر سخن مىگوید:
1) تجارب تبلیغى براى کودکان و نوجوانان; مناطق [اهل] تسنن;خانوادگى، شوونات روحانیت، معاشرتها، عاطفى، روانشناسى،محیطهاى نظامى و حقوقى، فن خطابه و مناظره، ارشادى، فنکلاسدارى، اخلاقى تربیتى عبادى.
2) نکات تبلیغى. این اثر حاکى از صفا و صداقت و خلوص وافرنویسنده است، وى در فکر حفظ شوون روحانیت و زى طلبگى و سامانبخشیدن به امر خطیر تبلیغ و دعوت اسلامى است. وفور چنین عشق وعلاقه و صفا و صمیمیت طلاب جوان به تبلیغ قرآن و عترت و خدمتبهطلاب و حوزهها در خور ستایش است. بیشتر این تجارب ویژه محیطهاىروستایى و مراکز نظامى و انتظامى است، خواندن این اثر به علماو مراجع معظم و به ویژه اساتید سطوح عالیه توصیه مىشود تا اولااز دستهگلهایى که به آب انداخته مىشود بهتر آگاه شوند و ثانیابراى نوسفران و برخى پیرهاى مغان درس اخلاق و اسرار سفر بیانکنند. این کتاب که- البته حقایق و نکات آموزندهاى هم دارد عملا چند منظوره است و مثلا براى مطایبه در محافل جشن و سرور واعیاد و موالید معصومین(علیهم السلام) مایه ادخال سرور است،همچنین بارى را از دوش برخى بداندیشان برداشته، همانهایى کهبراى استهزاى روحانیت رنجخود مىدهند و زحمت ما مىدارند.
راهنماى تبلیغ در ماه محرم الحرام
ادارهامور دفاتر و روحانیون - نمایندگى ولى فقیه در سپاه قمناشر: ستاد احیاى امر به معروف و نهى از منکرچاپ اول، خرداد1373، رقعى،246 صفحه
این اثر رهتوشهاى براى نوسفران تبلیغ در ایام محرم الحرام استو براى کسانى که دوران آغازین تبلیغ و منبر را مىگذرانند،بسیار سودمند است. در مقدمه آمده است:
... بر آن شدیم که این جزوه را به صفت راهنما و به عنوان سوژهسخن در تبلیغ ماه محرم تقدیم سربازان نهضت فکرى مکتب امامحسین(ع) نماییم. امید که موجبات خرسندى آن عزیزان فراهم شود.
صد و ده صفحه; بخش اصلى این اثر در باره امر به معروف و نهىاز منکر است. این بخش که در عین ایجاز بسیار مفید و پرمایهاستبه ضرورىترین مسایل مورد ابتلاى جامعه و اهمیت و ثواب وشرایط امر به معروف و نهى از منکر پرداخته است و انصافامطالبى آموزنده دارد که مبلغ مىتواند آنها را موضوع منبر خویشسازد.
بخش دوم شامل ضمایم است، در این بخش نیز گوى سبقت و فضیلت رادر میدان از آثارى که به همین منظور تهیه شده، ربوده است.
ضمایم چهار بخش است و مفیدترین و گستردهتریناش ذکر مصیبتهاىحماسه کربلا است که از مقدمهچینى، تکههاى عربى، اشعار و نکاتظریف فراهم آمده است.
دومین فصل ضمایم، روز شمار محرم و بخش سوم، احکام امر بهمعروف و نهى از منکر از کتب فقهى و در پایان واژهنامه است.
امید آن که خادمان امام حسین(ع) بر حسن سلیقه و فداکارى خویشبیفزایند و چشم ما را به آثارى تازهتر و کاملتر روشن کنند.
راهنماى تبلیغ در ماه رمضان
تهیه کننده و ناشر: معاونت امور دفاتر وروحانیون - نمایندگىولى فقیه در سپاهچاپ اول، شعبان 1412 ق، رقعى،183 صفحه
این اثر به مناسبت فرا رسیدن ماه مبارک رمضان سال 1412 در سىبخش و دو پیوستبراى مبلغان سپاه تهیه شده است.
این کتاب یک دوره آزمایشى رهتوشه است. هر بخشى از کتاب براىروز خاصى از ماه مبارک تهیه شده و مطالب آن بخش در سه فصل:
احکام، معارف یا پیام رمضان - که به تناسب هر روز به مباحثاخلاقى مانند توبه و ترک گناه و تقوا و شکر مىپردازد - و آخرینبخش کتاب مناسبتهاى تاریخى است.
این اثر متناسب با نیاز سربازان و پاسداران و احیانا مردم محلتبلیغ تهیه شده و مناسبتها نیز مذهبى و انقلابى هستند نظیر:
روز دوم; آغاز مبارزه مردم فلسطین در سال1347، روز سوم;شهادت سید جمال الدین اسدآبادى در سال 1275، روز چهارم;عملیات بدر1363.
پراکندگى مطالب این کتاب، سبب شده تا اثرى تقویمگونه باشد. درپایان کتاب پیوستى شامل چهل حدیث، در باره روزه دارد.
تجاربى معالمنبر
الدکتور الشیخ احمد الوائلىبیروت، دارالزهرا، بىتا،وزیرى، 240 صفحه
نویسنده که خود خطیب موفقى است، مىنویسد:
بسیارى از برادران علاقهمند به تبلیغ و خطابه از من درخواستکردند، تجاربام در این زمینه و دیدگاهام را در باره منبر مفیدو امروزى بنویسم...
اینک دو نوع مطلب در این سطور گرد آمده است.
نوع اول: عبارت است از امور امروزى و طرحهاى حاضر،نوع دوم: باقى مانده خرمن خاطراتى است که در مخزن حافظه ثبتشده بود که برخى از آنها مربوط به بیش از پنجاه سال قبل است وبه طبع، گوشههایى از آنها فراموش شده است.
در پایان مقدمه از تمام کسانى که به شکلى مىتوانند، پایههاىفن خطابه و منبر را مستحکم کنند و این رشته را ارتقا دهند،درخواستشده که دستبه قلم شوند و هر چه مىتوانند بنویسند، تاتجارب پراکنده یکجا فراهم شود و اثر ارزشمندى عرضه شود. ایناثر پیرامون منبر عزاى سیدالشهدا(ع) و اوضاع فرهنگى کشورهاىعربى است.
گرچه ممکن است آن شرایط هم اکنون در ایران نباشد، ولى به هرحال حاکى از ابتکارها و ذوق و سلیقه خوب نویسنده است و اگر هرخطیبى موضوع تبلیغى عزادارى سیدالشهدا(ع) را تا این اندازهترقى دهد، نتایج فراوانى از محرم و صفر مىتوان گرفت.
نمایى از فهرست مطالب در زیر مىآید:
«دیدگاه نوع مردم پیرامون منبر»، «اخلاقیات منبر»،«اشاراتى در باره خطیب و خطابه»، «چگونه منبر امام حسین(ع)را ترقى دهیم»، «وسایل ایجاد خطابه برتر»، «موسساتى کهشایستگى برپایى روضه دارند»، «مهمترین اهداف منبر»،«احترام منبرى»، «چگونگى تنظیم سخنرانى» و... .
نکاتى از تجارب نگارنده
تجارب من بر چند نوع است: برخى نکاتى است که نمىدانستم و ازاین رو به کار نبستم مانند:
1) جا دارد که به دورههاى درسى معمولى اکتفا نشود، من پشیمانمکه دورههاى درسى وابسته به علوم اسلامى نظیر فقه و اصول وفلسفه را به شکلى پربار نگذراندم، علومى که پایه اساسى منبراستباید در چنگ واعظ باشد. برهه جوانى بهترین هنگام تحصیلاین علوم است. در این دوران، فراغت و فرصت فراوان است و اگرمنبرى تنها بخشى از این علوم را بداند مثل آن است که هیچنمىداند، زیرا «ناقص کالعدم» است.
2) پشیمانم که دورههاى گذشته عمرم را ثبت نکردم، تا از شکستهادرس پیروزى بگیرم و نقاط مثبت را الگو و نقاط منفى را مایهعبرت قرار دهم. زیرا الان گاهى به خاطرم مىآید و ثمرهاى جز حزنو اندوه در پى ندارد، ولى اگر نوشته شده بود براى دیگران آینهعبرت مىشد.
3) از امورى که بىنهایتبر آن پشیمانم و حسرت مىخورم، اتلافوقت و تضییع عمر در پارهاى از اوقات به ویژه در عهد شباب ونوجوانى است که مىشد از آن اوقات بهرهورى کرد تا موجب تضییع وخسران نشود... .
صفات الداعیه
محمدبن ناصربن عبدالرحمن العمارریاض، مرکز الدراسات و الاعلام،چاپ اول،1417 ق - وزیرى، شومیز،136 صفحه.
نویسنده دکتر محمد عضو هیات علمى دانشگاه اسلامى محمدبن سعودریاض است و وهابى مذهب است او مىگوید:
کوشش درست در راه دعوت و تبلیغ; مبلغانى دامن همتبه کمربسته، متوکل على الله، پیرو سیره پیشگامان مىخواهد به شرط اینکه دو نکته را رعایت کنند.
اول) شیوه درست تبلیغدوم) وسیله و اسلوب خوبمن در این کتاب بحث را بر صفات مبلغ متمرکز کردم، اعم از صفاتاساسى و ویژگىهاى لازم، باشد که این ابزازى در موفقیت مبلغانباشد تا با نور و بصیرت مردم را به راه خدا بخوانند.
گرچه حق روشن و تاثیرگذار است ولى نیازمند مبلغانى کارکشته ومخلص است که کار و بار آنان تبلیغ باشد و بس، تا خدا برکاتشرا بر این امت نازل کند و بهترین امتى باشد که پیدا شده است.
این کتاب پس از کلیاتى در باب «دعوت» و نیاز به مبلغ، صفاتمبلغ را در دو بخش تنظیم کرده و در ابتدا از صفات اساسى مثلایمان، اخلاص، توکل، حلم، فداکارى، آسانگیرى، صبر سخن راندهاست.
فصل دوم به صفات لازم مثل برنامه و طرح دعوت; ابتکار و نوآورىدر اسلوب; روشهاى گوناگون; قصه; گفتگو; مناظره; تدریس وتعلیم; ضرب المثلها; بهرهورى از فرصتها و مباحث فنون تبلیغ;فصاحت; رعایت اولویتها و... را آورده است. در پایان هم ازارزش مبلغان در هفت فصل بحث کرده است.
در این کتاب از برخى صحابه نظیر ابوموسى اشعرى و ابوهریرهفراوان نقل مىکند و در هر سخنى حتما به آیه یا روایتى تمسکمىکند.(اهل سنت کلمات صحابه را هم روایت مىدانند).
این کتاب بدآموزهایى نیز دارد که در مکتب اسلام توجیهپذیر نیستمثلا در صفحات113 و 114 تحت عنوان: «انزال الناس منازلهم الاهتمام بسید القوم و القیام له - اشباع حب الفخر - فیمنیتطلع الیه» درس چاپلوسى; ذلتپذیرى; باج دادن به مترفین ومستکبرین مىدهد تا مبلغ موفق شود; و در این باره مىنویسد:
پیامبر اکرم(ص) در فتح مکه ابوسفیان را احترام کرد پس ما بایدهر که عاشق فخر استحب فخر او را اشباع کنیم؟!!
ابوموسى روایت مىکند: «ان من اجلال الله:... و اکرام ذىالسلطان المقسط»; پیامبر(ص) هنگامى که سعدبن معاذ، بزرگ اوسنزدیک مسجد شد به انصار فرمود: «قوموا الى سیدکم» یا عایشهبه یک فقیر که لباس کهنهاى داشت نان خشکى داد و شخص دیگرى کهسر و وضع مناسبى داشت را بر سفره نشانید، گفتند: چرا؟ گفت:
پیامبر(ص) مىفرماید: «انزلوا الناس منازلهم».
بدیهى است این استدلالها مخدوش و سوء استفاده از روایت است.
الدعوه الاسلامیه، الوسائل والاسالیب
محمد خیر یوسف ریاضدار طریق للنشر و التوزیع، چاپ دوم 1414 ق
این اثر دو بخش دارد: اول) وسایل تبلیغ اسلام، دوم) اسلوب وشیوههاى تبلیغ. در بخش اول، ابتدا در باره ارتباط مستقیم استو به مطالب زیر پرداخته است: داعیه، مسجد، اذان و اقامه، موسمحج، جهاد، بازارها، مراکز اجتماعات، نمایش و تئاتر. در موضوعارتباطهاى غیرمستقیم به عناوین زیر پرداخته است:
رسالهها و مقالهها، کتابها، دفترها، رسوم و کاریکاتور،روزنامهنگارى، سینما، رادیو، نوارها، تلویزیون، ویدئو و مراکزآموزشى اسلامى و جمعیتها.
در مبحث دوم موضوعات زیر بررسى شده است:
عدل، امر به معروف و نهى از منکر، قصه، شعر، ترغیب و ترهیب،تربیت و تعلیم، خدمات اجتماعى، مال، وعظ و خطابه، تدریس،الگوسازى، سخنرانى، مباحثه، مناظره، کنگرهها و اجتماعات،محفلهاى جشن و...
بیشتر مطالب کتاب حاضر از کتابهاى نویسندگان مصرى اقتباس وچندان عمیق به نظر نمىرسد. ولى به نکات جدیدى توجه مىدهد.
وى در باب اسوه بودن مىنویسد:
تبلیغ از راه اسوه و سرمشق، موفقترین راه است پیامبر اکرم(ص)هم از نظر علم و عمل و... به صفات حسنه متخلق بلکه اسلام مجسمبود.
در سیره و سلوک او آینه معانى قرآن در رفتارهاى فردى،خانوادگى، اجتماعى بود و همین است معنى سخن عایشه وقتى از اوخواستند رفتار پیامبر(ص) را وصف کند، گفت:
«کان خلقه القرآن» یکى از صفاتش که ضربالمثل براى مسلمانانشد، تحمل و صبر او در برابر آزار و اذیت مشرکان و منافقان بودقرآن کریم مىفرماید:
(لقد کان لکم فى رسول الله اسوه حسنه لمن کان یرجوالله والیومالاخر و ذکرالله کثیرا). (21)
گفتهاند: افرادى که پیامبر(ص) با اخلاق نیکویش به راه آورد،بیش از افرادى بودند که با زبان آنان را هدایت کرد.
هیچ چیز همانند الگوى نیکو تاثیرگذار نیست.
الدعوه الاسلامیه مفهومها و حاجه المجتمعات الیها
محمدخیر یوسف ریاض، دار طریق للنشر و التوزیعچاپ دوم، 1414 وزیرى، شومیز، 155 صفحه.
این اثر در چهار فصل سامان یافته;الف: مفهوم دعوت اسلامى و اصول و اساس تبلیغات اسلامىب: تاریخ دعوت.ج: صفات مبلغد: نیاز جامعه به تبلیغات اسلامى.
این اثر در کشور سعودى منتشر شده و بیشترش اقتباس است اما درعین حال نکات سودمند فراوانى دارد. نویسنده در مقدمه مىنویسد:
از هنگامى که رهبران و مبلغان مخلص، هشیار و فداکار نایابشدند، تبلیغات اسلامى هم نیرو و قوت و تاثیر خود را از داستداد، براى جبران چنین کمبود خطرناکى چارهاى جز فراگیرى اصولدعوت اسلامى از مصادر اولیهاش و رجوع به سیره انبیا(علیهمالسلام) و اقتدا به علماى عامل نیست. حال که تهاجم فرهنگى وفشار سنگین غرب نقش بزرگى در شبههافکنى در عقاید مسلمین داردو وسایل گوناگون و روشهاى مختلفى را به کار گرفته، براى نجاتجوامع اسلامى دستبه کار شدن، هم جبهه شدن و همیارى گسترده وشدید ضرورت دارد، زیرا خطر جدى و نزدیک است.
و این ممکن نخواهد شد مگر با برنامهریزى و تمرکز همه نیروهاىمادى و معنوى و تشکل مسلمانان. همچنین یادگیرى همه شرایط واوضاع و روحیات و احساسات همه ملتها و گرایشهاى هر قوم ومنطقهاى لازم است.
چقدر زجر مىکشم وقتى مىبینم هر کشورى تنها در محدوده خودشتبلیغ مىکند و نمىدانم مبلغان بزرگ و رهبران، چه وقتبه اهمیتوحدت کلمه و ارزش جماعت پى خواهند برد تا این فرقههاى ساختگىرا نابود کنند و همگى تحت پرچم ایمان و احساس مسوولیت متحدشوند تا در برابر توطئههاى جهانى دهشتناک اعم از احزاب ومذاهب مخفى و آشکار که قصد نابودى اسلام را دارند، ایستادگىکنند.
آیا نمىدانند که قدرت و قوت در وحدت و جماعت است، و ضعف درنزاع و تفرقه؟... برادر مبلغم! آتش از هر سو، مسلمانان رااحاطه کرده و آتش نشانان کماند و جز دستان مهربان تو دستىنیست که مرهمى بر آسیب دیدگان بنهد همان دستى که هزاران بلکهمیلیونها دل در انتظارش به سر مىبرد.
المصفى، من صفات الدعاه
عبدالحمید البلالى،کویت ، دارالدعوه للنشر و التوزیع،چاپ سوم 1410 قمرى، رقعى، شومیز 181 صفحه.
این کتاب در دو فصل «الحرکه الدائبه» و «الثقه بالنصر»بابیش از 90 عنوان فرعى تنظیم شده، کتاب داراى قلمى سلیس، روان،بسیار شیرین و آموزنده است و از آیات شریفه و قصههاى مبلغان وبزرگان صدر اسلام و عصر حاضر و ضربالمثلها و اشعار و... خیلىجالب سود جسته است.
نویسنده و نوشته، در مقدمه معرفى نشده و از افکار مولف و حالو هواى عصر او بى خبریم، نویسنده شالوده این تالیف را برحرکت نهاده و در فصل اول از حرکت پیوسته و خستگىناپذیر; انواعحرکتها; اقدامهاى نابجا و اقدامهاى درست; طریق; موانع; عواملتحرک بخش و سرعت افزا; حرکتسالم و... سخن مىگوید:
بخش دوم در باره پیروزى و آینده; امیدها; رفع یاس; اعتماد برخدا و... مطالبى آورده که همه آرمانى و امیدبخش است.
نویسنده از انقلابیون اخوان المسلمین مثل حسن البناء و سید قطبفراوان نقل و ستایش مىکند، از سلف صالح و صدر اسلام نیز شواهدفراوان مىآورد. او از احادیث نبوى سود جسته ولى نه به اندازهآیات شریفه، از غیر پیامبر(ص) کمتر نقل مىکند. نویسنده متاثراز حرکتهاى اسلامى و خواهان ایجاد نظام خلافت در جهان اسلام است،گویا این اثر را در جوى انقلابى نظیر پیش از پیروزى انقلاباسلامى در ایران یعنى دهه چهل و پنجاه نوشته باشد.
نویسنده در بخش اول کتاب واژههاى: کدح; سیر; مشى; مسابقه;حیات و کلمات مرتبط و مترادف و آنها را از قرآن استخراج و بامباحث متناسب دیگر بهگونهاى تنظیم کرده که به کار انقلاب آید.
چنین نگارشهایى از نوعى تفسیر به راى در امان نخواهد ماند.
مثلا مىگوید: باید از خواب غفلتبیدار شد و همیشه خواب سبک وخفیف النوم باشیم، در بالاى صفحه آیه شریفه (لا تاخذه سنه ولانوم) را ذکر مىکند.
از سرودهاى انقلابى و خاطرات مبلغان انقلابى هم بهره جسته و درمجموع سودمند است.
الخطابه فى موکب الدعوه
عنوان فرعى:کیف نصبح خطیبامحمود محمد عمارهبیروت، دارالخیر،1413 قمرى، چاپ اول، وزیرى، 262 صفحه
این از چکیده تجربه زنده استادى است که عمرش را سپرى در وعظ وخطابه کرده و با زبابى زنده از همه شرایط و احوال و مناسبتهابهره برده تا اهداف و افکارش را منتشر سازد.
کتاب حاضر تنها بحثى نظرى در باره خطابه نیستبلکه شیوه نامهجامع و کاملى براى هر گویندهاى است که مىخواهد فن خطابه راغنا و استحکام بخشد و خود خطیبى مشهور شود که جمعیتها را تحتتاثیر قرار داده و نهضتى انسانساز به پا سازد. (22)
نویسنده این کتاب آقاى دکتر محمد محمود عماره، استاد دانشکده«اصول الدعوه والدین» دانشگاه الازهر است. او شیفته خطابه وخود، خطیبى موفق است. این اثر گرچه به دلیل محرومیت از سرچشمهزلال سخنان و ولایت اهل بیت(علیهم السلام) و ندیدن یا نادیدهانگاشتن مراسم عزادارى سالار شهیدان و هنرهاى خادم اهلبیت(علیهم السلام) کاستىهایى دارد و با یک چشم به خطابهنگریسته و محور کارش سخنرانىهاى رسمى و خطبههاى جمعه است، ولىدر عین حال کتابى است که با اسلوب درست و اصول منظم تالیفشده است.
این اثر بر چهار پایه استوار است:
باب اول; در ماهیتخطابه و انواع و اجزاى آن که شامل مباحثگوناگونى در این زمینه است نظیر; الخطابه و الحضاره، الطریقالى اجاده البیان، اهمیه الکلمه، عبقریه الهدم، نعمه البیانسلاح من اسلحه الدعوه، زاد الخطیب، استعداد، الخطیب و الثقافهالادبیه، الرسول(ص) و الشعر، الذوق المصرى و الذوق الانگلیزى،راى علم النفس، الخطیب المطبوع.
باب دوم; در ثقافه الخطیب، القرآن الکریم، احداث التاریخ،المشاهدات الکونیه و توجیه الخطاب و... است.
باب سوم; اعداد الخطبه، اختیار الموضوع، من هدى الرسول و... .
باب چهارم;اهمیه دراسه النصوص، نماذج من خطبه من جوامع کلمه،فى صحبه الامام على کرم الله وجهه (ص)، من الخطب القضائیه و...
است.
کیف ندعو الناس
عبدالبدیع صقرقاهره، دارالاعتصامبىتا، وزیرى 150 صفحه
این اثر با اینکه حجم کمى دارد، ولى پرمحتوا و سودمند است.
چاپ اول آن در سال یکهزار و نهصد و چهل میلادى و چاپ اخیر آندر سال یکهزار و نهصد و هشتاد و سه میلادى است.
حسن البنا، رهبر اخوان المسلمین در باره این کتاب گفته است:
بنا داشتم یادداشتهایى که براى برادران مبلغ فراهم کرده بودم،تکمیل و منتشر کنم ولى این رساله را که خواندم، دیدم پرمایه وکافى است، بسیار مسرور شدم و براى نویسنده دعا کردم، اینک بهدوستان سفارش مىکنم این راهنمایىها را که به نور ایمان منوراست، به دقتبخوانند و در پرتوش به پیش روند. (23)
کتاب حاضر براى آموزش مبلغان مفید است و داراى مطالب زیر است:
سرآغاز، کلیات، توصیهها و کلمات قصار در اهمیت تبلیغ براىایجاد اشتیاق بیشتر در مبلغان و همچنین راهکارهایى در بارهانواع شیوههاى تبلیغ مانند: دعوت فردى و انواع سخنرانىها وآداب دعوت شامل، انتخاب احسن، بیدارى، کاربرد بهجا و نیکو،درسها، محاوره و مناقشه و نمونههایى از مناظرها و تبلیغ قلمىو نامهها و امثال و نوارها، توان و هنر تبلیغ - رفتار بادیگران. فصلهایى نیز به آمادگى براى فداکارى، ارتباط با افرادصالح و صفات شخصى مبلغ، تربیت دینى، توجه به لغت و زمان،اهمیت کار دستهجمعى، پرسش و پاسخ، نمونههایى از پاسخ به سوالاتشرعى و اجتماعى و سیاسى مردم، مشکلاتى که متاثر از فرهنگ غرباست، مبلغ و مجالس جشنها، عزا و جنازهها، مشکلات مبلغ و...اختصاص یافته است.
اصول الدعوه الاسلامیه
دکتر على جریشهطنطا، دارالبشیر، للثقافه والعلوم الاسلامیهچاپ سوم، 1411، وزیرى، 70 صفحه.
این کتاب حاصل درسهاى مولف در مرکز تربیت مبلغ مکه است و درپنج فصل سامان یافته است.
محتواى کتاب بیشتر از قرآن کریم الهام گرفته است. فصل اول سهمبحث دارد، معالم دعوت موضوع اولین مبحث است و داراى اینعناوین است:
کلمه طیبه، عقیده عملى، عقیده ساده، بین افراط و تفریط و....
مبحث دوم در باره حکم و تشریع است و مبحثسوم از عبادت وارکان و مجال و انواع آن بحث مىکند.
فصل دوم در باره مصادر و ریشههاى تبلیغ و دعوت است و مایههاىدعوت را، وحى، قرآن، سنت، سیره، تجربه و آگاهى مىداند.
فصل سوم در اهداف امت نظیر: الامه المسلمه، الدوله المسلمه،الشهاده على العالمین است.
فصل چهارم به چشماندازهاى تبلیغ در بخشهاى: دعوه ربانیه، دعوتشامله، دعوت طبق برنامه، پرداخته است و بالاخره فصل پنجم درصفات مبلغ است.
چون بناى این اثر پیروى از پیشینیان است، در ویژگىهاى رسولاکرم(ص) به عنوان صفات مبلغ بحث کرده و آنها را در پنج نکتهمهم شرح داده:
1 - (انک لعلى خلق عظیم) (24)
2 - (شاهدا و مبشرا و نذیرا) (25)
3 - (من انفسکم عزیز علیه ما عنتم، حریص علیکمبالمؤمنین رووف رحیم). (26)
رسائل فتیان الدعوه
به کوشش لجنه فرهنگى در موسسه کلمهاللجنه الثقافیه فى موسسه الکلمه)با اشراف جاسم بن محمد و احمدبن عبدالعزیزناشر; موسسه الکلمه للنشر و التوزیع 1414 ق، 448 ص.
این مجموعه چند رساله است که براى مبلغان جوان تهیه شده و ازنظر محتوایى غنى و باارزش است، عناوین کلى این هشت رساله کهتهیه کنندگان آنها، نامبرده نشدهاند، چنین است.
1) الدعوه و الدعاه فى منهج القرآن; این مقاله از وجوب تبلیغ،معانى عقیده و شبهه افکنى و توشه راه، مطابق منهج انبیا(ع)مثل حضرت نوح(ع) در قرآن کریم بحث کرده و چگونگى تبلیغانبیا(ص) را موشکافانه تجزیه و تحلیل کرده است.
2) اولویات فى تربیه الناشئه، این رساله در باره عبادت است واز حقیقت عبادت، مراتب عبادت، مردم و عبادت، فلسفه عبادات بحثمىکند.
3) الثقه بالله تعالى و اثرها فى العمل الاسلامى، در این رسالهاز اسبابى که باعث تقویت وثوق و اطمینان و توکل به خدا مىشود(میادین ثقه) و از مواقف وثوق به پیامبر اکرم(ص) و نتایج وثوقبه خدا سخن مىگوید.
4) الاخلاق الاسلامیه و ضروره التخلق بهااین مقاله از ضرورت تخلق به اخلاق اسلامى و معنى و مفهوم واهمیت اخلاق در زندگى فرد و اجتماع و نیاز بشر به اخلاق وارتباطهاى انسان و خدا در اخلاق و... بحث مىکند.
5) واجبات الداعیه المسلم الیوم این رساله از وظایف مبلغ دردوران کنونى وظایف مبلغ در مقابل خودش در ابعاد عقلى و بدنى ومالى; وظایف خانوادگى; وظایف مبلغ در برخورد با عموم مردم; دربرابر برادران مبلغ، وظایفش در برابر موسسه دعوت و سازمانتبلیغات، بحث مىکند.
6) معاییر منهجیه فى الدعوه الاسلامیه این مقاله از مباحث،تقیید امر به معروف به مصلحت; پیروى از نسبیت در تصمیمگیرى وبه کارگمارى اصلح به طور نسبى; هر چه پیامبر(ص) انجام ندادهبى اعتبار است، دورى از شبههها سخن مىگوید.
7) متطلبات الدعوه الاسلامیه و مستلزماتها; در این بخش طولانىمباحثى مانند: از کار شخص چیزهایى ساخته است که از کارهاىسازمانى ساخته نیست; فرقههایى که کارهاى فردى دارد و دوگانگىکارهاى فردى و کارهاى جمعى; خیرخواهى; حدیث صحیح و.. بحثمىکند
8) المراحل الانتقالیه فىالدعوه الفردیه; درباره مفهوم همکارىبا مردم; وظایف مبلغان از قرآن کریم و حدیثشریف، کنارهگیرىنکردن، از اهل فسوق، روحانیت اجتماعى و اعتزالى، فرو رفتن دردرون جامعه، روحانى با زبان و همه با زبان حال، راه و روشتبلیغ، ارتباط فردى، درد و دوا، فضاهاى تربیتى.
9) کیف یکون الداعیه شخصیه محبوبه- درباره انواع محبت، راههاىنفوذ و محبوب شدن، اخلاقیات جذب کننده، موانع محبت، چگونهدوستى مردم را به دست آوریم و... بحث مىکند.
10) المجاهده، درباره انواع جهاد، و بیشتر جهاد نفس، مراتب ووسایل جهاد نظیر جهاد مالى، تعلیمى، قتالى، تبلیغى، سیاسى، وجهاد در انجام خیرات بحث مىکند.
لولو و مرجان
در شرط پله اول و دوم منبر روضهخوانانمیرزاحسین نورى، تحقیق و ویراش حسین استاد ولىانتشارات دارالکتب الاسلامیه1ج، چ 1،226 ص، رقعى، تهران، 1375
مرتضى اخوان
حماسه حسینى، حماسهاى است جاوید که بر زنده داشتن آن، پافشارىفراوانى شده است; زیرا، حیات اسلام، از آن حماسه بزرگ است.
متاسفانه، این حماسه بزرگ، از ناحیه دشمنان آگاه و دوستاننادان، مورد هجوم قرار گرفته و تحریف شده است.
براى زدودن تحریفها از دامان این حماسه، علماى زیادى، بهنگارش کتابها یا رسالههایى پرداختهاند.
یکى از این کتابها، نوشته حاضر است.
مرحوم حاجىنورى(ره)، به خواستیکى از علماى هندوستان - یعنىمولوى سیدمحمدمرتضى جونپورى هندى - کتاب حاضر را در یک مقدمهو دو فصل و یک خاتمه، بهگونهاى زیبا و کمنظیر نوشته است.
ایشان پس از بحث ارزشمندى گریستن و گریاندن بر سیدالشهداء(ع)و اصحابش،(علیهم السلام) مىفرماید:
و لکن رسیدن به این رتبه جلیله... مشروط استبه شروطى که عمدهآنها دو شرط است که با نبودن هر یک از آنها، زحمتها، بىفایده[مىشود] و رنجها، بىثمر [مىگردد] و مشقتها، بىنتیجه خواهدبود... بلکه اسامى ایشان، با نداشتن آن دو شرط، العیاذبالله،یا در دفتر کسبه و تجار یا در دیوان کاذبین و غادرین و خاسرینو مشرکین، درج خواهد شد.
و بدین سان ارزش «اخلاص» و «صدق» را در روضهخوانى و منبررفتن گوشزد و اذعان مىکند و در دو فصل نیکو، به زیبایى، از«صدق» و «اخلاص» سخن مىگوید تا شاید خفتهاى، بیدار وبیدارى، هوشیار شود.
در خاتمه نیز گوشدادن به دروغ را مذمت کرده و تکلیف شنوندگانرا در اینگونه مجالس تعزیه، بر مىشمارد.
در این تالیف، مباحثى مانند «خطرهاى ریا در روضهخوانى» و«حرمت دروغ و افسانه در روضهخوانى» و «اقسام دروغ و حکمآنها» و «علل تحریف دروغسازى در وقایع عاشورا» و مباحثگرانسنگ دیگرى بیان شده است.
چاپ حاضر، تصحیحى است که جناب فاضل محترم آقاى حسین استادولىبه آن اقدام کرده است.
از این کتاب، دو تحقیق دیگر در دست انتشار است که یکى از آنهااز روى نسخهاى مصحح که داراى حواشاى از مولف و مرحوم جونپورىاست، مىباشد.
سخن و سخنورى
محمدتقى فلسفىانتشارات الحدیثیکجلد، چاپ نخست،359 صفحه، وزیرى، تهران، 1368 .
یکى از نعمتهاى بزرگ الهى به انسان، قدرت سخن گفتن است.
سخنگفتن، اگر به دور از آفتهاى زمان مانند دروغ و... باشد،اثر فراوانى بر افراد جامعه دارد و مىتواند در هدایت و رشد وسعادت مادى و معنوى آنان مؤثر باشد، از این رو، هیچ پیامبرى وامامى مامور به سکوت نبوده است، بلکه ماموریت داشتهاند کهبا سخن و عمل فرمان الهى را به انسانها برسانند. با توجه بهاهمیتسخن و سخنورى، لازم است فنون و رموز آن آموخته شود تا بهبهترین شکل از آن بهرهبردارى شود.
کتاب حاضر - که تنظیم جلسات درس سخنورى خطیب توانا، مرحومحجهالاسلام والمسلمین جناب آقاى فلسفى(ره)، است در شناخت فنونسخنورى، بسیار کارآمد است.
در این کتاب، مولف محترم از مباحثى مانند «نفوذ کلام و عواملمؤثر در آن» و «سخنورى و بصیرت» و «تقوا و خلوص سخنور» و«سخنور و حدشناسى» و «سخنورى و زاویه منحرف» و «سخنور وفصاحت» و «بلاغتسخنور» و... بحث کرده ستبا ذکر مثالهاىمتنوع، سعى کرده است آنها را روشن کند.
این کتاب، علاوه بر این که فنون سخنورى را مىآموزد، مشتمل بربحث و بررسى تعداد زیادى از موضوعات اجتماعى و اخلاقى و...
مانند احتکار و تحسین و ثناگویى و جاودانگى اسلام و... است کهدر جاى خود، براى خطیبان مفید است.
این کتاب، با همه ارزشى که دارد، متاسفانه، خوب تالیف نشدهاست و تکرار در آن، فراوان به چشم مىخورد. این اشکال، از آنرواست که کتاب حاضر، حاصل جلسات درس آن استاد عزیز است. و درهنگام تدریس، در هر جلسه، معمولا، خلاصه جلسه قبل مطرح مىشود،ولى به هنگام تالیف، این امر، ضرورتى ندارد، بلکه گاهى مضراست.
قرآن و تبلیغ
محسن قرائتىسازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى1 ج، چ 1،276 ص، رقعى، تهران، 1372
حیات علم و دانش و آگاهى، بستگى تمام به تبلیغ دارد. اگردانشمندان و آگاهان جامعه، آنچه را مىدانند، براى خود نگهدارند و دیگران را محروم سازند، هم مرگ علم و دانش را رقمزدهاند و هم مرگ انسانها را.
از انسان، پس از آگاهىاش است که مىتوان انتظار حرکت و جنبش وعمل را داشت.
از این رو، هر صاحب پیامى، به دنبال تبلیغ است و در این راه،به دنبال استفاده از بهترین روشها و... است.
ما، به عنوان پیروان دینى که جاوید است و پیام همیشه زندهاىبراى سعادت بشر دارد، خصوص در این زمان که شبیخون فرهنگى شدتیافته است، باید به موضوع «تبلیغ» بیش از گذشته توجه داشتهباشیم.
در باره تبلیغ و موضوعات وابسته به آن، تاکنون کتابهایى نوشتهشده که در جاى خود، مناسب است، اما تاکنون به موضوع «تبلیغدر قرآن» به طور گسترده، کسى نپرداخته است.
کتاب حاضر -که به قلم حجهالاسلام والمسلمین آقاى محسن قرائتىاست - تلاشى براى جبران این کوتاهى است.
ایشان، پس از دو دهه تبلیغ، به قصد بررسى و تحقیق در باره«تبلیغ در قرآن» به کاوش در این کتاب آسمانى پرداخته و بااستفاده از صدها آیه، کتاب نیکویى را به مبلغان گرامى تقدیمکرده است.
عناوین کلى این کتاب، به این شرح است:
تبلیغ چیست؟
ضرورت تبلیغعنصر مکان در تبلیغعنصر زمان در تبلیغصفات مبلغشیوههاى تبلیغوظایف مبلغهشدارهایى به مبلغان
گامهائى در تبلیغ
محمدحسین فضلاللهترجمه احمد بهشتى،[تهران]: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغاتاسلامى1367، چاپ اول،357 صفحه.
هادى ربانى
نام اصلى این کتاب خطوات على طریق الاسلام است که به فارسى بازگردانده شده است و علاوه بر مقدمه، هفت فصل دارد.
برخى از عناوین فصل اول عبارتند از: در راه عمل، تبلیغ تدریجىبه عنوان دستورالعمل، مفهوم اصیل و فراگیر تبلیغات دینى،فعالیتهاى تبلیغى سؤال برانگیز، عمل در فاصله میان هدف ووسیله.
فصل دوم به رابطه علم و تبلیغ پرداخته و مباحث زیر را آوردهاست: علم باید در خدمت تبلیغ باشد، عالم باید علمش را موردبهرهبردارى قرار دهد، مسوولیت تبلیغى متوجه همگان است، مبلغباید به هر علمى که در کار تبلیغ مورد نیاز است آراسته شود.
در فصل سوم به عناوین و محورهاى زیر پرداخته است:
مبلغ روحیهاش روحیه رسالت است، نه روحیه حرفه و شغل. مبلغباید جامعه خود را بشناسد و از وضع سیاسى و اجتماعى خود مطلعباشد. مبلغ باید روحیهاى قوى داشته باشد و در برابر موانعراه، سست و دلسرد نشود و... .
در فصل چهارم روشهاى علمى تبلیغ بررسى شده است و به مباحث زیرپرداخته است: روش تبلیغى قرآن و فلسفه، روش ما میان انحرافقدیم و انحراف جدید، روش تبلیغ در برابر فشارهاى عمومى ورابطه آن با تقیه.
فصل پنجم در باره روش تربیتى تبلیغ سخن مىگوید. در این فصل ازاین عناوین بحث مىشود: اسلوب موعظه و ارزش عملى آن، تعادلمیان خوف و رجاء در روش تبلیغ، فلسفه ثواب و عقاب در روشعملى، اسلوب نادرست در نقد تمدن جدید و... .
در فصل ششم از قضایا و موقفها بحث و به این موضوع پرداخته استکه مسالهاى پیش ما واضح است، دلیل آن نیست که در نزد دیگراننیز واضح باشد. ما باید حقایق را با بیانى براى مردم مطرحکنیم که براى آنها قابل درک و فهم باشد و.... فصل پایانى وهفتم کتاب از روشها و درسهاى نبوت مىگوید و به چگونگى بهرهورىاز تجارب پیامبر(ص) مىپردازد.
مبانى تبلیغ
محمد حسن زورقتهران: سروش، 1368، چاپ اول، 334 صفحه.
در این کتاب سعى شده قوانین و قواعد تبلیغات جهانى همچنین راهکارهاى تبلیغات اسلامى شناسانده شود.
مطالب عرضه شده کتاب در نه فصل تنظیم شده است. در فصل اول بهعنوان مقدمه، رسالت و اهمیت تبلیغات اسلامى در دنیاى امروزبررسى شده است. در آغاز این فصل چنین آمده است:
ما در این فصل به بررسى و شناسایى عمومى و اجمالى جهان امروزمىپردازیم. این شناسایى و بررسى را مقدمهاى لازم و ضرورى براىکسى مىدانیم که مىخواهد به عنوان یک مبلغ، رزمنده تیزهوش وتندگام میدان گسترده و جبهه پرجنبش تبلیغات در دنیاى امروزباشد.
در فصل دوم از تعریف و اصول کار تبلیغ سخن گفته و موضوعات زیرآورده شده است:
نظام تبلیغ، رابطه متقابل تبلیغ و جامعه، میل و نیاز اجتماعى،اصول کار تبلیغ، آموزش مداوم عناصر تبلیغى.
فصل سوم مساله القا را بررسى مىکند. برخى از عناوین این فصلعبارتند از: القا در تبلیغات جهانى، ترتیب در تبلیغات القایى،شناخت نقش محورهاى متضاد در تبلیغات القایى.
در فصل چهارم از روانشناسى تبلیغات بحث و از موضوعاتى از اینقبیل سخن گفته مىشود:
منظور از روانشناسى تبلیغات چیست؟ نسبیت کمیت تبلیغ، روندبازتاب پذیرش، روشهاى تبلیغاتى و فرضیههاى یادگیرى، عرصههاىکاربرد روشهاى تبلیغاتى، تبلیغات غرب و شرق و انسانشناسى.
فصل پنجم به رسانهشناسى اختصاص دارد. نخست از خبرگزارىها بحثبه میان مىآید و در ادامه قدرت رادیو و تلویزیون و شبکههاىرادیو تلویزیونى بررسى مىشود و در ادامه به مطبوعات مهم جهانو کاربرد انتشارات اشاره مىشود.
در فصل ششم از امپریالیسم خبرى و کارکردهاى آنها بحث مىشود.
فصل هفتم فصلهاى آموزشى تبلیغ را بررسى مىکند. موضوعاتىمانند: هدف تبلیغ، روشهاى ابلاغ، تبلیغ گروهى و... در این فصلمورد کنکاش قرار مىگیرد.
فصل هشتم به بررسى مساله افشا و قلمروهاى آن در تبلیغ اختصاصدارد.
بخش نهم و پایانى کتاب از موضوع اسلام و تبلیغات سخن مىگوید.
اصول تبلیغات اسلامى و فرهنگسازى تبلیغات و ضرورت رجعتبهفرهنگ اسلامى از موضوعاتى است که در این فصل بررسى مىشود.
تبلیغ و مبلغ در آثار شهید مطهرى(ره)
عبدالرحیم موگهىقم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم1377، چاپ اول، 368 صفحه.
در این کتاب موضوعات مربوط به تبلیغ و مبلغ از آثار استادشهید مرتضى مطهرى(ره) گردآورى و به صورت موضوعى دستهبندى شدهاست. مطالب گردآورى شده نخستبه سه بخش: تبلیغ، مبلغ، نکتههاو هشدارهاى تبلیغى تقسیم شده و سپس هر بخش به موضوعات خردترىتقسیم شده است.
در بخش تبلیغ در یازده فصل، از این موضوعات بحثشده است:
تعریف تبلیغ، ارزش و اخمیت تبلیغ، اهداف تبلیغ، استراتژىتبلیغ، اقسام تبلیغ، مخاطبان در تبلیغ، اصول تبلیغ، مبانى ومشخصات تبلیغ اسلامى، شرایط موفقت پیامها در تبلیغ و روشتبلیغ.
بخش مبلغ با سه فصل شامل این موضوعات است:
وظایف مبلغ، شرایط مبلغ و اخلاق مبلغ.
بخش سوم و پایانى نیز در دو فصل،نکتهها و هشدارهاى تبلیغى بررسى شده است.
آگاهى از چند نکته در چگونگى تدوین این کتاب از میان آثاراستاد شهید مرتضى مطهرى(ره) مفید است:
1) تمام آثار استاد که تا اوایل سال هفتادو شش به چاپ رسیده وبیش از پنجاه اثر مىشود، دیده شده است.
2) هیچگونه دخل و تصرفى در متن آثار استاد نشده است و تنها درویرایش صورى مطالب که به وسیله ناشر انجام گرفته، تغییراتىداده شده است. همچنین در برخى موارد آیات، احادیث واعرابگذارىها تصحیح و یا تکمیل شده است.
3) برخى عنوانگذارىهاى سرفصلها بر گرفته از آثار استاد و برخىاز تدوین کننده کتاب است.
4) مطالب نقل شده از آثار استاد فقط مستند به چاپهاى انتشاراتصدرا است که زیر نظر شوراى نظارت بر نشر آثار استاد منتشرمىشود.
شرایط موفقیت در تبلیغ
محمدرضا، ناجى[تهران]: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامىچاپ اول، 1370، 160 صفحه
این اثر به دنبال آن است که نشان دهد چه شرایطى در موفقیتتبلیغ نقش دارد، تا با به کار بستن آنها نتایجبهترى به دستآید. مطالب ارایه شده در این اثر از یک مقدمه و دو بخش تشکیلشده است.
در مقدمه نخست واژهها تعریف شده است و در ادامه به انواععوامل تاثیرگذار در تبلیغ پیام دینى اشاره مىشود.
این عوامل، شرایط درونى و شرایط برونى است که هر بخش کتاب درباره یکى از آنها بحث مىکند.
بخش نخست که اختصاص به شرایط درونى دارد، از سه فصل تشکیلمىشود: فصل اول در باره پیام و فصل دوم در باره پیامگیر(مخاطب) و فصل سوم در باره پیامگر در (مبلغ) بحث مىکند.
بخش دوم که از عوامل و شرایط برونى و خارجى تبلیغ بحث مىکند،شامل سه فصل است: فصل اول در باره راه و فصل دوم در باره روشو فصل سوم به وسایل مىپردازد. هر یک از فصلهاى دو بخشى کتابشامل عناوین ریزترى است.
در قسمتى از کتاب که در باره راه تبلیغ بحث مىکند آمده است:
«آنچه در تعیین راه و مسیر تبلیغ نقش اساسى دارد، ارزیابىدرستى است که ما از روحیه مخاطب به دست مىآوریم. طبعا منظورما از راه تبلیغ در این مقوله، نوع تبلیغى است که به فراخورروحیه پیامگرا ارائه مىشود. همچنین تبلیغ منحصر در نوع معینىنیست; زیرا:
اولا) تبلیغ به معناى شناساندن و رساندن است و این یک معناىکلى است که مىتواند از راههاى مختلفى عملى شود.
ثانیا) روحیهها از تنوع و گوناگونى برخوردار است. برخى ازافراد داراى روحیهاى منطقى و استدلالى، بعضى سرکش، برخى مقاومو بعضى دیگر روحیهاى خفته دارند. بدیهى است که تبلیغ نمىتوانددر یک شکل و قالب معین براى تمام افراد ارایه شود; زیراتبلیغ، مسوولیت «نتیجه» است، نه مسوولیت «شکل و قالب»; ازاین رو صحیح به نظر نمىرسد که تبلیغ را منحصرا مترادف باخطابه یا موعظه و... تفسیر کنیم.»
اصول و مبادى سخنورى
محمدباقر شریعتى سبزوارىقم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قمچاپ دوم، پاییز1376، 400 صفحه.
در انگیزه اصلى نگارش این اثر در مقدمه آمده است:
حضرت امام راحل(ره) در یک سخنرانى در جمع علما و فضلاى قمفرمودند:
علماى حوزههاى علمیه خطیب تربیت کنند.
پیرو این فرمان دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم بر آن شد کهآموزش فن خطابه را در حوزه رایجسازد... دفتر تصمیم گرفتبهکمک جمعى از سخنوران فاضل جزوههاى آموزش سخنورى تدوین کند کهدر نهایت توفیق نصیب این بنده شد و متجاوز از سى جزوه تهیه وتدریس شد. اینک پس از تهذیب و تنظیم به محضر فاضلان و سخنورانآزاده تقدیم مىشود. امید است گامى کوچک در راستاى روش تبلیغباشد.
این کتاب منعکس کننده تجارب ممتد سخنوران سلف و استادان فنخطابه از هر امت و ملت است. در این مجموعه از راه و رسمسخنورى در قرآن و کلمات معصومان(علیهم السلام) نیز سخن به میانآمده است. نمونههایى از خطبههاى امیر سخن و بیان امیرمومنان(ع) و فرزندان گرانقدر و اصحاب با وفایش به عنوان شواهدعینى آورده شده است، در هر بخشى سعى شده است پس از تشریحموازین خطابه نمونههاى عینى و عملى آن خاطرنشان شود. (27)
این اثر که نسبتا از غناى محتوایى و تنوع موضوعى برخوردار استاز آیین درست نویسى و نثر شیوا - که از چنین آثارى انتظارش بهجا است - محروم مانده و نیازمند اصلاح و ویرایش است و بهتر استفهرستهاى فنى کارآمد برایش تنظیم شود.
راه و رسم تبلیغ
کانون نویسندگان فضلاى قمى حوزه علمیه قم1378، رقعى، 320 صفحه.
آنچه در این مجموعه گرد آمده، گزیده مقالاتى جداگانه در بارهآیین تبلیغ است. این مقالات عهدهدار تبیین راه و رسم تبلیغ استو هر یک به قلم یکى از دانشوران نوشته شده است. گردآورندهمجموعه با این هدف این مقالات پراکنده را گرد آورده است کهمبلغان دین را با آیین تبلیغ آشنا کند. در مجموع، شانزدهگفتار در این مجموعه گرد آمده است. عناوین و نویسندگان مقالاتعبارتند از:
1) اخلاق مبلغ از شهید مرتضى مطهرى2) سخنورى و بصیرت از محمد تقى فلسفى3) دو شرط اهل منبر از حاج میرزا حسین نورى4) در تکلیف اهل منبر از شیخ عباس قمى5) راه و رسم تبلیغ از محمدابراهیم آیتى6) آداب تبلیغ از على مشکینى7) ویژگیهاى تبلیغ از دیدگاه قرآن از ناصر مکارم شیرازى8) اصول تبلیغ از جعفر سبحانى9) بایدها و نبایدهاى تبلیغ از محمدتقى مصباح یزدى10) ابلاغ در قرآن از محمدهادى معرفت11) راه و رسم تبلیغ از محمدباقر شریعتى سبزوارى12) وظایف مبلغ از محسن قرائتى13) تبلیغ، علم و عمل از احمد صادقى اردستانى14) روش خطابه در اسلام از جواد محدثى15) روش مرثیهخوانى از عبدالرحیم موگهى16) فقیهان سخنور در فهرست منتجبالدین از ناصر باقرى بیدهندى
پىنوشتها:
1. پیشگفتار، ص9-7.
2. همین اثر، ص6.
3. همین اثر، مقدمه، ص 14.
4. همین اثر، مقدمه، ص 15-13.
5. یعنى «عطر آن است که ببوید نه آن که عطار بگوید».
6. رک: مقدمه، ص 12 و13.
7. ص 78-76، با اختصار.
8. مقدمه، ص 5.
9. مقدمه، ص 12.
10. همین اثر، ص 128-127.
11. همین اثر، ص 128-127.
12. همین اثر، ص 128-127.
13. همین اثر، ص 71.
14. از مقدمه ناشر، ص 10-9.
15. از مقدمه، با اختصار.
16. برگرفته از مقدمه کتاب.
17. ر.ک، ص 255-254.
18. ص 10-9، با اندکى اختصار.
19. الحیات، ج 1، ص46.
20. الحیات، ج 1، ص147.
21. احزاب (33): 21.
22. از سخن ناشر.
23. همین اثر، تصدیر، ص7.
24. قلم (68): 4.
25. احزاب (33): 45.
26. توبه (9): 138.
27. همین اثر، مقدمه، ص9-8، با اندکى اختصار.
تبلیغات
