حــوزه علمیه و مطبـوعات

حوزه‏هاى علمیه در طول تاریخ حیات خود، همواره عهده‏دار تبیین و تبلیغ اندیشه دینى و پاسخ‏گویى به سؤال‏هاى مطرح شده در هر زمان بوده‏اند. موفقیت حوزه در ایفاى این رسالت از سویى مرهون نیت پاک، پایمردى، احساس مسوولیت و تلاش روحانیان، و از سوى دیگر به خاطر شناخت و استفاده از ابزارها و روش‏هاى تبلیغى مناسب بوده است. این دو عامل برگرفته از سیره عملى و نظرى رسولان الهى و امامان هدایت علیهم‏السلام در تبلیغ رسالت خویش است.
با نگاهى گذرا به تاریخ در مى‏یابیم که آن بزرگواران هریک به فراخور موقعیت زمانى و مکانى خویش، سعى کرده‏اند از روش‏ها و ابزار -رایج- دوران خود بهره گیرند تا جایى که معجزات انبیا نیز مناسب با وضعیت زمانه آنان بوده است.
امروزه نیز، در آستانه ورود انسان به قرن بیست و یکم، با توجه به تحولات گوناگون فرهنگى، علمى، سیاسى و صنعتى که در جهان معاصر واقع شده است، حوزه‏هاى علمیه در برابر آزمونى بس مهم و حساس قرار گرفته‏اند. دنیاى امروز صحنه کشمکش و هم‏آوردى مکتب‏ها و اندیشه‏هاى گوناگون است و پیشرفت حیرت‏انگیز ابزارهاى اطلاع‏رسانى و رسانه‏هاى گروهى به این مسأله دامن زده است.
افزون بر این، پیروزى انقلاب اسلامى در ایران -باتوجه به نقش روحانیان و آموزه‏هاى دینى در آن- بیش از پیش، اذهان جهانیان را به سوى حوزه‏هاى علمیه و روحانیان متوجه کرده است، اینک همگان، از دوست و دشمن، در انتظارند تا ببینند حوزه در این میدان بزرگ چگونه عمل خواهد کرد، براى موفقیت در این مرحله دشوار و انجام این رسالت خطیر، توجه به چند مطلب ضرورى است.
اوّل: شناخت درست و دقیق شرایط حاکم بر دنیاى امروز و آشنایى با نیازهاى گوناگون انسان معاصر.
دوم: شناخت هر چه عمیق‏تر اندیشه‏هاى انسان‏ساز اسلام و برگرفتن پاسخ سؤال‏هاى انسان امروز از آن و بالاخره، شناخت ابزارهاى اطلاع رسانى و استفاده هرچه بهتر از آن‏ها براى ارتباط با مخاطب.
مورد اوّل و دوم اینک مورد نظر نیست بلکه این مقاله در صدد بیان مطالبى درباره مطبوعات -به عنوان یکى از وسایل ارتباط جمعى و لزوم توجه بیش از پیش دلسوزان حوزه‏هاى علمیه به آن است. قبل از ورود در بحث، لازم است یادآور شویم که مقصود ما از «مطبوعات حوزوى» در این نوشتار، نشریاتى است که از سوى حوزه‏هاى علمیه و مراکز وابسته به آن عمدتا در ایران- چاپ و منتشر مى‏شود. لذا آن نشریاتى که دست‏اندرکاران آن روحانیان هستند، ولى از طرف حوزه و به عنوان یک اثر حوزوى منتشر نمى‏شود مورد نظر ما نیست. اینک بحث را در چند محور پى‏گیرى مى‏کنیم:
ویژگى‏هاى مطبوعات
براى این‏که اهمیّت فعالیّت‏هاى مطبوعاتى، بیش‏تر آشکار شود لازم است به برخى از ویژگى‏هاى آن اشاره شود:
1 ـ مطبوعات وسایل انتقال سریع اطلاعات هستند.
2 ـ مطالب مطبوعات -نسبت به کتاب- مختصر و کوتاه است و در نتیجه شوق افراد براى مطالعه آن بیش‏تر است.
3 ـ هر نشریه، ثمره همْ‏فکرى و همکارى جمعى از افراد است و از دیدگاه‏ها و فکرهاى متنوعى بهره‏بردارى شده است.
4 ـ نشریات در مقایسه با کتاب، مخاطبین بیش‏ترى دارند.
5 ـ نشریات حاوى مطالب متنوع و گوناگونى هستند و به همین جهت از جذابیّت بیش‏ترى نسبت به کتاب برخوردارند.
6 ـ قیمت مناسب مطبوعات از مزایاى دیگر آن است.
7 ـ مطبوعات در ترویج فرهنگ مطالعاتى و بالا بردن سطح علمى جامعه نقش مؤثرى دارند.
8 ـ مطبوعات یکى از شاخص‏هاى سنجش وضعیت فرهنگ و اندیشه در یک جامعه‏اند.
9 ـ مطبوعات یکى از مؤثرترین ابزار انتقال فرهنگ و هنجارها و ناهنجارها و الگوها و ارزش‏ها و ضد ارزش‏ها به جامعه به خصوص جوانان و نوجوانان هستند.
ثمرات مطبوعات براى حوزه
با توجه به آن‏چه گذشت، مى‏توان فواید زیر را براى مطبوعات حوزوى برشمرد:
1 ـ افزایش مخاطبین؛
ابزار و شبکه‏هاى ارتباطى چون سلسله اعصاب جامعه جهانى، قسمت‏هاى مختلف آن را به یکدیگر متصل کرده است هر چند سهم حوزه‏هاى علمیه، در این شبکه زیاد نیست ولى در عین حال حوزه مى‏تواند به کمک مطبوعات، شعاع پیام خویش را گسترده‏تر نموده و از شبکه جهانى ارتباطات براى ارتباط هرچه بیش‏تر با مخاطبان خود کمک گیرد، به عبارت دیگر، یک نشریه همانند منبر خطابه‏اى است که داراى شنوندگان بیشمار است، به علاوه مزیّت ماندگارى مکتوبات را نیز به همراه دارد.
2 ـ بهسازى و سامان دهى به انتشار کتاب در حوزه؛
با توجه به فراوانى انتشار کتاب که گاهى با مکرر نویسى و یا احیانا ضعف محتوایى همراه است، مطبوعات حوزوى مى‏توانند عامل مهمى در بهبود کتاب نویسى باشند، یک محقق یا مؤسسه تحقیقاتى مى‏تواند قبل از انتشار کتاب خویش، آن را به صورت مقاله در مجلات حوزوى ارائه کند و پس از نقد و بررسى و رفع نواقص، براى انتشار اقدام کند همچنین براى جلوگیرى از کارهاى مشابه، مجلات مى‏توانند با معرفى کتاب‏هاى در دست تصحیح و بررسى، یا پژوهش‏هاى در آستانه نشر، دیگران را مطلع کنند تا در حد امکان از اتلاف وقت، نیرو، امکانات و چاپ کتاب‏هاى مشابه جلوگیرى شود.
3 ـ ایجاد زمینه براى فعالیّت طلاب؛
طلبه جوان نیازمند میدانى براى ارائه اندیشه‏ها و یافته‏هاى علمى خود و یافتن نقاط قوت و ضعف آن است، مطبوعات حوزوى مى‏توانند زمینه لازم را فراهم کرده و ضمن چاپ نوشته‏هاى آن‏ها، دیدگاه‏ها و تفکرات آنان را در معرض قضاوت و نقد و بررسى دیگران قرار دهند.
4 ـ انتقال تجربیات؛
یکى از سرمایه‏هاى ارزشمند حوزه، وجود اساتید مبرز و برجسته است. این افراد معمولاً حامل تجربه سالیان دراز تدریس و تحقیق و تألیف هستند.
بزرگترین خسران آن است که سیره علمى و عملى اینان -که آسان وارزان به دست نیامده است- با وفات‏شان به آسانى از دست برود. مطبوعات حوزه مى‏توانند نقش مؤثرى در جمع‏آورى و ثبت دیدگاه و تجربیات نسل گذشته و انتقال آن به نسل‏هاى آینده ایفا کنند، تا آیندگان با استفاده از آن بتوانند راه گذشتگان را کامل‏تر و بهتر ادامه بدهند.
5 ـ تعامل با تفکرات برون حوزوى؛
حوزه‏هاى علمیه مى‏توانند از مطبوعات براى ارتباط دو سویه با اقشار مختلف جامعه بخصوص متفکران و دانشمندان غیر حوزوى در مراکز علمى و دانشگاهى استفاده کنند. این داد و ستد علمى و مباحثه مکتوب از طرفى دیدگاه‏ها و نظریات حوزه را براى دیگران بیان مى‏کند و از طرف دیگر، حوزه‏ها را با مسائل مطرح در عرصه‏هاى گوناگون فکرى ، اقتصادى، اجتماعى، سیاسى و ... آشنا مى‏کند.
6 . معرفى توان علمى حوزه؛
انتشارات یک جامعه، نمایان‏گر توان و بضاعت علمى و فکرى و میزان فعالیّت و کاوش اندیشه‏ها در آن جامعه است.
مطبوعات حوزوى مى‏تواند تا حدودى، فعالیت‏هاى حوزه و کمیّت و کیفیّت آن را به دیگران معرفى کند.
نشریات تخصصى
در گذشته‏هاى نه چندان دور، شاید انتشار مطبوعات غیر تخصصى مفید هم بود، امّا امروزه با توجه به تخصصى شدن علوم و گسترش و تنوع اندیشه‏ها و کثرت افراد تحصیل‏کرده، نمى‏توان تنها به همان سبک کارهاى مطبوعاتى بسنده کرد.
تخصصى شدن مطبوعات حوزوى فواید زیر را به همراه دارد:
1 ـ جمع‏آورى تمامى مطالبى که درباره یک موضوع نگارش مى‏شود؛
2 ـ تجمع افکار و اندیشه‏هاى مختلف. پیرامون یک موضوع .
خوشبختانه هم‏اکنون چندین مجله تخصصى در حوزه علمیه قم منتشر مى‏شود. از جمله مجلات: «کلام اسلامى» در زمینه مباحث کلامى، «معرفت» در زمینه علوم انسانى، «بینات» و «پژوهش‏هاى قرآنى» در زمینه، قرآن پژوهى، «فقه» و «فقه اهل بیت علیهم‏السلام » در زمینه مباحث فقهى و... امّا جاى نشریات تخصصى دیگرى خالى است، مطبوعاتى در زمینه‏هاى فلسفه، اصول، تفسیر، تاریخ، تبلیغ، اقتصاد، اخلاق، علوم سیاسى، ادبیات و هنر.
ویژگى‏هاى مطبوعات حوزه
انتساب مطبوعات حوزوى به حوزه، باعث توقعات و انتظاراتى مى‏شود، لذا به نظر مى‏رسد نشریات حوزوى حداقل داراى ویژگى‏هاى زیر باشند:
1 ـ داشتن منظر دینى؛
رسالت حوزه نگهبانى از سنگرهاى عقیدتى و رفع عطش تشنگان معارف اسلامى است. لذا طبیعى است که به همه مسائل از منظر دین نگاه کند. و در صدد بیان اندیشه‏هاى دینى و نظریات مکتبى در آن باره باشد. در عین حال بصیرت کامل و پرهیز از افراط و تفریط ضرورى است.
2 ـ فهم درست اندیشه‏ها؛
از سنت‏هاى حسنه در مجامع علمى حوزه، در برخورد با آراء و دیدگاه‏هاى دیگران، بررسى و تحقیق در زوایاى گوناگون آن است و نقد و اعلام نظر در مرحله بعدى قرار دارد. این مهم براى نشریات حوزوى نیز ضرورتى تام دارد.
3 ـ رعایت موازین نقد؛
عرصه مباحث فکرى و فرهنگى، ویژگى‏ها و ظرافت‏هاى خاص خود را دارد، لذا دربرخورد با مسائل علمى، لازم است از ابزار و شیوه‏هاى مناسب آن استفاده شود. لذا رعایت ادب نقد یکى از نکاتى است که مطبوعات حوزوى لازم است بیش از دیگران به آن توجه کنند. همان‏گونه که یک روحانى -به خاطر وابستگى به مکتب اهل بیت علیهم‏السلام - باید الگوى دیگران باشد،مطبوعات حوزه نیز لازم است از جهات مختلفى همچون داشتن تقواى علمى، برخورد عالمانه، دورى از تعصبات صنفى، سطحى نگرى، برخوردارى از دلایل قوى و معنوى و رعایت اصول اخلاقى، سرمشقى براى دیگر مطبوعات باشند.
4 ـ فراگیرى و شمول؛
تفکرات درون حوزه، به رغم اشتراکات خود، یک‏دست و یک‏نواخت نیستند، وجود عقاید و سلیقه‏هاى گوناگون در یک مسأله، از گذشته تا حال یکى از خصیصه‏هاى حوزه‏هاى علمیه بوده است.
مطبوعات حوزه آن‏گاه کاربرد بیش‏ترى دارند که در حدّ توان و مقدور آینه تمام نماى تفکرات مطرح در حوزه باشند. در بیان عقاید مختلف و تضارب آراء گوناگون است که «استماع اقوال» و «اتباع‏احسن» امکان مى‏یابد(1).
5 ـ داشتن نثر نوشتارى محکم و قابل قبول، صفحه‏آرایى، حروفچینى و طراحى و چاپ زیبا و جذاب.
6 ـ توجه به نیازهاى اقشار مختلف جامعه.
7 ـ انتشار نشریه به زبان‏هاى دیگر، بخصوص زبان‏هاى زنده دنیا.
8 ـ معرفى مطبوعات حوزه در سطح جامعه و توزیع مناسب آن‏ها.
نگاهى به مطبوعات امروز حوزه
آغاز شکل‏گیرى مطبوعات در غرب قرن هفده میلادى است و حدود 200 سال بعد در سال 1253 ق اوّلین روزنامه در ایران به چاپ رسید(2). و از آن روز تاکنون مطبوعات ایران دوران پر فراز و نشیبى داشته‏اند.
مشارکت روحانیان در فعالیت‏هاى مطبوعاتى سابقه نسبتا طولانى دارد(3). پیش از پیروزى انقلاب اسلامى تعداد مجلاتى که در حوزه منتشر مى‏شد بسیار اندک بود، ولى بعد از انقلاب، با توجه به شرایط جامعه و حوزه‏هاى علمیه و احساس نیاز بیش‏تر، دامنه انتشار مجلات در حوزه گسترده‏تر شد، به گونه‏اى که در یک قضاوت منصفانه مى‏توان گفت مجموع مجلات منتشره در حوزه از نظر تنوع موضوع و کیفیت ارایه مطالب از بهترین مجموعه‏هاى مطبوعاتى در زمینه علوم اسلامى و انسانى در ایران است.
اینک در خاتمه مقاله، به معرفى اجمالى نشریات حوزوى براساس سال انتشار مى‏پردازیم و یادآور مى‏شود این معرفى شامل مطبوعاتى که پس از مرداد 1377 منتشر شده است نمى‏باشد و به ترتیب نام مجله، سال شروع انتشار، صاحب امتیاز، موضوع و وضعیت زمانى انتشار ذکر شده است(4).
1 ـ درس‏هایى از مکتب اسلام، 1337، جعفر سبحانى، مباحث مختلف دینى، ماهنامه؛
2 ـ با معارف اسلامى آشنا شویم، 1360، دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، عقیدتى-آموزشى، هر شش ماه یک‏بار؛
3 ـ پاسدار اسلام، 1360، دفتر تبلیغات اسلامى، معارف و اخلاق و سیاست وفرهنگ و...، ماهنامه؛
4 ـ التوحید، 1402 ق، مؤسسه فکر اسلامى و مؤسسه توحید، پژوهش‏هاى فرهنگى اسلامى، دو ماهنامه؛
5 ـ حوزه، 1362، دفتر تبلیغات‏اسلامى، مسائل مختلف علمى و حوزوى، دوماهنامه؛
6 ـ تراثنا، 1405 ق، مؤسسه آل‏البیت لاحیاءالتراث، میراث علمى اهل‏بیت علیهم‏السلام ، فصلنامه؛
7 ـ آینه پژوهش، 1368، دفتر تبلیغات اسلامى، ویژه نقد کتاب و کتاب‏شناسى و اطلاع رسانى در حوزه فرهنگ اسلامى، دو ماهنامه؛
8 ـ سلام بچه‏ها، 1368، دفتر تبلیغات اسلامى، مجله فرهنگى نوجوانان، ماهنامه؛
9 ـ پیام زن، 1370، دفتر تبلیغات اسلامى، مسائل مختلف مربوط به زنان، ماهنامه؛
10 ـ مسجد، 1370، محى‏الدین‏انوارى، ویژه مباحث دینى، فرهنگى، اجتماعى، دوماهنامه؛
11 ـ معرفت، 1370، محمدتقى مصباح یزدى، علوم انسانى، فصلنامه؛
12 ـ کلام اسلامى، 1370، جعفر سبحانى، کلام و اصول عقاید، فصلنامه؛
13 ـ پوپک، 1372، دفتر تبلیغات اسلامى، مجله فرهنگى کودکان، ماهنامه؛
14 ـ الفکرالاسلامى، 1414 ق، مجمع‏الفکرالاسلامى، علوم مختلف مربوط به اسلام، فصلنامه؛
15 ـ فقه، کاوشى نو در فقه اسلامى، 1373، دفتر تبلیغات اسلامى، مسائل و نگرش‏هاى جدید فقهى، فصلنامه؛
16 ـ بینات، 1373، مؤسسه معارف اسلامى امام رضا علیه‏السلام ، ویژه پژوهش‏هاى قرآنى، فصلنامه؛
17 ـ پیام حوزه، 1372، شوراى عالى حوزه علمیه، مسائل مختلف حوزه علمیه، فصلنامه؛
18 ـ فیضیه، 1373، محمد دادستان، آموزشى- پژوهشى، روزنامه درسى حوزه؛
19 ـ حوزه و دانشگاه، 1373، دفتر همکارى حوزه و دانشگاه، علوم انسانى، فصلنامه؛
20 ـ قضایا اسلامیه، 1415 ق، مؤسسه رسول اعظم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ، پژوهش‏هاى فکرى اسلامى، سالنامه؛
21 ـ نقد و نظر، 1374، دفتر تبلیغات اسلامى، فرهنگى، عقیدتى، اجتماعى، فصلنامه؛
22 ـ نگاه حوزه (ضمیمه مجله حوزه)، 1374، دفتر تبلیغات اسلامى، ویژه مسائل مختلف حوزه، ماهنامه؛
23 ـ اندیشه حوزه، 1374، دانشگاه علوم اسلامى رضوى مشهد، فرهنگى، سیاسى، اجتماعى، فصلنامه؛
24 ـ پژوهش‏هاى قرآنى، 1374، دفتر تبلیغات اسلامى، ویژه علوم قرآن، فصلنامه؛
25 ـ فقه اهل بیت علیهم‏السلام ، 1374، سیدمحمود هاشمى، مسائل مختلف فقهى به زبان فارسى، فصلنامه؛
26 ـ بشارت، 1376، مؤسسه معارف اسلامى امام رضا علیه‏السلام ، نشریه قرآنى، ویژه جوانان، دو ماهنامه؛
27 ـ القبس، 1417 ق، جمعى از طلاب عراقى مقیم قم، مسائل مختلف دینى، اجتماعى و...؛
28 ـ حوارات فکریه، 1418 ق، جمعى از طلاب غیر ایرانى حوزه علمیه قم، مسائل مختلف فکرى؛
29 ـ قضایا اسلامیة معاصرة، 1418 ق، بررسى مسائل فکرى اسلام معاصر؛
30 ـ صدى‏الجواد، 1418 ق، هیئة شباب المهدى‏المنتظر(عجل‏الله تعالى فرجه‏الشریف) (جمعى از طلاب عراقى حوزه علمیه قم)، مسائل فرهنگى و اسلامى.

________________________________________
1 . فَبشر عبادالذینَ یستمعونَ‏القول فیتبعون اَحسنه، اولئک الذین هدیهم‏اللهُ و اولئک هم اولواالالبابِ. ( زمر 18-17).
2. علینى - محسن: «مطبوعات ایران از بدو تولد تا صدور فرمان مشروطیّت»، ویژه‏نامه روزنامه سلام درباره نخستین جشنواره‏ى مطبوعات، ص 4.
3. براى اطلاع بیش‏تر مى‏توان به کتاب‏هاى تاریخ مطبوعات در ایران مراجعه کرد.
4. موارد 28-31 به نقل از مجله‏ى «مرآة‏الکتب» شماره 44-46-47 مى‏باشد.