فهرست نگارى ترجمههاى قرآن کریم
حوزه های تخصصی:
دریافت مقاله
آرشیو
چکیده
متن
تأثیرگذارى متون مکتوب در جوامع انسانى، متون مقدساند. این متنها از بدو پیدایش مورد توجه اندیشمندان و عموم مردم بوده و از زمانهاى دور از زبان اصلى به زبانهاى دیگر برگردانده شدهاند. اطلاع رسانى و چگونگى درج مشخصات برگردانهاى قرآن کریم در کتابنامهها، موضوع این نوشتاراست.
1. پیشینه تاریخى
تهیه کتابنامه براى ترجمههاى متون مقدس، به صورت اثرى مستقل، در آثار گذشتگان مورد توجه نبوده است. این موضوع در کتابشناسىها و در مقدمه خود ترجمهها به صورت بحث جانبى، طرح شده است.
ابن ندیم در فن دوم از مقاله اول کتابش، در بحث از کتب شرایع، از ترجمه متون مقدس قبل از اسلام سخن گفته و از ترجمه صحف و تورات و انجیل و کتابهاى پیامبران و شاگردان آنها از عبرى و یونانى و صابیى به عربى یاد مىکند که احمد بن عبداللّه بن سلام ترجمه نموده است.1 پس از آن ابن ندیم از انجیل عربى یاد مىکند که یونس القس به وى خبر داده. وى نام مترجم عربى آن را یاد نکرده است. ندیم در ادامه بحث از کتب آسمانى به تفصیل به بحث از قرآن کریم پرداخته و کتابهاى نگاشته شده درباره تفسیر قرآن، معانى قرآن، غریب قرآن، فرهنگ لغات قرآن، قرائات، اختلاف مصاحف، و دیگر علوم قرآن را ذکر کرده؛2 ولى از ترجمه قرآن به لغات دیگر و یا مترجمان سخن نگفته است. این مىتواند بدان معنا باشد که تا زمان وى قرآن به زبانهاى دیگر ترجمه نشده و یا وى از آن اطلاع نداشته است.
در فهرست شیخ طوسى نیز ـ که در بیان آثار دانشمندان شیعى ترتیب داده ـ یادى از ترجمه قرآن به میان نیامده است. این بدان معنا نیست که تا آن زمان ترجمهاى از قرآن کریم به لغات دیگر صورت نگرفته است. در کشف الظنون نیز از ترجمه قرآن بحثى به میان نیامده است.
در کتابشناسىهاى اخیر به ترجمههاى قرآن توجه شده است. شیخ آقا بزرگ تهرانى در ذریعه بابى را درباره ترجمه قرآن گشوده و پس از آن سى ترجمه قرآن را به زبانهاى مختلف معرفى نموده است. آقا بزرگ در معرفى ترجمهها به ذکر نام مترجم، زبانى که به آن ترجمه شده و چاپ آن اکتفا نموده و به محتواى ترجمهها و ارزش و اعتبار علمى آنها نپرداخته است.3
استورى از مستشرقان کتابشناس، در اثر خود ـ که به معرفى آثار پارسى اختصاص داده و در جلد اول آن به علوم قرآن پرداخته ـ ترجمههاى پارسى قرآن را با تفاسیر در هم کرده و در ذیل عنوان «تر جمهها و تفسیرهاى قرآن» به معرفى ترجمهها پرداخته است. معرفىهاى وى نیز کوتاه است.4
2. ترجمههاى قرآن کریم
اطلاع رسانى در باره ترجمههاى قرآن کریم در عصر جدید در قالبهاى مختلف صورت گرفته که پنج شیوه هر کدام نسبت به بقیه تفاوت دارد.
2ـ1. ترجمههاى قرآن کریم به زبانهاى مختلف
در چند دهه اخیر اطلاعرسانى درباره ترجمه قرآن رشد قابل توجهى داشته و مرکز ترجمه قرآن به زبانهاى خارجى از سوى سازمان اوقاف در قم به همین منظور تأسیس گردیده است. مجله «ترجمان وحى» از سوى این مرکز براى اطلاعرسانى در باره ترجمه قرآن به زبانهاى مختلف و نقد و بررسى آنها منتشر مىشود.
نشریاتى نیز در چند دهه اخیر به مباحث ترجمه قرآن کریم توجه کرده و مقالات متعددى را در این زمینه منتشر نمودهاند.
در دائرة المعارفها نیز به ترجمههاى قرآن کریم توجه شده است. در دائرةالمعارف فارسى مصاحب در مدخل «قرآن» در عنوانهاى فرعى این مدخل عنوانى به نام «ترجمهها» ایجاد نموده و در ذیل آن از ترجمههاى فارسى، لاتینى، فرانسوى، ایتالیایى، انگلیسى، آلمانى، روسى، هلندى، اسپانیایى، سوئدى، دانمارکى و ترجمه عبرى قرآن کریم بحث شده است.5
در جلد هفتم دانشنامه جهان اسلام در ذیل مدخل «ترجمه قرآن» در سه محور: 1. مباحث نظرى، نگارشِ آقاى سید احمد هاشمى؛ 2. ترجمه به فارسى، نگارشِ آقاى آذرتاش آذرنوش؛ 3. ترجمه به زبانهاى دیگر به قلم آقاى محمد کاظم رحمتى، به تفصیل درباره ترجمههاى قرآن بحث شده است.6
در الذریعه نیز به ترجمههاى مختلف قرآن توجه شده است.7
دانشنامه قرآن و قرآنپژوهى فصلى را به ترجمهءهاى قرآن اختصاص داده است.
کتابشناسىهایى که تاکنون درباره ترجمه قرآن به زبانهاى دیگر منتشر شده به تفکیک زبا ن در ذیل درج مىشود. شایان ذکر است کتابشناسىهاى ترجمههاى فارسى در ادامه مقاله معرفى خواهد شد.
آذرى
ـ نقد و بررسى ترجمههاى آذرى قرآن کریم. ترجمه آقاى احمد کاویان پور، رسول اسماعیل زاده، ترجمان وحى، سال اول، ش 2، اسفند 1376، ص75 ـ 86.
ـ نقد و بررسى ترجمههاى آذرى قرآن کریم. رسول اسماعیل زاده، ترجمه آقایان ضیاء بنیادف و واسیم محمد على یئو، ترجمان وحى، سال دوم، ش 3، شهریور 1377، ص 48 ـ 55. (همراه با آمار ترجمههاى ترکى آذرى موجود در مرکز ترجمه قرآن مجید).
ـ نگاهى به ترجمههاى آذربایجانى قرآن کریم: رسول اسماعیل زاده، ترجمان وحى، سال اول، ش 1، شهریور 1376، ص 60 ـ 73.
ـ مختصرى در باره ترجمه قرآن کریم به زبان آذربایجانى: واسم محمد علىزاده، ادبستان، سال سوم، ش 31، تیر 1371، ص 34ـ42.
آلبانى
ـ ترجمههاى قرآن کریم به زبان آلبانیایى: گازمند اشپوزا، ترجمان وحى، سال دوم، ش 4، اسفند 1377، ص 22 ـ 26.
آلمانى
ـ تفصیل ترجمههاى قرآن کریم به زبان آلمانى (از مجله فکرون): محمد حسین ساکت وحید، دوره دوازدهم، ش 9، آذر 1353، ص 741 ـ 745.
ـ پژوهشهاى قرآنى در آلمان: زهرا کدخدا مزرجى، مسجد، سال اول، ش6، آذر 1371، ص 44ـ45.
ـ ترجمه قرآن به زبان آلمانى، چشم انداز، سال اول، ش 5، مرداد 1376، ص 42 ـ 44.
اردو
ـ شیوههاى تفسیر قرآن کریم در هند و پاکستان: سید مرتضى حسین صدر الافاضل، ترجمهمحمد هاشم، مشکوة، ش 11، تابستان 1365، 12 ـ 26. بخشى از مقاله درباره ترجمههاى فارسى قرآن در هند و پاکستان است.
ارمنى
ـ ترجمه قرآن مجید به زبان ارمنى و دو نسخه خطى آن در موزه ارامنه جلفا، لئون میناسیان.
اسپرانتو
ـ ترجمه قرآن به زبان جهانى اسپرانتو: ناصر الدین صاحب الزمانى، نسل نو، سال سوم، ش1، ص 10 ـ 11.
انگلیسى
ـ نگاهى گذرا به ترجمههاى قرآن به زبان انگلیسى: آربرى. آرتور جان، ترجمه و نگارش سید محمد دامادى، وقف، میراث جاویدان، سال ششم، ش 21، بهار 1377، ص20 ـ 32.
ـ سیرى بر ترجمههاى انگلیسى قرآن کریم: محمد رضایى، ادبستان، سال پنجم، ش 53، اردیبهشت 1373، ص 58.
ـ کتابشناسى گزیده ترجمههاى انگلیسى قرآن کریم: قداوئى. ا. ر، ترجمه على حقى، مجله مترجم، سال سوم، ش 10، تابستان 1373، ص 205ـ212.
ـ نگاهى به ترجمههاى انگلیسى قرآن: سالارمنافى انارى، فصلنامه ترجمه، سال دوم، ش 3 و 4، بهار و تابستان 1376، ص 35ـ43.
ـ معنى چند ترجمه فارسى: [صحیفه ] مبین، پیش شماره 1، تابستان 1373، ص 58 ـ 60. [معرفى هفت ترجمه انگلیسى قرآن ]
ایتالیایى
ـ ترجمههاى قرآن مجید به زبان ایتالیایى: سید هادى خسرو شاهى، تاریخ و فرهنگ معاصر، سال اول، ش2، زمستان 1370، ص 251ـ257.
ترکى استانبولى
ـ غبار زدایى از چهره ترجمههاى ترکى استانبولى قرآن مجید: سید حسین رضوى، بینات، سال پنجم، ش 19، پاییز 1377، ص 123ـ137.
ـ بررسى ترجمه قرآن مجید به زبان ترکى استانبولى: گروه ترجمه ترکى استانبولى مرکز ترجمه قرآن مجید به زبانهاى خارجى، ترجمان وحى، سال 2، ش4، اسفند 1377، ص 38ـ50.
چینى
ـ قرآن در چین: جین یى. جیو، ترجمه محسن جعفرى مذهب، ترجمان وحى، سال دوم، ش 4، اسفند 1377، ص27 ـ 37.
روسى
ـ تاریخ ترجمه قرآن به زبان روسى: و. بلایف، ترجمه محمد نایب پور، کیهان فرهنگى، سال دوازدهم، ش 122، مرداد و شهریور 1374، ص 78 ـ 81.
ـ گزارشى کوتاه درباره ترجمههاى قرآن کریم به زبان روسى: احمد پاکتچى، ترجمان وحى، سال دوم، ش 3، شهریور 1377، ص 76 ـ 102.
ـ ترجمه قرآن به زبان روسى: والیریا پورخواء، مسجد، سال دوم، ش 8و9، خرداد، تیر، مرداد، شهریور 1372، ص86 ـ 87. (مصاحبه با خانم والیریا پورخواء مترجم قرآن به زبان روسى ).
ـ ترجمه قرآن کریم به زبان روسى از سابلوکوف تا پوروخووا: عمادالدین حاتم، ترجمان وحى، سال دوم، ش 4، اسفند 1377، ص 51 ـ 82.
ـ ترجمه قرآن کریم به زبان روسى: گفتوگو با پروفسور دکتر محمد نورى عثمان مترجم قرآن کریم، عثمان اف محمد نورى، جمهورى اسلامى، سال هجدهم، ش 5114، یکشنبه 7 بهمن 1375، ص 14.
ـ تحقیقى پیرامون ترجمه قرآن به زبان روسى: عبدالواحد ملکى، جمهورى اسلامى، سال هفدهم، ش 4815، دو شنبه 25 دى 1374، ص11.
سوئدى
ـ اولین ترجمه سوئدى قرآن کریم: آیات، سال اول، پیش شماره 2، دوشنبه 7 دى 1377، ص 3. [معرفى ترجمه قرآن محمد بسیر نستوم به زبان سوئدى ].
فرانسوى
رهروان حقیقت (هفده گفتار)، جواد حدیدى، تهران مرکز نشر دانشگاهى، 1380، رقعى، گالینگور، 312ص. در ص 33ـ108 این کتاب از ترجمههاى فرانسوى قرآن کریم گفتوگو شده است.
لاتینى
ـ نظرى اجمالى بر ترجمههاى لاتینى قرآن مجید: هارتموت بابزین، ترجمه علیرضا انوشیروانى، ترجمان وحى، سال چهارم، ش 7، شهریور 1379، ص 35 ـ 48.
ـ نخستین ترجمههاى لاتینى قرآن و تأثیر آن بر ترجمههاى قرآن به زبانهاى اروپایى: حسن معایرجى، ترجمه بنیاد بعثت، آینه پژوهش، سال سوم، بخش اول: ش 13و14، خرداد ـ شهریور 1371، ص 63ـ76، بخش دوم: ش 15، مهر ـ آبان، ص 30ـ38.
کتابشناسىهاى ترجمههاى قرآن کریم به زبانهاى مختلف:
ـ کتابشناسى جهانى ترجمهها(TranslationmIndex)، ایندکس بانک اطلاعات کتابشناسى بینالمللى ترجمهها از سال 1979 میلادى است. این مجموعه که نسخه هشتم آن توسط یونسکو و در قالب لوح فشرده عرضه شده، کتابهاى ترجمه شده را در بیش از 100 کشور جهان فهرست نموده است. ویراستِ کنونى این نرمافزار، حاوى دادههاى کتابشناسى بیش از 1200000 منبع ترجمه شده در میان چهارصد زبان مختلف دنیا از حدود 200000 پدید آورنده در زمینههاى موضوعى مختلف است.8
ـ ترجمان وحى، فصلنامه تخصصى مرکز ترجمه قرآن مجید به زبانهاى خارجى. در شمارههاى مختلف این مجله کتابشناسىها و معرفى و نقد ترجمههاى قرآن کریم به زبانهاى مختلف منتشر شده است.
ـ 10 ترجمه جدید از قرآن به زبانهاى زنده دنیا، گلستان قرآن، ش 165، سال ششم، نیمه دوم آذر ماه 1382، ص24.
ـ تاریخ ترجمه قرآن در جهان، تألیف و ترجمه: دکتر جواد سلماسى زاده، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1369ش، وزیرى، 168ص.
ـ کتابشناسى جهانى ترجمهها و تفسیرهاى چاپى قرآن مجید به شصت و پنج زبان
فراهم آورنده: عصمت بنیارق ـ خالد ارن، ترجمه و نگارش: محمد آصف فکرت، انتشارات بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1373 ش، وزیرى، 359ص. (معرفى این کتاب: محمد على سلطانى، آینه پژوهش، سال پنجم، ش 29 ـ 30. بهمن و اسفند 1373، ص 122).
ـ ترجمههاى موجود قرآن به زبانهاى گوناگون، ج. د. پیرسن، ترجمه هوشنگ اعلم، تحقیقات اسلامى، سال اول، ش 2 و سال دوم، ش 1، (1365ـ1366)، ص 1 ـ 11.
ـ فهرست مقالات فارسى ترجمه قرآن کریم، هادى حجت، ترجمان وحى، سال سوم، ش 5، شهریور 1378، ص 94 ـ 121.
ـ ترجمه قرآن به زبانهاى زنده دنیا، على حجتى کرمانى، درسهایى از مکتب اسلام، سال چهاردهم، ش 7، مرداد 1352، ص 17 ـ 21.
ـ ترجمه قرآن به زبانهاى اروپایى، سید هادى خسرو شاهى، کیهان اندیشه، ش 28، بهمن و اسفند 1368، ص 210ـ220.
ـ مستشرقان و قرآن کریم، سید محمد دامادى، وقف، میراث جاویدان، سال سوم، ش 11و 12، پاییز و زمستان 1374، ص 42ـ48.
ـ ترجمههاى قرآن، عباس زریاب خویى، بزم آورد، شصت مقاله در باره تاریخ فرهنگ و فلسفه، ج 1، انتشارات محمد على علمى، 1368، ص 437 ـ 441. [بخشى از مقاله «قرآن»].
ـ چند نکته درباره ترجمههاى اروپایى قرآن، محمد على سجادیه، کیهان اندیشه، ش30، خرداد و تیر1369، ص 166 ـ 167. [درباره مقاله آقاى خسرو شاهى در شماره 28 کیهان اندیشه راجع به ترجمههاى اروپایى قرآن ].
ـ نگرشى به ترجمه قرآن در غرب، عبد الرحمن عقیقى بخشایشى، درسهایى از مکتب اسلام، سال سى و دوم ش 8، آبان 1371، ص 48 ـ 55.
ـ فهرستى از مطالعات اروپایى درباره ترجمه قرآن، مرتضى کریمى نیا، ترجمان وحى، سال دوم، ش4، اسفند 1377، ص 87ـ93.
ـ نگاهى گذرا به ترجمههاى قرآن به زبانهاى شرقى و غربى، على اکبر مهدى پور، نسل نو، سال چهارم، ش 4، شعبان 1398 هـ. ق، ص 11 ـ 14 و 26.
ـ آشنایى با کتابخانه تخصصى مرکز فرهنگ و معارف قرآن، محمد على هاشم زاده، بینات، سال دوم، ش 5 بهار 1374، ص 160 ـ 167. [در صفحه 164 و 165 فهرست ترجمههاى قرآن به زبانهاى مختلف موجود در کتابخانه تخصصى مرکز فرهنگ و معارف قرآن آمده است].
ـ آمار اجمالى قرآنهاى مترجم به زبانهاى خارجى موجود در مرکزترجمه قرآن کریم تا تاریخ 22/11/78، ترجمان وحى، سال سوم ش6، زمستان 1378، ص 98 ـ 100.
ـ اولین ترجمه قرآن به زبان اروپایى، اطلاعات، (ویژه نامه قرآن کریم)، شنبه 15 بهمن 1373، ص 2.
ـ طرح کتاب شناسى جهانى ترجمههاى قرآن کریم در سه مرحله، ترجمان وحى، سال دوم، ش 3، شهریور 1377، ص 120 ـ 121.
ـ گزارش آمارى ترجمههاى قرآن کریم به 44 زبان زنده جهان، جمهورى اسلامى (ویژهنامه نمایشگاه قرآن کریم)، پنج شنبه 5 بهمن 1374، ص 8.
ـ گزارشى از مرکز ترجمه قرآن مجید به زبانهاى خارجى، جوان، پیش شماره 6، ویژهنامه قرآن و معارف اسلامى، مهر 1377، ص 4.
ـ نمایش قرآنهاى خطى، نفیس و مترجم در تهران، جمهورى اسلامى، سال شانزدهم، ش 4562، پنج شنبه 4 اسفند 1373، ص 12. [ به همراه تاریخچه ترجمه قرآن به فارسى و به زبانهاى خارجى ].
2ـ2. ترجمه قرآن به زبان فارسى
کتاب آسمانى قرآن کریم در طول تاریخ همواره محور اندیشه و عمل مسلمانان بوده است. مسلمانان براى گشودن معضلات فکرى و عقیدتى و رفع مشکلات فردى و اجتماعى به این کتاب مقدس مراجعه مىکردند. از این طریق آثار فراوانى در علوم مربوط به قرآن خلق گردید و صدها کتاب در تفسیر، تجوید، ترجمه، رسمالخط، قرائات و دیگر علوم قرآنى نگاشته شد.
از جمله آثارى که در این زمینه پدید آمد، ترجمه قرآن کریم به زبانهاى غیر عربى است. اولین زبانى که قرآن کریم بدان ترجمه گردید، زبان فارسى بود. ایرانیان با عشق و علاقه وافرى که به اسلام و قرآن داشتند، براى همگانى شدن فهم قرآن اقدام به ترجمه و تفسیر آن به زبان فارسى نمودند، که حاصل آن صدها تفسیر و ترجمه پارسى است که به دست ما رسیده است. این آثار علاوه بر جنبه مذهبى و دینى از لحاظ ادبى و زبان شناسى داراى اهمیت فوق العاده هستند و از این طریق مىتوان به بسیارى از واژههاى دقیق پارسى و مرادف آنها در عربى دسترسى پیدا کرد.
اولین ترجمه فارسى
طبق مصادر موجود اولین کسى که اقدام به ترجمه قرآن کریم به پارسى نمود، سلمان فارسى است. درباره ترجمه سلمان فارسى گفتار متفاوت است. اسفراینى در تفسیر تاج التراجم در این زمینه چنین مىنویسد:
ناچار بُوَد که قرآن را ترجمه باشد به زبانى دیگر تا اهل لغت آن را بدانند و ترهیب ایشان بدان حاصل شود. و از بهر این معنى بود که سلمان فارسى از مصطفى ـ صلى اللّه علیه و سلم ـ دستورى خواست تا قرآن به پارسى به قوم خویش نویسد، وى را دستورى داد. چنین گفتهاند که وى قرآن بنبشت و پارسى آن اندر زیر آن بنبشت آنگه به آخر آن بنبشت: هذا القرآن الذى انزل على محمد؛ این است قرآن که فرو فرستیده آمده است بر محمد صلى اللّه علیه و سلم. 9
در برخى مصادر نیز عنوان شده که سلمان فقط سوره فاتحه را به پارسى ترجمه نموده است:
روى ان اهل الفارس کتبوا الى سلمان الفارسى ان یکتب لهم الفاتحه بالفارسیة فکتب لهم: « بسم اللّه الرحمن الرحیم، بنام یزدان بخشاینده».
فکانوا یقرووءن ذلک فى الصلاة حتى لانت ألسنتهم. و بعد ما کتب، عرضه على النبى صلى اللّه علیه و سلم.10
جاحظ نیز در باره سخنورى موسى بن سیّار اسوارى (م255ق) مىنویسد:
در مجلس خود که مشهور بود مىنشست تازیان در سمت راست و ایرانیان در چپ او مىنشستند و او آیهاى از کتاب خدا مىخواند و آن را به عربى براى تازیان تفسیر مىکرد. سپس به ایرانیان روى مىکرد و تفسیر آن را براى ایشان به فارسى مىگفت و کسى در نمىیافت که به کدام زبان بهتر سخن مىگوید.
و در جاى دیگر مىگوید:
موسى بن سیّار اسوارى تفسیر قرآن مىکرد به پارسى.11
در قرنهاى بعدى ترجمههاى متعددى از قرآن کریم انجام گرفت که از میان آنها ترجمه تفسیر طبرى، کشف الاسرار میبدى، ترجمه ابوالفتوح رازى، تفسیر گازر، مواهب علیه مشهور به تفسیر حسینى، ترجمة الخواص زوارهاى، منهج الصادقین و خلاصه آن، بیشتر از دیگر ترجمهها، مورد توجه قرار گرفته و در ترجمههاى بعدى تاثیرگذار بودند.
در دائرة المعارف تشیع مدخلى با عنوان «ترجمه قرآن» ـ که نگارش آن را مرحوم آقاى محمد حسین روحانى برعهده داشته ـ و در جلد هفتم دانشنامه جهان اسلام در ذیل مدخل «ترجمه قرآن»12، درباره تطور ترجمهفارسى قرآن و مباحث نظرى آن و ترجمههاى معروف پارسى، سخن رفته است.
2ـ2ـ1. ترجمههاى کهن فارسى
ترجمهءهاى کهن پارسى قرآن کریم از جهات مختلف مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته و شناسایى و انتشار آنها در سالهاى اخیر روند رو به رشد داشته است.
در دائرة المعارفها نیز ترجمههاى کهن فارسى مورد توجه قرار گرفته است.
علاوه بر انتشار متن چندین ترجمه کهن و مقالات متعدد در معرفى و نقد آنها، در فهارس نسخ خطى این ترجمهها معرفى و علاوه بر آن چندین کتابشناسى مستقل در این رابطه منتشر شده است.
در فهارس نسخ خطى ترجمههاى قرآن کریم به چند سبک معرفى شده است. در برخى از آنها ترجمه قرآنها فقط با عنوان «قرآن مترجم» یاد شده و هیچ خصوصیت دیگرى ذکر نشده است. در برخى از فهارس نیز به ترجمهها توجه نشده و ترجمههایى که در لابهلاى سطور در مصحفها و کتابهاى دعا تحریر شده، معرفى نگشته است. در تعدادى از فهارس نیز به مسئله ترجمه به صورت جدى توجه شده و مشخصات ظاهرى ترجمهها ذکر و نمونههایى از ترجمه نقل شده است.
در اینجا کتابها و فهارس نسخههاى خطى که اختصاصاً درباره قرآنهاى مترجم تدوین شده، یا در آنها بخشى به معرفى نسخههاى خطى ترجمههاى قرآن کریم اختصاص یافته، معرفى مىگردد.
کتابنامه بزرگ قرآن کریم: شیخ محمد حسن بکایى، مرکز نشر قبله، (تاکنون 16 جلد از آن منتشر شده است). در جلد چهارم این کتاب ترجمههاى قرآن کریم به زبانهاى مختلف معرفى شده است.
فهرستگان نسخههاى خطى فارسى قرآن کریم: در دست نبودن اطلاعات جامع در باره نسخههاى موجود از ترجمههاى قرآن کریم، پژوهش در این زمینه را با دشوارى مواجه مىساخت. این کتاب گامى است در جهت هموار کردن راه پژوهش در این زمینه.
این طرح در سال 1376ق در مرکز ترجمه قرآن مجید به زبانهاى خارجى، با هدف شناسایى نسخههاى خطى موجود از ترجمههاى فارسى قرآن کریم در کتابخانههاى جهان آغاز گردید.
در اجراى این طرح کلیه فهارس نسخ خطى منتشر شده در ایران و دیگر کشورها مورد بررسى قرار گرفت و اطلاعات مربوط به نسخ خطى ترجمههاى قرآن کریم استخراج شد.
این طرح در محدوده فهارس نسخ خطى منتشر شده (به صورت مستقل یا در ضمن نشریات) به اجرا در آمد و حدود 350 فهرست متعلق به بیش از پانصد کتابخانه مورد بررسى قرار گرفت که تعدادى از فهارس در موضوع مورد بحث اطلاعاتى را در بر نداشتند.
از فهارس مذکور، اطلاعات مربوط به نسخ خطى ترجمههاى قرآن کریم استخراج گردید. در مرحله اول تعداد فیشها به حدود 2000 فیش بالغ شد که پس از حذف فیشهاى مکرر و نسخههاى متعدد یکترجمه، عنوانهاى باقى مانده به 895 عنوان رسید.
فهرست نسخ خطى قرآنهاى مترجم کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى: محمد آصف فکرت، انتشارات کتابخانه آستان قدس رضوى، 1363ش، وزیرى، 480ص. در این کتاب 326 نسخه خطى ترجمه قرآن کریم به فارسى و ترکى معرفى شده است.
ادبیات فارسى بر مبناى تألیف استورى: یو. ا. برگل، مترجم یحیى آرین پور و سیروس ایزدى و کریم کشاورز، تحریر احمدمنزوى، تهران، موءسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، 1362 ش، 2 جلد.
در جلد اول ص 253ـ97 تعدادى از ترجمههاى فارسى قرآن کریم معرفى شده است.
بررسى و طبقه بندى نقدهاى مربوط به ترجمههاى قرآن کریم به زبان فارسى: پایاننامه کارشناسى ارشد، هادى حجت، استاد راهنما: دکتر آذرتاش آذرنوش، زمستان 1377ش، رحلى، 140ص.
تاریخ ترجمه از عربى به فارسى از آغاز تا عصر صفوى: بخش اول: ترجمههاى قرآنى، آذرتاش آذرنوش، تهران، انتشارات سروش، 1375ش، وزیرى، 327ص.
دائرة المعارف قرآن کریم ـ گنجینه قرآن کریم: حسن سعید، تهران، کتابخانه چهل ستون، مسجد جامع تهران، جلد پنجم، 1408 هجرى، وزیرى، 183ص.
دانشنامه قرآن و قرآنپژوهى: بهاء الدین خرمشاهى، تهران، انتشارات دوستان و انتشارات ناهید، چاپ اول، 1377ش، دو جلد، وزیرى، جلد اول 1172ص، جلد دوم 1216ص.
کتابشناسى قرآن و علوم قرآنى: تألیف صدیقه سلطانىفر و مریم حکیم سیما، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامى، زمستان 1370، وزیرى، 440ص. در موارد مختلف این کتاب ترجمه هایى از قرآن کریم معرفى شده است.
راهنماى گنجینه قرآن کریم (قرآنهاى خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى): احمد گلچین معانى، مشهد، انتشارات اداره کتابخانه آستان قدس، 1347ش، وزیرى، 374ص.
فرهنگنامه قرآنى: گروه فرهنگ و ادب بنیاد پژوهشهاى اسلامى با نظارت دکتر محمد جعفر یاحقى، مشهد، آستان قدس رضوى، 1372 ش، وزیرى، 4 جلد.
فهرست قرآنهاى سلطنتى: بدرى آتاباى، تهران، کتابخانه سلطنتى، 1351 ش، وزیرى، 493ص.
فهرست مشترک نسخههاى خطى علوم قرآنى در ایران: احمد منزوى، تهران، پیام آزادى، 1378 ش، رقعى، 214ص.
فهرست مشترک نسخههاى خطى علوم قرآنى در پاکستان: احمد منزوى، تهران، پیام آزادى، 1378 ش، رقعى، 266ص.
فهرست میکروفیلمها و نسخ خطى موزه ملى ایران: محمّد ریاض، تهران، سازمان میراث فرهنگى کشور، 1374 ش، وزیرى، 224 ص.
دراین فهرست 234 میکروفیلم و 34 نسخه خطى معرّفى شده است. در ضمن آنها حدود 150 نسخه خطى قرآن معرفى شده که تعدادى از آنها ترجمه دارد.
فهرست نسخ خطى قرآن مجید کتابخانه گنج بخش: محمد نذیر رانجها، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسى ایران و پاکستان، 1372ش، وزیرى، 405ص.
فهرست نسخههاى خطى گنجینه قرآن: على اکبر خان محمدى، تهران، موءسسه پژوهش و مطالعات فرهنگى با همکارى سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى، 1370ش، وزیرى، 216ص.
نخستین مفسران پارسى نویس: تألیف موسى درودى، تهران، انتشارات نور فاطمه (س)، 1362، وزیرى، 232ص. در این کتاب ترجمههاى کهن فارسى معرفى و ارزیابى شده است.
هزار سال تفسیر پارسى: سید حسن سادات ناصرى، منوچهر دانش پژوه، تهران، نشر البرز، 1369 ش. در این کتاب نیز ترجمههاى کهن فارسى معرفى و ارزیابى شده است.
2ـ2ـ2. ترجمههاى جدید فارسى
در پنجاه سال اخیر به ترجمه فارسى قرآن توجه جدى شده و دهها ترجمه فارسى جدید از سوى محققان به عالم علم و تحقیق عرضه شده است. به تبع آن نقد و معرفى و ارزیابى این ترجمه رونق گرفته و نشریات به مباحث ترجمه قرآن کریم توجه کرده و مقالات متعددى را در این زمینه منتشر نمودهاند. علاوه بر آن چند نشریه تخصصى در زمینه قرآن کریم و فصلنامه ترجمان وحى اختصاصاً در زمینه ترجمه قرآن منتشر مىشود که در هریک آز آنها کتابشناسىهاى متعددى در باره ترجمههاى قرآن منتشر شده است.
در اینجا کتابشناسىها و مقالات منتشر شده در باره ترجمههاى فارسى قرآن کریم ذکر مىشود.
ـ سیرى در ترجمههاى فارسى قرآن: حسن پویا، سروش، سال هجدهم، ش 822، 6بهمن 1375، ص45 ـ 49.
ـ قرآن کریم بیش از هر زبانى به فارسى ترجمه شده است: مرورى بر ترجمههاى قرآن کریم، حسن پویا، ابرار، ش 2236، شنبه 6 مرداد 1375، ص 8. (سخنان حجت الاسلام پویا در میزگرد ترجمه قرآن کریم در فرهنگسراى اندیشه).
ـ میزگرد، پیرامون ترجمه قرآن: حسن پویا، سلام، سال ششم، ش 1505، پنج شنبه 1 شهریور 1375، ص9. (درباره تاریخچه ترجمه قرآن به فارسى و معرفى ترجمههاى معاصر ).
ـ تاریخچه نقد ترجمههاى فارسى قرآن کریم: هادى حجت، ترجمان وحى، سال سوم، ش 6، اسفند 1378، ص 49 ـ 61.
ـ نگرشى بر سیر ترجمه قرآن به زبان فارسى: محمد رضا انصارى، ترجمان وحى، سال اول، ش 1، شهریور 1376، ص 25 ـ 37. (به ضمیمه فهرست ترجمههاى فارسى موجود در مرکز ترجمه قرآن مجید) نیز: جمهورى اسلامى، سال نوزدهم، ش 5388. دوشنبه 15 دى 1376، ص 14.
ـ بررسى ترجمههاى جدید قرآن: بهاء الدین خرمشاهى، همشهرى (ویژه نامه قرآن کریم)، پنج شنبه 12 اسفند 1372، نیز با نام گفتوگو درباره ترجمههاى قرآن مجید، قرآن پژوهى (هفتاد بحث و تحقیق قرآنى)، تهران مرکز نشر مشرق، 1372، ص 704ـ712.
ـ گفتوگو در باره ترجمههاى جدید قرآن: بهاء الدین خرمشاهى، در خاطره شط، چ1، تهران، انتشارات جاویدان، زمستان 1376، ص 704ـ712.
ـ هزار و صد سال ترجمه مکتوب و مدون: گفتوگو با بهاء الدین خرمشاهى، همشهرى، سال چهارم، ش 961، 13 اردیبهشت 1375، ص 9.
ـ گلگشتى در بوستان ترجمههاى معاصر قرآن کریم: محمد دشتى، کتاب ماه (دین)، سال اول، ش 3، 29 دى 1376، ص 33ـ25.
ـ ترجمههاى معاصر و امروزین قرآن کریم از الهى قمشهاى تا خرمشاهى: بى بى سادات رضى بهابادى، نداى صادق، سال سوم، ش 12، ص 19ـ28.
ـ ترجمههاى قرآن مجید: على رواقى، سروش، سال نوزدهم، ش 871، شنبه، 27 دى ماه 1376، ص 38ـ41.
ـ فهرست کتابهاى قرآنى منتشر شده از 1995 تا سال 2000 (بخش اول ترجمه قرآن): گلستان قرآن، سال سوم، دوره جدید، ش 37، سه شنبه 5 آذر 1379، ص 43ـ44؛ ش38، پنج شنبه 17 آذر 1379، ص 33ـ35؛ ش 39، سه شنبه 19 آذر 1379، ص 42ـ44؛ ش 42، سه شنبه 23 آذر 1379، ص 38ـ39.
ـ قرآن کریم و ترجمههاى آن: مجید صالحى، اطلاعات، ش 19296، پنج شنبه 15 فروردین 1370، ص 7.
ـ نقد ترجمههاى معروف قرآن به زبان فارسى: سید عبد الوهاب طالقانى، کیهان اندیشه، ش28، بهمن و اسفند 1368، ص 221 ـ 229 [نقدى بر ترجمههاى فارسى الهى قمشهاى و آیتى]
ـ درباره آخرین ترجمههاى قرآن کریم: سید جلال مجتبوى، بینات، سال دوم، ش5، تابستان 1374، ص 119ـ134.
ـ چند ترجمه قرآن مجید به فارسى: على اصغر محمد خانى، اطلاعات، ش 20413، سه شنبه 10 اسفند 1372، ص6.
ـ قرآنهاى تاشکند: سید على موجانى، مجله سیاست خارجى، سال دهم، ش 1، بهار 1375، ص 339 ـ 349 . [ فهرست نسخ خطى قرآنهاى مترجم و غیر مترجم موجود در موءسسه خاورشناسى ابوریحان بیرونى آکادمى علوم جمهورى ازبکستان در تاشکند ].
ـ سیرى در ترجمههاى قرآن: مریم میر شمسى، همشهرى، سال اول، ش 200، شنبه 13 شهریور 1372، ص 6.
ـ آشنایى با نسخ خطى قرآنهاى مترجم در گنجینه قرآنهاى کتابخانه آستان قدس رضوى، اطلاعات، ش 20043، پنج شنبه 6 آبان 1372، ص 11.
ـ آمارى از ترجمههاى کامل و چاپى قرآن به زبان فارسى: ویژه نامه مرکز ترجمه قرآن کریم به زبانهاى خارجى، به مناسبت چهارمین نمایشگاه قرآن کریم ـ تهران، بهمن 1375، ص 28 ـ 32 و 41.
ـ قرآنهاى مترجم در کتابخانه آستان قدس رضوى: خراسان، ش 12797، شنبه 17 مهر 1372، ص 5.
ـ کتابشناسى ترجمههاى قرآن به زبان فارسى: اطلاعات، ش 21248، پنج شنبه 18 دى 1376، ص 7. [کتابشناسى هجده ترجمه قرآن به زبان فارسى ].
ـ گنجینهاى در دل تاریخ: مرورى بر ترجمههاى کهن فارسى از کلام اللّه مجید، گلستان قرآن، سال سوم، دوره جدید ش 23، دوشنبه 14 شهریور 1379، ص 13 ـ 22. [معرفى شانزده ترجمه کهن قرآن به فارسى ].
پىنوشتها:
* دانش آموخته حوزه علمیه و پژوهشگر.
1. ابن ندیم، الفهرست، ص 24.
2. ر. ک: همان ص 36ـ41.
3. الذریعة الى تصانیف الشیعة، ج 4، ص 123ـ127.
4. ادبیات فارسى بر مبناى تألیف استورى، ج1، ص 253ـ97.
5 .دائرة المعارف فارسى، به سرپرستى غلامحسین مصاحب، ج2، ص 2032.
6 .دانشنامه جهان اسلام، ج7، ص 73ـ96، مدخل «ترجمه قرآن».
7. شیخ آقا بزرگ تهرانى، الذریعة الى تصانیف الشیعه، ج4، ص 123ـ127.
8. سید محسن موسوى، کتابشناسى جهانى ترجمهها، کتاب ماه (کلیات)، ش 61و60، آذر و دى 1381، ص 128ـ13.
9. تاج التراجم فى تفسیر القرآن للاعاجم، ابو المظفر شاهفور بن طاهر بن محمد اسفراینى، تصحیح نجیب مایل هروى و على اکبر الهى خراسانى، تهران، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، 1375ش، ج1، ص8.
10. مناهل العرفان فى علوم القرآن، عبدالعظیم الزرقانى، مصر، دار الاحیاء الکتب العربیة، ج 2، ص55 به نقل از النفحة القدسیة تألیف شرنبلانى؛ دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى، بهاءالدین خرمشاهى، ج1، ص554.
11. همچنین رجوع شود به: کتابنامه بزرگ قرآن کریم، محمد حسن بکایى، ج4، ص1534 و لغتنامه دهخدا، ج13، ص19251.
12. دانشنامه جهان اسلام، ج7، ص 73ـ96، مدخل «ترجمه قرآن».
1. پیشینه تاریخى
تهیه کتابنامه براى ترجمههاى متون مقدس، به صورت اثرى مستقل، در آثار گذشتگان مورد توجه نبوده است. این موضوع در کتابشناسىها و در مقدمه خود ترجمهها به صورت بحث جانبى، طرح شده است.
ابن ندیم در فن دوم از مقاله اول کتابش، در بحث از کتب شرایع، از ترجمه متون مقدس قبل از اسلام سخن گفته و از ترجمه صحف و تورات و انجیل و کتابهاى پیامبران و شاگردان آنها از عبرى و یونانى و صابیى به عربى یاد مىکند که احمد بن عبداللّه بن سلام ترجمه نموده است.1 پس از آن ابن ندیم از انجیل عربى یاد مىکند که یونس القس به وى خبر داده. وى نام مترجم عربى آن را یاد نکرده است. ندیم در ادامه بحث از کتب آسمانى به تفصیل به بحث از قرآن کریم پرداخته و کتابهاى نگاشته شده درباره تفسیر قرآن، معانى قرآن، غریب قرآن، فرهنگ لغات قرآن، قرائات، اختلاف مصاحف، و دیگر علوم قرآن را ذکر کرده؛2 ولى از ترجمه قرآن به لغات دیگر و یا مترجمان سخن نگفته است. این مىتواند بدان معنا باشد که تا زمان وى قرآن به زبانهاى دیگر ترجمه نشده و یا وى از آن اطلاع نداشته است.
در فهرست شیخ طوسى نیز ـ که در بیان آثار دانشمندان شیعى ترتیب داده ـ یادى از ترجمه قرآن به میان نیامده است. این بدان معنا نیست که تا آن زمان ترجمهاى از قرآن کریم به لغات دیگر صورت نگرفته است. در کشف الظنون نیز از ترجمه قرآن بحثى به میان نیامده است.
در کتابشناسىهاى اخیر به ترجمههاى قرآن توجه شده است. شیخ آقا بزرگ تهرانى در ذریعه بابى را درباره ترجمه قرآن گشوده و پس از آن سى ترجمه قرآن را به زبانهاى مختلف معرفى نموده است. آقا بزرگ در معرفى ترجمهها به ذکر نام مترجم، زبانى که به آن ترجمه شده و چاپ آن اکتفا نموده و به محتواى ترجمهها و ارزش و اعتبار علمى آنها نپرداخته است.3
استورى از مستشرقان کتابشناس، در اثر خود ـ که به معرفى آثار پارسى اختصاص داده و در جلد اول آن به علوم قرآن پرداخته ـ ترجمههاى پارسى قرآن را با تفاسیر در هم کرده و در ذیل عنوان «تر جمهها و تفسیرهاى قرآن» به معرفى ترجمهها پرداخته است. معرفىهاى وى نیز کوتاه است.4
2. ترجمههاى قرآن کریم
اطلاع رسانى در باره ترجمههاى قرآن کریم در عصر جدید در قالبهاى مختلف صورت گرفته که پنج شیوه هر کدام نسبت به بقیه تفاوت دارد.
2ـ1. ترجمههاى قرآن کریم به زبانهاى مختلف
در چند دهه اخیر اطلاعرسانى درباره ترجمه قرآن رشد قابل توجهى داشته و مرکز ترجمه قرآن به زبانهاى خارجى از سوى سازمان اوقاف در قم به همین منظور تأسیس گردیده است. مجله «ترجمان وحى» از سوى این مرکز براى اطلاعرسانى در باره ترجمه قرآن به زبانهاى مختلف و نقد و بررسى آنها منتشر مىشود.
نشریاتى نیز در چند دهه اخیر به مباحث ترجمه قرآن کریم توجه کرده و مقالات متعددى را در این زمینه منتشر نمودهاند.
در دائرة المعارفها نیز به ترجمههاى قرآن کریم توجه شده است. در دائرةالمعارف فارسى مصاحب در مدخل «قرآن» در عنوانهاى فرعى این مدخل عنوانى به نام «ترجمهها» ایجاد نموده و در ذیل آن از ترجمههاى فارسى، لاتینى، فرانسوى، ایتالیایى، انگلیسى، آلمانى، روسى، هلندى، اسپانیایى، سوئدى، دانمارکى و ترجمه عبرى قرآن کریم بحث شده است.5
در جلد هفتم دانشنامه جهان اسلام در ذیل مدخل «ترجمه قرآن» در سه محور: 1. مباحث نظرى، نگارشِ آقاى سید احمد هاشمى؛ 2. ترجمه به فارسى، نگارشِ آقاى آذرتاش آذرنوش؛ 3. ترجمه به زبانهاى دیگر به قلم آقاى محمد کاظم رحمتى، به تفصیل درباره ترجمههاى قرآن بحث شده است.6
در الذریعه نیز به ترجمههاى مختلف قرآن توجه شده است.7
دانشنامه قرآن و قرآنپژوهى فصلى را به ترجمهءهاى قرآن اختصاص داده است.
کتابشناسىهایى که تاکنون درباره ترجمه قرآن به زبانهاى دیگر منتشر شده به تفکیک زبا ن در ذیل درج مىشود. شایان ذکر است کتابشناسىهاى ترجمههاى فارسى در ادامه مقاله معرفى خواهد شد.
آذرى
ـ نقد و بررسى ترجمههاى آذرى قرآن کریم. ترجمه آقاى احمد کاویان پور، رسول اسماعیل زاده، ترجمان وحى، سال اول، ش 2، اسفند 1376، ص75 ـ 86.
ـ نقد و بررسى ترجمههاى آذرى قرآن کریم. رسول اسماعیل زاده، ترجمه آقایان ضیاء بنیادف و واسیم محمد على یئو، ترجمان وحى، سال دوم، ش 3، شهریور 1377، ص 48 ـ 55. (همراه با آمار ترجمههاى ترکى آذرى موجود در مرکز ترجمه قرآن مجید).
ـ نگاهى به ترجمههاى آذربایجانى قرآن کریم: رسول اسماعیل زاده، ترجمان وحى، سال اول، ش 1، شهریور 1376، ص 60 ـ 73.
ـ مختصرى در باره ترجمه قرآن کریم به زبان آذربایجانى: واسم محمد علىزاده، ادبستان، سال سوم، ش 31، تیر 1371، ص 34ـ42.
آلبانى
ـ ترجمههاى قرآن کریم به زبان آلبانیایى: گازمند اشپوزا، ترجمان وحى، سال دوم، ش 4، اسفند 1377، ص 22 ـ 26.
آلمانى
ـ تفصیل ترجمههاى قرآن کریم به زبان آلمانى (از مجله فکرون): محمد حسین ساکت وحید، دوره دوازدهم، ش 9، آذر 1353، ص 741 ـ 745.
ـ پژوهشهاى قرآنى در آلمان: زهرا کدخدا مزرجى، مسجد، سال اول، ش6، آذر 1371، ص 44ـ45.
ـ ترجمه قرآن به زبان آلمانى، چشم انداز، سال اول، ش 5، مرداد 1376، ص 42 ـ 44.
اردو
ـ شیوههاى تفسیر قرآن کریم در هند و پاکستان: سید مرتضى حسین صدر الافاضل، ترجمهمحمد هاشم، مشکوة، ش 11، تابستان 1365، 12 ـ 26. بخشى از مقاله درباره ترجمههاى فارسى قرآن در هند و پاکستان است.
ارمنى
ـ ترجمه قرآن مجید به زبان ارمنى و دو نسخه خطى آن در موزه ارامنه جلفا، لئون میناسیان.
اسپرانتو
ـ ترجمه قرآن به زبان جهانى اسپرانتو: ناصر الدین صاحب الزمانى، نسل نو، سال سوم، ش1، ص 10 ـ 11.
انگلیسى
ـ نگاهى گذرا به ترجمههاى قرآن به زبان انگلیسى: آربرى. آرتور جان، ترجمه و نگارش سید محمد دامادى، وقف، میراث جاویدان، سال ششم، ش 21، بهار 1377، ص20 ـ 32.
ـ سیرى بر ترجمههاى انگلیسى قرآن کریم: محمد رضایى، ادبستان، سال پنجم، ش 53، اردیبهشت 1373، ص 58.
ـ کتابشناسى گزیده ترجمههاى انگلیسى قرآن کریم: قداوئى. ا. ر، ترجمه على حقى، مجله مترجم، سال سوم، ش 10، تابستان 1373، ص 205ـ212.
ـ نگاهى به ترجمههاى انگلیسى قرآن: سالارمنافى انارى، فصلنامه ترجمه، سال دوم، ش 3 و 4، بهار و تابستان 1376، ص 35ـ43.
ـ معنى چند ترجمه فارسى: [صحیفه ] مبین، پیش شماره 1، تابستان 1373، ص 58 ـ 60. [معرفى هفت ترجمه انگلیسى قرآن ]
ایتالیایى
ـ ترجمههاى قرآن مجید به زبان ایتالیایى: سید هادى خسرو شاهى، تاریخ و فرهنگ معاصر، سال اول، ش2، زمستان 1370، ص 251ـ257.
ترکى استانبولى
ـ غبار زدایى از چهره ترجمههاى ترکى استانبولى قرآن مجید: سید حسین رضوى، بینات، سال پنجم، ش 19، پاییز 1377، ص 123ـ137.
ـ بررسى ترجمه قرآن مجید به زبان ترکى استانبولى: گروه ترجمه ترکى استانبولى مرکز ترجمه قرآن مجید به زبانهاى خارجى، ترجمان وحى، سال 2، ش4، اسفند 1377، ص 38ـ50.
چینى
ـ قرآن در چین: جین یى. جیو، ترجمه محسن جعفرى مذهب، ترجمان وحى، سال دوم، ش 4، اسفند 1377، ص27 ـ 37.
روسى
ـ تاریخ ترجمه قرآن به زبان روسى: و. بلایف، ترجمه محمد نایب پور، کیهان فرهنگى، سال دوازدهم، ش 122، مرداد و شهریور 1374، ص 78 ـ 81.
ـ گزارشى کوتاه درباره ترجمههاى قرآن کریم به زبان روسى: احمد پاکتچى، ترجمان وحى، سال دوم، ش 3، شهریور 1377، ص 76 ـ 102.
ـ ترجمه قرآن به زبان روسى: والیریا پورخواء، مسجد، سال دوم، ش 8و9، خرداد، تیر، مرداد، شهریور 1372، ص86 ـ 87. (مصاحبه با خانم والیریا پورخواء مترجم قرآن به زبان روسى ).
ـ ترجمه قرآن کریم به زبان روسى از سابلوکوف تا پوروخووا: عمادالدین حاتم، ترجمان وحى، سال دوم، ش 4، اسفند 1377، ص 51 ـ 82.
ـ ترجمه قرآن کریم به زبان روسى: گفتوگو با پروفسور دکتر محمد نورى عثمان مترجم قرآن کریم، عثمان اف محمد نورى، جمهورى اسلامى، سال هجدهم، ش 5114، یکشنبه 7 بهمن 1375، ص 14.
ـ تحقیقى پیرامون ترجمه قرآن به زبان روسى: عبدالواحد ملکى، جمهورى اسلامى، سال هفدهم، ش 4815، دو شنبه 25 دى 1374، ص11.
سوئدى
ـ اولین ترجمه سوئدى قرآن کریم: آیات، سال اول، پیش شماره 2، دوشنبه 7 دى 1377، ص 3. [معرفى ترجمه قرآن محمد بسیر نستوم به زبان سوئدى ].
فرانسوى
رهروان حقیقت (هفده گفتار)، جواد حدیدى، تهران مرکز نشر دانشگاهى، 1380، رقعى، گالینگور، 312ص. در ص 33ـ108 این کتاب از ترجمههاى فرانسوى قرآن کریم گفتوگو شده است.
لاتینى
ـ نظرى اجمالى بر ترجمههاى لاتینى قرآن مجید: هارتموت بابزین، ترجمه علیرضا انوشیروانى، ترجمان وحى، سال چهارم، ش 7، شهریور 1379، ص 35 ـ 48.
ـ نخستین ترجمههاى لاتینى قرآن و تأثیر آن بر ترجمههاى قرآن به زبانهاى اروپایى: حسن معایرجى، ترجمه بنیاد بعثت، آینه پژوهش، سال سوم، بخش اول: ش 13و14، خرداد ـ شهریور 1371، ص 63ـ76، بخش دوم: ش 15، مهر ـ آبان، ص 30ـ38.
کتابشناسىهاى ترجمههاى قرآن کریم به زبانهاى مختلف:
ـ کتابشناسى جهانى ترجمهها(TranslationmIndex)، ایندکس بانک اطلاعات کتابشناسى بینالمللى ترجمهها از سال 1979 میلادى است. این مجموعه که نسخه هشتم آن توسط یونسکو و در قالب لوح فشرده عرضه شده، کتابهاى ترجمه شده را در بیش از 100 کشور جهان فهرست نموده است. ویراستِ کنونى این نرمافزار، حاوى دادههاى کتابشناسى بیش از 1200000 منبع ترجمه شده در میان چهارصد زبان مختلف دنیا از حدود 200000 پدید آورنده در زمینههاى موضوعى مختلف است.8
ـ ترجمان وحى، فصلنامه تخصصى مرکز ترجمه قرآن مجید به زبانهاى خارجى. در شمارههاى مختلف این مجله کتابشناسىها و معرفى و نقد ترجمههاى قرآن کریم به زبانهاى مختلف منتشر شده است.
ـ 10 ترجمه جدید از قرآن به زبانهاى زنده دنیا، گلستان قرآن، ش 165، سال ششم، نیمه دوم آذر ماه 1382، ص24.
ـ تاریخ ترجمه قرآن در جهان، تألیف و ترجمه: دکتر جواد سلماسى زاده، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1369ش، وزیرى، 168ص.
ـ کتابشناسى جهانى ترجمهها و تفسیرهاى چاپى قرآن مجید به شصت و پنج زبان
فراهم آورنده: عصمت بنیارق ـ خالد ارن، ترجمه و نگارش: محمد آصف فکرت، انتشارات بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1373 ش، وزیرى، 359ص. (معرفى این کتاب: محمد على سلطانى، آینه پژوهش، سال پنجم، ش 29 ـ 30. بهمن و اسفند 1373، ص 122).
ـ ترجمههاى موجود قرآن به زبانهاى گوناگون، ج. د. پیرسن، ترجمه هوشنگ اعلم، تحقیقات اسلامى، سال اول، ش 2 و سال دوم، ش 1، (1365ـ1366)، ص 1 ـ 11.
ـ فهرست مقالات فارسى ترجمه قرآن کریم، هادى حجت، ترجمان وحى، سال سوم، ش 5، شهریور 1378، ص 94 ـ 121.
ـ ترجمه قرآن به زبانهاى زنده دنیا، على حجتى کرمانى، درسهایى از مکتب اسلام، سال چهاردهم، ش 7، مرداد 1352، ص 17 ـ 21.
ـ ترجمه قرآن به زبانهاى اروپایى، سید هادى خسرو شاهى، کیهان اندیشه، ش 28، بهمن و اسفند 1368، ص 210ـ220.
ـ مستشرقان و قرآن کریم، سید محمد دامادى، وقف، میراث جاویدان، سال سوم، ش 11و 12، پاییز و زمستان 1374، ص 42ـ48.
ـ ترجمههاى قرآن، عباس زریاب خویى، بزم آورد، شصت مقاله در باره تاریخ فرهنگ و فلسفه، ج 1، انتشارات محمد على علمى، 1368، ص 437 ـ 441. [بخشى از مقاله «قرآن»].
ـ چند نکته درباره ترجمههاى اروپایى قرآن، محمد على سجادیه، کیهان اندیشه، ش30، خرداد و تیر1369، ص 166 ـ 167. [درباره مقاله آقاى خسرو شاهى در شماره 28 کیهان اندیشه راجع به ترجمههاى اروپایى قرآن ].
ـ نگرشى به ترجمه قرآن در غرب، عبد الرحمن عقیقى بخشایشى، درسهایى از مکتب اسلام، سال سى و دوم ش 8، آبان 1371، ص 48 ـ 55.
ـ فهرستى از مطالعات اروپایى درباره ترجمه قرآن، مرتضى کریمى نیا، ترجمان وحى، سال دوم، ش4، اسفند 1377، ص 87ـ93.
ـ نگاهى گذرا به ترجمههاى قرآن به زبانهاى شرقى و غربى، على اکبر مهدى پور، نسل نو، سال چهارم، ش 4، شعبان 1398 هـ. ق، ص 11 ـ 14 و 26.
ـ آشنایى با کتابخانه تخصصى مرکز فرهنگ و معارف قرآن، محمد على هاشم زاده، بینات، سال دوم، ش 5 بهار 1374، ص 160 ـ 167. [در صفحه 164 و 165 فهرست ترجمههاى قرآن به زبانهاى مختلف موجود در کتابخانه تخصصى مرکز فرهنگ و معارف قرآن آمده است].
ـ آمار اجمالى قرآنهاى مترجم به زبانهاى خارجى موجود در مرکزترجمه قرآن کریم تا تاریخ 22/11/78، ترجمان وحى، سال سوم ش6، زمستان 1378، ص 98 ـ 100.
ـ اولین ترجمه قرآن به زبان اروپایى، اطلاعات، (ویژه نامه قرآن کریم)، شنبه 15 بهمن 1373، ص 2.
ـ طرح کتاب شناسى جهانى ترجمههاى قرآن کریم در سه مرحله، ترجمان وحى، سال دوم، ش 3، شهریور 1377، ص 120 ـ 121.
ـ گزارش آمارى ترجمههاى قرآن کریم به 44 زبان زنده جهان، جمهورى اسلامى (ویژهنامه نمایشگاه قرآن کریم)، پنج شنبه 5 بهمن 1374، ص 8.
ـ گزارشى از مرکز ترجمه قرآن مجید به زبانهاى خارجى، جوان، پیش شماره 6، ویژهنامه قرآن و معارف اسلامى، مهر 1377، ص 4.
ـ نمایش قرآنهاى خطى، نفیس و مترجم در تهران، جمهورى اسلامى، سال شانزدهم، ش 4562، پنج شنبه 4 اسفند 1373، ص 12. [ به همراه تاریخچه ترجمه قرآن به فارسى و به زبانهاى خارجى ].
2ـ2. ترجمه قرآن به زبان فارسى
کتاب آسمانى قرآن کریم در طول تاریخ همواره محور اندیشه و عمل مسلمانان بوده است. مسلمانان براى گشودن معضلات فکرى و عقیدتى و رفع مشکلات فردى و اجتماعى به این کتاب مقدس مراجعه مىکردند. از این طریق آثار فراوانى در علوم مربوط به قرآن خلق گردید و صدها کتاب در تفسیر، تجوید، ترجمه، رسمالخط، قرائات و دیگر علوم قرآنى نگاشته شد.
از جمله آثارى که در این زمینه پدید آمد، ترجمه قرآن کریم به زبانهاى غیر عربى است. اولین زبانى که قرآن کریم بدان ترجمه گردید، زبان فارسى بود. ایرانیان با عشق و علاقه وافرى که به اسلام و قرآن داشتند، براى همگانى شدن فهم قرآن اقدام به ترجمه و تفسیر آن به زبان فارسى نمودند، که حاصل آن صدها تفسیر و ترجمه پارسى است که به دست ما رسیده است. این آثار علاوه بر جنبه مذهبى و دینى از لحاظ ادبى و زبان شناسى داراى اهمیت فوق العاده هستند و از این طریق مىتوان به بسیارى از واژههاى دقیق پارسى و مرادف آنها در عربى دسترسى پیدا کرد.
اولین ترجمه فارسى
طبق مصادر موجود اولین کسى که اقدام به ترجمه قرآن کریم به پارسى نمود، سلمان فارسى است. درباره ترجمه سلمان فارسى گفتار متفاوت است. اسفراینى در تفسیر تاج التراجم در این زمینه چنین مىنویسد:
ناچار بُوَد که قرآن را ترجمه باشد به زبانى دیگر تا اهل لغت آن را بدانند و ترهیب ایشان بدان حاصل شود. و از بهر این معنى بود که سلمان فارسى از مصطفى ـ صلى اللّه علیه و سلم ـ دستورى خواست تا قرآن به پارسى به قوم خویش نویسد، وى را دستورى داد. چنین گفتهاند که وى قرآن بنبشت و پارسى آن اندر زیر آن بنبشت آنگه به آخر آن بنبشت: هذا القرآن الذى انزل على محمد؛ این است قرآن که فرو فرستیده آمده است بر محمد صلى اللّه علیه و سلم. 9
در برخى مصادر نیز عنوان شده که سلمان فقط سوره فاتحه را به پارسى ترجمه نموده است:
روى ان اهل الفارس کتبوا الى سلمان الفارسى ان یکتب لهم الفاتحه بالفارسیة فکتب لهم: « بسم اللّه الرحمن الرحیم، بنام یزدان بخشاینده».
فکانوا یقرووءن ذلک فى الصلاة حتى لانت ألسنتهم. و بعد ما کتب، عرضه على النبى صلى اللّه علیه و سلم.10
جاحظ نیز در باره سخنورى موسى بن سیّار اسوارى (م255ق) مىنویسد:
در مجلس خود که مشهور بود مىنشست تازیان در سمت راست و ایرانیان در چپ او مىنشستند و او آیهاى از کتاب خدا مىخواند و آن را به عربى براى تازیان تفسیر مىکرد. سپس به ایرانیان روى مىکرد و تفسیر آن را براى ایشان به فارسى مىگفت و کسى در نمىیافت که به کدام زبان بهتر سخن مىگوید.
و در جاى دیگر مىگوید:
موسى بن سیّار اسوارى تفسیر قرآن مىکرد به پارسى.11
در قرنهاى بعدى ترجمههاى متعددى از قرآن کریم انجام گرفت که از میان آنها ترجمه تفسیر طبرى، کشف الاسرار میبدى، ترجمه ابوالفتوح رازى، تفسیر گازر، مواهب علیه مشهور به تفسیر حسینى، ترجمة الخواص زوارهاى، منهج الصادقین و خلاصه آن، بیشتر از دیگر ترجمهها، مورد توجه قرار گرفته و در ترجمههاى بعدى تاثیرگذار بودند.
در دائرة المعارف تشیع مدخلى با عنوان «ترجمه قرآن» ـ که نگارش آن را مرحوم آقاى محمد حسین روحانى برعهده داشته ـ و در جلد هفتم دانشنامه جهان اسلام در ذیل مدخل «ترجمه قرآن»12، درباره تطور ترجمهفارسى قرآن و مباحث نظرى آن و ترجمههاى معروف پارسى، سخن رفته است.
2ـ2ـ1. ترجمههاى کهن فارسى
ترجمهءهاى کهن پارسى قرآن کریم از جهات مختلف مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته و شناسایى و انتشار آنها در سالهاى اخیر روند رو به رشد داشته است.
در دائرة المعارفها نیز ترجمههاى کهن فارسى مورد توجه قرار گرفته است.
علاوه بر انتشار متن چندین ترجمه کهن و مقالات متعدد در معرفى و نقد آنها، در فهارس نسخ خطى این ترجمهها معرفى و علاوه بر آن چندین کتابشناسى مستقل در این رابطه منتشر شده است.
در فهارس نسخ خطى ترجمههاى قرآن کریم به چند سبک معرفى شده است. در برخى از آنها ترجمه قرآنها فقط با عنوان «قرآن مترجم» یاد شده و هیچ خصوصیت دیگرى ذکر نشده است. در برخى از فهارس نیز به ترجمهها توجه نشده و ترجمههایى که در لابهلاى سطور در مصحفها و کتابهاى دعا تحریر شده، معرفى نگشته است. در تعدادى از فهارس نیز به مسئله ترجمه به صورت جدى توجه شده و مشخصات ظاهرى ترجمهها ذکر و نمونههایى از ترجمه نقل شده است.
در اینجا کتابها و فهارس نسخههاى خطى که اختصاصاً درباره قرآنهاى مترجم تدوین شده، یا در آنها بخشى به معرفى نسخههاى خطى ترجمههاى قرآن کریم اختصاص یافته، معرفى مىگردد.
کتابنامه بزرگ قرآن کریم: شیخ محمد حسن بکایى، مرکز نشر قبله، (تاکنون 16 جلد از آن منتشر شده است). در جلد چهارم این کتاب ترجمههاى قرآن کریم به زبانهاى مختلف معرفى شده است.
فهرستگان نسخههاى خطى فارسى قرآن کریم: در دست نبودن اطلاعات جامع در باره نسخههاى موجود از ترجمههاى قرآن کریم، پژوهش در این زمینه را با دشوارى مواجه مىساخت. این کتاب گامى است در جهت هموار کردن راه پژوهش در این زمینه.
این طرح در سال 1376ق در مرکز ترجمه قرآن مجید به زبانهاى خارجى، با هدف شناسایى نسخههاى خطى موجود از ترجمههاى فارسى قرآن کریم در کتابخانههاى جهان آغاز گردید.
در اجراى این طرح کلیه فهارس نسخ خطى منتشر شده در ایران و دیگر کشورها مورد بررسى قرار گرفت و اطلاعات مربوط به نسخ خطى ترجمههاى قرآن کریم استخراج شد.
این طرح در محدوده فهارس نسخ خطى منتشر شده (به صورت مستقل یا در ضمن نشریات) به اجرا در آمد و حدود 350 فهرست متعلق به بیش از پانصد کتابخانه مورد بررسى قرار گرفت که تعدادى از فهارس در موضوع مورد بحث اطلاعاتى را در بر نداشتند.
از فهارس مذکور، اطلاعات مربوط به نسخ خطى ترجمههاى قرآن کریم استخراج گردید. در مرحله اول تعداد فیشها به حدود 2000 فیش بالغ شد که پس از حذف فیشهاى مکرر و نسخههاى متعدد یکترجمه، عنوانهاى باقى مانده به 895 عنوان رسید.
فهرست نسخ خطى قرآنهاى مترجم کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى: محمد آصف فکرت، انتشارات کتابخانه آستان قدس رضوى، 1363ش، وزیرى، 480ص. در این کتاب 326 نسخه خطى ترجمه قرآن کریم به فارسى و ترکى معرفى شده است.
ادبیات فارسى بر مبناى تألیف استورى: یو. ا. برگل، مترجم یحیى آرین پور و سیروس ایزدى و کریم کشاورز، تحریر احمدمنزوى، تهران، موءسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، 1362 ش، 2 جلد.
در جلد اول ص 253ـ97 تعدادى از ترجمههاى فارسى قرآن کریم معرفى شده است.
بررسى و طبقه بندى نقدهاى مربوط به ترجمههاى قرآن کریم به زبان فارسى: پایاننامه کارشناسى ارشد، هادى حجت، استاد راهنما: دکتر آذرتاش آذرنوش، زمستان 1377ش، رحلى، 140ص.
تاریخ ترجمه از عربى به فارسى از آغاز تا عصر صفوى: بخش اول: ترجمههاى قرآنى، آذرتاش آذرنوش، تهران، انتشارات سروش، 1375ش، وزیرى، 327ص.
دائرة المعارف قرآن کریم ـ گنجینه قرآن کریم: حسن سعید، تهران، کتابخانه چهل ستون، مسجد جامع تهران، جلد پنجم، 1408 هجرى، وزیرى، 183ص.
دانشنامه قرآن و قرآنپژوهى: بهاء الدین خرمشاهى، تهران، انتشارات دوستان و انتشارات ناهید، چاپ اول، 1377ش، دو جلد، وزیرى، جلد اول 1172ص، جلد دوم 1216ص.
کتابشناسى قرآن و علوم قرآنى: تألیف صدیقه سلطانىفر و مریم حکیم سیما، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامى، زمستان 1370، وزیرى، 440ص. در موارد مختلف این کتاب ترجمه هایى از قرآن کریم معرفى شده است.
راهنماى گنجینه قرآن کریم (قرآنهاى خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى): احمد گلچین معانى، مشهد، انتشارات اداره کتابخانه آستان قدس، 1347ش، وزیرى، 374ص.
فرهنگنامه قرآنى: گروه فرهنگ و ادب بنیاد پژوهشهاى اسلامى با نظارت دکتر محمد جعفر یاحقى، مشهد، آستان قدس رضوى، 1372 ش، وزیرى، 4 جلد.
فهرست قرآنهاى سلطنتى: بدرى آتاباى، تهران، کتابخانه سلطنتى، 1351 ش، وزیرى، 493ص.
فهرست مشترک نسخههاى خطى علوم قرآنى در ایران: احمد منزوى، تهران، پیام آزادى، 1378 ش، رقعى، 214ص.
فهرست مشترک نسخههاى خطى علوم قرآنى در پاکستان: احمد منزوى، تهران، پیام آزادى، 1378 ش، رقعى، 266ص.
فهرست میکروفیلمها و نسخ خطى موزه ملى ایران: محمّد ریاض، تهران، سازمان میراث فرهنگى کشور، 1374 ش، وزیرى، 224 ص.
دراین فهرست 234 میکروفیلم و 34 نسخه خطى معرّفى شده است. در ضمن آنها حدود 150 نسخه خطى قرآن معرفى شده که تعدادى از آنها ترجمه دارد.
فهرست نسخ خطى قرآن مجید کتابخانه گنج بخش: محمد نذیر رانجها، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسى ایران و پاکستان، 1372ش، وزیرى، 405ص.
فهرست نسخههاى خطى گنجینه قرآن: على اکبر خان محمدى، تهران، موءسسه پژوهش و مطالعات فرهنگى با همکارى سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى، 1370ش، وزیرى، 216ص.
نخستین مفسران پارسى نویس: تألیف موسى درودى، تهران، انتشارات نور فاطمه (س)، 1362، وزیرى، 232ص. در این کتاب ترجمههاى کهن فارسى معرفى و ارزیابى شده است.
هزار سال تفسیر پارسى: سید حسن سادات ناصرى، منوچهر دانش پژوه، تهران، نشر البرز، 1369 ش. در این کتاب نیز ترجمههاى کهن فارسى معرفى و ارزیابى شده است.
2ـ2ـ2. ترجمههاى جدید فارسى
در پنجاه سال اخیر به ترجمه فارسى قرآن توجه جدى شده و دهها ترجمه فارسى جدید از سوى محققان به عالم علم و تحقیق عرضه شده است. به تبع آن نقد و معرفى و ارزیابى این ترجمه رونق گرفته و نشریات به مباحث ترجمه قرآن کریم توجه کرده و مقالات متعددى را در این زمینه منتشر نمودهاند. علاوه بر آن چند نشریه تخصصى در زمینه قرآن کریم و فصلنامه ترجمان وحى اختصاصاً در زمینه ترجمه قرآن منتشر مىشود که در هریک آز آنها کتابشناسىهاى متعددى در باره ترجمههاى قرآن منتشر شده است.
در اینجا کتابشناسىها و مقالات منتشر شده در باره ترجمههاى فارسى قرآن کریم ذکر مىشود.
ـ سیرى در ترجمههاى فارسى قرآن: حسن پویا، سروش، سال هجدهم، ش 822، 6بهمن 1375، ص45 ـ 49.
ـ قرآن کریم بیش از هر زبانى به فارسى ترجمه شده است: مرورى بر ترجمههاى قرآن کریم، حسن پویا، ابرار، ش 2236، شنبه 6 مرداد 1375، ص 8. (سخنان حجت الاسلام پویا در میزگرد ترجمه قرآن کریم در فرهنگسراى اندیشه).
ـ میزگرد، پیرامون ترجمه قرآن: حسن پویا، سلام، سال ششم، ش 1505، پنج شنبه 1 شهریور 1375، ص9. (درباره تاریخچه ترجمه قرآن به فارسى و معرفى ترجمههاى معاصر ).
ـ تاریخچه نقد ترجمههاى فارسى قرآن کریم: هادى حجت، ترجمان وحى، سال سوم، ش 6، اسفند 1378، ص 49 ـ 61.
ـ نگرشى بر سیر ترجمه قرآن به زبان فارسى: محمد رضا انصارى، ترجمان وحى، سال اول، ش 1، شهریور 1376، ص 25 ـ 37. (به ضمیمه فهرست ترجمههاى فارسى موجود در مرکز ترجمه قرآن مجید) نیز: جمهورى اسلامى، سال نوزدهم، ش 5388. دوشنبه 15 دى 1376، ص 14.
ـ بررسى ترجمههاى جدید قرآن: بهاء الدین خرمشاهى، همشهرى (ویژه نامه قرآن کریم)، پنج شنبه 12 اسفند 1372، نیز با نام گفتوگو درباره ترجمههاى قرآن مجید، قرآن پژوهى (هفتاد بحث و تحقیق قرآنى)، تهران مرکز نشر مشرق، 1372، ص 704ـ712.
ـ گفتوگو در باره ترجمههاى جدید قرآن: بهاء الدین خرمشاهى، در خاطره شط، چ1، تهران، انتشارات جاویدان، زمستان 1376، ص 704ـ712.
ـ هزار و صد سال ترجمه مکتوب و مدون: گفتوگو با بهاء الدین خرمشاهى، همشهرى، سال چهارم، ش 961، 13 اردیبهشت 1375، ص 9.
ـ گلگشتى در بوستان ترجمههاى معاصر قرآن کریم: محمد دشتى، کتاب ماه (دین)، سال اول، ش 3، 29 دى 1376، ص 33ـ25.
ـ ترجمههاى معاصر و امروزین قرآن کریم از الهى قمشهاى تا خرمشاهى: بى بى سادات رضى بهابادى، نداى صادق، سال سوم، ش 12، ص 19ـ28.
ـ ترجمههاى قرآن مجید: على رواقى، سروش، سال نوزدهم، ش 871، شنبه، 27 دى ماه 1376، ص 38ـ41.
ـ فهرست کتابهاى قرآنى منتشر شده از 1995 تا سال 2000 (بخش اول ترجمه قرآن): گلستان قرآن، سال سوم، دوره جدید، ش 37، سه شنبه 5 آذر 1379، ص 43ـ44؛ ش38، پنج شنبه 17 آذر 1379، ص 33ـ35؛ ش 39، سه شنبه 19 آذر 1379، ص 42ـ44؛ ش 42، سه شنبه 23 آذر 1379، ص 38ـ39.
ـ قرآن کریم و ترجمههاى آن: مجید صالحى، اطلاعات، ش 19296، پنج شنبه 15 فروردین 1370، ص 7.
ـ نقد ترجمههاى معروف قرآن به زبان فارسى: سید عبد الوهاب طالقانى، کیهان اندیشه، ش28، بهمن و اسفند 1368، ص 221 ـ 229 [نقدى بر ترجمههاى فارسى الهى قمشهاى و آیتى]
ـ درباره آخرین ترجمههاى قرآن کریم: سید جلال مجتبوى، بینات، سال دوم، ش5، تابستان 1374، ص 119ـ134.
ـ چند ترجمه قرآن مجید به فارسى: على اصغر محمد خانى، اطلاعات، ش 20413، سه شنبه 10 اسفند 1372، ص6.
ـ قرآنهاى تاشکند: سید على موجانى، مجله سیاست خارجى، سال دهم، ش 1، بهار 1375، ص 339 ـ 349 . [ فهرست نسخ خطى قرآنهاى مترجم و غیر مترجم موجود در موءسسه خاورشناسى ابوریحان بیرونى آکادمى علوم جمهورى ازبکستان در تاشکند ].
ـ سیرى در ترجمههاى قرآن: مریم میر شمسى، همشهرى، سال اول، ش 200، شنبه 13 شهریور 1372، ص 6.
ـ آشنایى با نسخ خطى قرآنهاى مترجم در گنجینه قرآنهاى کتابخانه آستان قدس رضوى، اطلاعات، ش 20043، پنج شنبه 6 آبان 1372، ص 11.
ـ آمارى از ترجمههاى کامل و چاپى قرآن به زبان فارسى: ویژه نامه مرکز ترجمه قرآن کریم به زبانهاى خارجى، به مناسبت چهارمین نمایشگاه قرآن کریم ـ تهران، بهمن 1375، ص 28 ـ 32 و 41.
ـ قرآنهاى مترجم در کتابخانه آستان قدس رضوى: خراسان، ش 12797، شنبه 17 مهر 1372، ص 5.
ـ کتابشناسى ترجمههاى قرآن به زبان فارسى: اطلاعات، ش 21248، پنج شنبه 18 دى 1376، ص 7. [کتابشناسى هجده ترجمه قرآن به زبان فارسى ].
ـ گنجینهاى در دل تاریخ: مرورى بر ترجمههاى کهن فارسى از کلام اللّه مجید، گلستان قرآن، سال سوم، دوره جدید ش 23، دوشنبه 14 شهریور 1379، ص 13 ـ 22. [معرفى شانزده ترجمه کهن قرآن به فارسى ].
پىنوشتها:
* دانش آموخته حوزه علمیه و پژوهشگر.
1. ابن ندیم، الفهرست، ص 24.
2. ر. ک: همان ص 36ـ41.
3. الذریعة الى تصانیف الشیعة، ج 4، ص 123ـ127.
4. ادبیات فارسى بر مبناى تألیف استورى، ج1، ص 253ـ97.
5 .دائرة المعارف فارسى، به سرپرستى غلامحسین مصاحب، ج2، ص 2032.
6 .دانشنامه جهان اسلام، ج7، ص 73ـ96، مدخل «ترجمه قرآن».
7. شیخ آقا بزرگ تهرانى، الذریعة الى تصانیف الشیعه، ج4، ص 123ـ127.
8. سید محسن موسوى، کتابشناسى جهانى ترجمهها، کتاب ماه (کلیات)، ش 61و60، آذر و دى 1381، ص 128ـ13.
9. تاج التراجم فى تفسیر القرآن للاعاجم، ابو المظفر شاهفور بن طاهر بن محمد اسفراینى، تصحیح نجیب مایل هروى و على اکبر الهى خراسانى، تهران، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، 1375ش، ج1، ص8.
10. مناهل العرفان فى علوم القرآن، عبدالعظیم الزرقانى، مصر، دار الاحیاء الکتب العربیة، ج 2، ص55 به نقل از النفحة القدسیة تألیف شرنبلانى؛ دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى، بهاءالدین خرمشاهى، ج1، ص554.
11. همچنین رجوع شود به: کتابنامه بزرگ قرآن کریم، محمد حسن بکایى، ج4، ص1534 و لغتنامه دهخدا، ج13، ص19251.
12. دانشنامه جهان اسلام، ج7، ص 73ـ96، مدخل «ترجمه قرآن».
تبلیغات
