گفت و گو در قرآن کریم

مقدمه
در عصر حاضر، گفت و گو از واژه‏هاى بسیار رایج در عرصه فرهنگ، سیاست و اجتماع است . در این راستا، اصطلاح گفت و گوى ادیان و گفت و گوى تمدنها نیز مورد بحث و بررسى مى‏باشد . یکى از پرسشهاى اساسى این است که اسلام، چه دیدگاهى نسبت‏به گفت و گو دارد؟ و آیا آن را به عنوان یک روش مسالمت‏آمیز در تعامل با پیروان ادیان و مذاهب دیگر قبول دارد یا خیر؟ و به طور مشخص دیدگاه قرآن کریم در این باره چیست؟
مهمترین هدف این پژوهش بیان دیدگاه قرآن کریم در خصوص گفت و گوى مسالمت‏آمیز با مذاهب و عقاید مخالف است و این که اساس رفتار با پیروان مذاهب، رفتار صلح‏آمیز و استفاده از روش منطقى بوده و رد بر نظریه کسانى است که مى‏گویند:
«مادامى که اسلام باقى است، صلح و سازش پیروان اسلام، حتى با کلیمیها و مسیحیها و از این بالاتر با سایر افراد بشر، یک مساله لاینحلى خواهد بود .» (2)
به عبارت دیگر، یکى از علل ضرورت اینگونه پژوهشها «نسبت‏دادن‏خشونت‏به‏اسلام‏» است . عده‏اى اساس روابط اسلام با غیر مسلمانان را بر جنگ و خصومت مى‏دانند . این اشتباه از اینجا ناشى مى‏شود که اسلام، اهمیت‏بسیارى به جهاد داده است . همین برداشت‏باعث‏شده است که پاره‏اى از نویسندگان از قبیل منتسکیو، متفکر فرانسوى، اسلام را دین شمشیر بداند . وى در کتاب روح القوانین مى‏گوید:
«یکى از بدبختیهاى بشر این است که هر فاتحى دیانت‏خود را بر جامعه مغلوب، تحمیل کند . دیانت اسلام که به زور شمشیر بر مردم تحمیل شده، چون اساس آن متکى بر جبر و زور بوده، باعث‏بدبختى و شدت شده است .» (3)
واضح است که اینگونه تبلیغات علیه مسلمانان صورت گرفته و مى‏گیرد و در نهایت، روح همزیستى مسالمت‏آمیز ملل جهان و اساس گفت و گو میان ادیان، تمدنها و عقاید گوناگون را مورد آسیب جدى قرار خواهد داد و این در حالى است که بر اساس شواهد و ادله روشن، «گفت و گوى مسالمت‏آمیز در اسلام‏» اثبات مى‏گردد . گوستاو لوبون مى‏گوید:
«تساهل مذهبى اسلام نسبت‏به مذهب یهود و نصارى ... خیلى بندرت مى‏توان در مذاهب دیگر مشاهده نمود .» (4)
همچنین مى‏گوید:
«اخلاق مسلمانان صدر اسلام از اخلاق امتهاى روى زمین و بخصوص ملتهاى نصرانى به طور نمایانى بهتر و برتر بوده است . آنان در عدالت، میانه‏روى، مهربانى، گذشت، وفاى به عهد و بلندهمتى مشهور و معروف بودند و رفتارشان با دیگر ملتهاى اروپایى، بخصوص آنهایى که در زمان جنگهاى صلیبى بودند، متفاوت بود .» (5)
گفتار اول: واژه گفت و گو
این واژه هر چند در ظاهر، ساده مى‏نماید، ولى واژه‏اى است که به تازگى با بار معنایى جدیدى مطرح شده و قداست و گیرایى خاصى در اذهان پدید آورده است . این بار معنایى، پیام‏آور ارتباط صمیمى، دوستانه و مخلصانه افراد، ادیان و تمدنهاى مختلف با یکدیگر است .
گفت و گو ترکیب عطفى به معناى صحبت، بحث، سخن، محاوره و مکالمه است . این واژه که اغلب در نوشتارهاى امروزى، بدون واو و متصل به یکدیگر نوشته مى‏شود غلط مشهور است; چه این که کتب لغت معتبر (6) ، آن را به صورت ترکیب عطفى گفت و گو ثبت نموده‏اند . این واژه در ادبیات سابق، بیشتر به صورت گفت و شنود نوشته یا بیان مى‏شد . به نظر مى‏رسد واژه گفت و شنود گویاتر و روشنتر از واژه گفت و گو باشد; زیرا نشان دهنده این معناست که طرفین گفتمان، مکالمه دو جانبه داشته، هم سخن مى‏گویند و هم به سخن فرد مقابل گوش مى‏دهند .
با این حال، هر گاه واژه «گفت و گوى‏» ; یعنى همراه با یاء بیان شود، معنایى دیگر از آن داده مى‏شود . لغت نامه دهخدا، براى واژه گفت و گوى این معانى را مى‏نویسد: هنگامه پرخاش، مشاجره، بحث و جنجال . (7)
زمین کرده ضحاک پر گفت و گوى
به گرد جهان را بدین جست و جوى
نشد سیر ضحاک از آن جست و جوى
شد از کار گیتى پر از گفت و گوى (8)
گفت و گو را مى‏توان معادله واژه ذرخژچژزحسذرح گرفت که منظور از آن گفت و شنود، مکالمه، محاوره و مذاکره است . (9) در این حالت، ممکن است فرد با فرد یا جامعه با جامعه با عقاید و مذاهب گوناگون به مکالمه و مذاکره بپردازند . به نظر مى‏رسد مکالمه ادیان و مذاهب با یکدیگر وافى به مقصود نیست; چه این که مکالمه، در موارد فورى و ضرورى، آن هم در سطحى نازل صورت مى‏گیرد . از این رو، منظور ما از گفت و گو، مکالمه نمى‏باشد .
ممکن است گفت و گو را به معناى ارتباط (ذرخژچح‏خذس‏ذذرح) (10) گرفت . در این حالت منظور از گفت و گوى ادیان و مذاهب، ارتباط این دینها با یکدیگر است . از آنجایى که در طول تاریخ، ادیان و مذاهب به گونه‏اى با یکدیگر ارتباط طبیعى داشته‏اند، نمى‏توان از گفت و گو، ارتباط را اراده کرد; چون به هیچ وجه وافى به مقصود نبوده و معناى واقعى گفت و گو را نمى‏رساند .
اگر گفت و گو را معادل سخنرانى و گفت و گوى علمى (حژزس‏رح‏ژخح) (11) بگیریم، در این حالت، بالاتر از سطح مکالمه یا ارتباط خواهد بود و منظور از آن، گفت وگوى فرهیختگان و دانشمندان ادیان، ملتها و تمدنها با یکدیگر است و از آن به گفتمان نیز تعبیر شده است .
علاوه بر آن، مى‏توان گفت و گو را معادل دیالوگ (حس‏خ‏ردچخح) (12) دانست که همانند واژه حژزس‏رح‏ژخحبار معنایى قوى‏ترى از مکالمه و ارتباط دارد .
با توجه به آنچه گذشت مى‏توان این نتیجه را گرفت که منظور از گفت و گو بحث علمى و مبادله اطلاعات و اندیشه‏ها از طریق گفت و شنود است; یعنى عالمان و صاحب نظران مسلمان و متفکران سایر ادیان و مذاهب، با استفاده از همه علوم عقلى و نقلى و همین طور آداب و رسوم بر گرفته از دین و یا سایر رسوم اجتماعى، طى نشستهاى علمى در باره محتوا و ویژگیهاى دین، عقاید و فرهنگ خود، به منظور دستیابى به حقیقتهاى فطرى و مشترک به گفت و گو نشسته و همدیگر را در مسیر رسیدن به اهداف مشترک یارى نمایند . (13)
گفتار دوم: زمینه‏ها و پیش‏شرطهاى گفت و گو از نگاه قرآن
منظور از زمینه‏ها و پیش شرطهاى گفت و گو، امورى است که فراهم آوردن و مراعات آنها در تمام مراحل گفت و گو لازم و ضرورى است . به برخى از این موارد اشاره مى‏کنیم:
الف) پذیرش دو طرف یا چند طرف: یکى از پیش‏فرضهاى آغازین گفت و گو، پذیرش دو طرف یا چند طرف است که با استفاده از علائم، از جمله کلام به شکلهاى مختلف با یکدیگر تبادل معنا مى‏نمایند . این امر مورد پذیرش قرآن کریم است . البته پذیرش طرف مقابل به معناى حقانیت او نیست، بلکه منظور این است که گفت و گو وقتى تحقق پیدا مى‏کند که هر یک از طرفین، سخن طرف دیگر را بشنود و با یکدیگر به تبادل آرا و عقاید بپردازند . حضرت موسى علیه السلام مامور مى‏شود حتى با فرعون، دشمنترین دشمنان خدا، به گفت و گو بپردازد و آیات الهى را به او ابلاغ کند:
آن گاه بعد از آنان، موسى را با آیات خود به سوى فرعون و سران قومش فرستادیم . (14)
شما دو نفر (موسى و هارون) به سوى فرعون بروید; همانا او سرکشى کرده است . (15)
اهمیت پذیرش طرف مقابل، به گونه‏اى است که این حق حتى براى مشرکان به رسمیت‏شناخته شده است:
«و ان احد من المشرکین استجارک فاجره حتى یسمع کلام الله ثم ابلغه مامنه ذلک بانهم قوم لا یعلمون‏» (16)
یعنى: و اگر یکى از مشرکان از تو پناه خواست پناهش ده تا کلام خدا را بشنود، سپس او را به مکان امنش برسان; چرا که آنان قومى نادانند .
ب) اصل آگاهى و علم: طرفین گفت و گو باید با آگاهى و علم به مذاکره بپردازند . کرامت و ارزش آدمى به علم و دانش است و به واسطه تعلیم اسماى الهى و دریافت تعالیم حق، مسجود ملائکه شد و فرشتگان را به کرنش و تعظیم واداشت . (17)
خداوند از انسان مى‏خواهد نسبت‏به آنچه علم ندارد، پیروى نکند:
«و لا تقف ما لیس لک به علم ان السمع و البصر و الفؤاد کل اولئک کان عنه مسؤلا» (18)
یعنى: و چیزى را که بدان علم ندارى دنبال مکن; زیرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد .
خداوند انسان را شنوا و بینا قرار داد تا راه را دریابد (19) و مى‏فرماید: خداوند شما را از شکم مادرانتان خارج نمود در حالى که هیچ چیز نمى‏دانستید . (20)
و نیز مى‏فرماید: اى کسانى که ایمان آورده‏اید، اگر فاسقى برایتان خبرى آورد، نیک وارسى کنید، مبادا به نادانى، گروهى را آسیب برسانید و (بعد) از آنچه کرده‏اید، پشیمان شوید . (21)
ج) لزوم پذیرش اختلاف اقوام، ملل و زبانها: اختلاف انسانها از نظر زبان، ملیت و غیره نباید مانع گفت و گو شود . قرآن کریم به صراحت قبایل و گروه‏ها را پذیرفته است و اختلاف بین رنگها و زبانها را از آیات الهى مى‏شمارد:
«یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثى و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا» (22)
یعنى: اى مردم! ما شما را از مرد و زنى آفریدیم، و شما را ملت ملت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر شناسایى متقابل حاصل کنید .
«ومن‏آیاته‏خلق‏السماوات‏والارض‏واختلاف‏السنتکم‏والوانکم‏ان‏فی‏ذلک‏لآیات‏للعالمین‏» (23)
یعنى: و از نشانه‏هاى او آفرینش آسمانها و زمین و اختلاف زبانهاى شما و رنگهاى شماست . قطعا در این (امر) براى دانشوران نشانه‏هایى است .
گوناگونى انسانها از نظر رنگ، نژاد ، ملیت و زبان، تفاوتى در انسانیت انسان پدید نمى‏آورد . بسیارى از اختلافها و جنگها ناشى از این امر است که گروهى خود را از نظر نژاد و ملیت، برتر از دیگران مى‏دانند . همین امر باعث‏بروز جنگ جهانى دوم، از سوى نازیهاى آلمان شد . آنان خواهان برترى و تسلط بر سایر نژادها و ملل بودند . طبیعى است در چنین حالتى، جایى براى گفت وگو و شناخت‏حقایق باقى نمى‏ماند; در حالى که قرآن کریم گوناگونى انسانها از نظر نژاد، ملیت و ... را وسیله‏اى براى شناخت‏یکدیگر مى‏داند .
بنابراین، شناخت ملتها جز از راه گفت و گو و تبادل نظر و در سطح بالاتر، گفتمان امکان ندارد . آیات دیگر قرآن که بر سیر و حضور در بین سایر اقوام و ملل تاکید دارد نیز ناظر بر همین تعریف و شناخت است . دستورات اسلامى مبتنى بر اخذ حکمت و دانش، حتى از زبان بیگانگان جز از طریق ایجاد رابطه و برقرارى ارتباط و مفاهمه، امکان‏پذیر نیست .
د) امکان حصول تفاهم و وحدت: هر چند انسانها گوناگون آفریده شده‏اند، با این حال، زمینه‏هاى فراوانى براى ایجاد تفاهم و همکارى بر اساس اصول مشترک وجود دارد . یکى از پیش‏فرضهاى گفت و گو این است که بتوان به وسیله گفت و گو به اصول مشترک دست‏یافت و بر اساس آن با یکدیگر تعاون و همکارى داشت . همکارى بین مسلمانان و اهل کتاب بر اساس اصول مشترک، مورد تاکید قرآن کریم است:
«قل یا اهل الکتاب تعالوا الى کلمة سواء بیننا و بینکم الا نعبد الا الله و لا نشرک به شیئا و لا یتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله فان تولوا فقولوا اشهدوا بانا مسلمون‏» (24)
یعنى: بگو: اى اهل کتاب! بیایید بر سر سخنى که میان ما و شما یکسان است‏بایستیم که جز خدا را نپرستیم و چیزى را شریک او نگردانیم و بعضى از ما، بعضى دیگر را به جاى خدا، به خدایى نگیرد . پس اگر (از این پیشنهاد) اعراض کردند، بگویید: شاهد باشید که ما مسلمانیم (نه شما) .
در آیات‏سابق از همین‏سوره، به طور مستقیم دعوت به سوى اسلام‏بود، ولى در این‏آیه، به نقطه‏هاى مشترک بین اسلام و اهل کتاب توجه شده است . قرآن کریم به مسلمانان مى‏آموزد که اگر کسانى حاضر نبودند در تمام اهداف مقدستان با شما همکارى کنند، از پا ننشینید و بکوشید دست‏کم در قسمتى که با شما اشتراک هدف دارند، همکارى آنان را جلب‏کنید و آن را پایه‏براى پیشبرد اهداف مقدستان‏قرار دهید .
ه) آزادى فکر و اندیشه و انتخاب راه: یکى از پیش‏فرضهاى گفت و گو، قبول آزادى فکر و اندیشه است . هیچ یک از طرفین گفت و گو نمى‏تواند عقاید و افکار خویش را به دیگرى تحمیل کند . در قسمتى از آیات قرآن کریم، این اصل تعقیب شده است که اساسا طبیعت اعتقادات قلبى و مسائل وجدانى به گونه‏اى است که اکراه و اجبار بر نمى‏دارد . اگر فردى به حکم اجبار و فشار، معتقدات و دستورات یک مذهب را در ظاهر بپذیرد، هرگز دلیل آن نیست که او در قلب و وجدان خویش آن را پذیرا گشته است:
«لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی‏» (25)
در دین اکراه راه ندارد; چرا که راه از بیراه به روشنى آشکار شده است .
«و لو شاء ربک لآمن من فی الارض کلهم جمیعا ا فانت تکره الناس حتى یکونوا مؤمنین‏» (26)
یعنى: اگر پروردگارت مى‏خواست تمامى اهل زمین (بدون این‏که اختیارى داشته باشند) ایمان مى‏آوردند، پس آیا تو مردم را به اکراه وا مى‏دارى تا این که مؤمن شوند؟!
منطق آزادى فکر و اندیشه در عملکرد و روش پیامبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السلام وجود داشت . پیامبر اسلام با نصاراى نجران به گفت و گو پرداخت . آنان از پذیرش حق خوددارى کردند . در نهایت در مورد مباهله (درخواست از خدا براى رسوایى دروغگو) توافق نمودند . (27) در روایات اسلامى وارد شده است که وقتى پاى مباهله به میان آمد، نمایندگان مسیحیان نجران از پیامبر هلت‏خواستند تا در این باره بیندیشند و با بزرگان خود مشورت کنند . بالاخره از اقدام به مباهله خوددارى کرده، حاضر به مصالحه شدند و شرایط ذمه را پذیرفتند . (28) پذیرش شرایط ذمه و مصالحه از سوى پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و نه اجبار آنان به اسلام یا جنگ با آنان یا مباهله و نفرین آنان، نشان‏دهنده روحیه منطقى و آزاداندیشى آن حضرت است . سیره امام صادق علیه السلام مبتنى بر بحث و گفت و گو با گروه‏هاى غیرمذهبى، مثل ملحدین، مشرکین و دهریون و نیز گروه‏هایى از اهل کتاب بود . امام با این افراد، برخوردى حکیمانه همراه با حلم و صبر داشت . ادعاها و ادله آنها را با متانت و صبورى مى‏شنید و از ادله خود خصم براى رد مدعاى آنان و اثبات اعتقادات اسلامى استفاده مى‏کرد (در اصطلاح منطق به آن، «جدل‏» گفته مى‏شود). مهمترین ابزار امام صادق علیه السلام در برخورد با این گروه‏ها همان اخلاق معنوى و روحیه بردبارى و گفت و گوى مسالمت‏آمیز بود که سرانجام مخاطب را به تسلیم وادار مى‏کرد و کار به جایى مى‏رسید که زبان به ستایش و مدح امام مى‏گشود . (29)
و) خوش بینى نسبت‏به دیگران: یکى دیگر از پیش‏فرضهاى گفت و گو، خوش‏بین بودن و احترام به طرف گفت و گوست . همه انسانها از فطرت الهى بهره‏مندند . اگر فشارها و هوسها برداشته شود، پاکى و اصالت آنان ظاهر مى‏گردد . از این رو، قرآن کریم، تمسخر دیگران را ممنوع ساخته و از مسلمانان مى‏خواهد که اقوام دیگر را مسخره نکنند:
«یا ایها الذین آمنوا لا یسخر قوم من قوم عسى ان یکونوا خیرا منهم و لا نساء من نساء عسى ان یکن خیرا منهن و لا تلمزوا انفسکم و لا تنابزوا بالالقاب .» (30)
یعنى: اى کسانى که ایمان آورده‏اید، نباید قومى، قوم دیگر را ریشخند کند، شاید آنها از اینها بهتر باشند و نباید زنانى، زنان دیگر را ریشخند کنند، شاید آنها از اینها بهتر باشند و از یکدیگر عیب مگیرید و به همدیگر لقبهاى زشت مدهید .
ز) جدى گرفتن پیام گفت و گو: قرآن کریم از رفتار و عملکرد عده‏اى از مخالفان و معاندان حکایت مى‏کند که هر گاه پیام جدى وحى را از زبان پیامبر خدا مى‏شنیدند، او را تکذیب کرده و به او نسبت‏سحر و جادو، (31) شاعر (32) و دیوانه (33) مى‏دادند و در مواردى سخنان وحى را اسطوره پیشینیان (34) معرفى مى‏کردند . این امر، نشان‏دهنده رفتار ناپسند آنان در گفت و گو با پیامبر خداست و به دلیل ضعف و پیش‏داورى خویش و بدون توجه به پیام گفت و گو، از شنیدن پیام وحى خوددارى مى‏کردند .
پیامبران خدا در گفت و گو با مردم بسیار جدى بودند و در رساندن پیام خداوند متعال به مردم از کوتاهى و سهل‏انگارى خوددارى مى‏کردند . در قضیه گاو بنى اسرائیل، حضرت موسى علیه السلام به‏مردم‏گفت:
خدا به شما فرمان مى‏دهد که: ماده گاوى را سر ببرید، گفتند: آیا ما را به ریشخند مى‏گیرى؟ گفت: پناه مى‏بریم به خدا که از جاهلان باشم . (35)
ن) احترام به افکار، فرهنگ و مقدسات یکدیگر: قرآن کریم ضمن تکریم و احترام به پیامبران و کتب آسمانى سابق، آنها را تصدیق مى‏کند . حدود بیست آیه قرآن کریم در تصدیق و تایید تورات و انجیل است . اساسا این سنت الهى است که هر پیامبرى، پیامبر پیشین را تایید و هر کتاب آسمانى، کتاب آسمانى سابق را تصدیق مى‏نماید (ناگفته نماند تایید تورات و انجیل از سوى قرآن کریم، به معناى تایید تورات یا انجیل فعلى نیست; چون دست تحریف آن دو را در امان نداشته است):
«و انزلنا الیک الکتاب بالحق مصدقا لما بین یدیه من الکتاب و مهیمنا علیه فاحکم بینهم بما انزل الله‏» (36)
یعنى: و کتاب آسمانى (قرآن) را به‏راستى و درستى بر تو نازل کردیم که همخوان (مصدق) با کتابهاى آسمانى پیشین و حاکم بر آنهاست . پس در میان آنان بر وفق آنچه خداوند نازل کرده است، داورى کن .
قرآن کریم از مسلمانان مى‏خواهد که کافران را دشنام و ناسزا ندهند; چه این که آنان نیز در مقابل و از روى دشمنى به خدا ناسزا مى‏گویند (37) و نیز از مؤمنین مى‏خواهد با کسانى که دین شما را به ریشخند و بازى گرفته‏اند، دوست نشوند . (38)
گفتار سوم: اصول و قواعد حاکم بر گفت و گو از نظر قرآن
ماهیت گفت و گو چگونه باید باشد و طرفین، در گفت و گو با یکدیگر باید از چه اصول و قواعدى پیروى کنند؟ به چند مورد از اصول یا ویژگیهاى حاکم بر گفت و گو از نظر قرآن کریم توجه مى‏کنیم:
الف) برخوردارى از منطق و استدلال: آیات زیادى از قرآن کریم، انسانها را به تامل، تعقل (39) و تفکر (40) دعوت مى‏کند . حکمت، (41) و جدال احسن (43) از اصول مسلم قرآن کریم است . صاحب خرد و اندیشه کسى است که به سخنان مخاطب گوش فرا مى‏دهد و بهترین آن را گزینش مى‏کند . (44) این عده، تنها کسانى هستند که راه به سوى هدایت و سعادت دارند . گفت و گوهاى خشونت‏آمیز یا جدال غیر احسن با اصول قرآنى ناسازگار است و پیامد آن چیزى جز کینه و دشمنى نیست . (45)
ب) آشکار بودن پیام گفت و گو: گفت و گوهاى پیامبران الهى با مردم صریح و روشن بود و هر گاه مردم نیازمند توضیح و شرح بودند، با مهربانى و نرمش، مقصود کلام الهى را براى آنان روشن مى‏ساختند . قرآن کریم در آیات متعددى، خود را مبین (46) یا آشکار و واضح معرفى مى کند .
ج) پرهیز از تحمیل و اجبار: قرآن کریم هرچند پیام خویش را با قاطعیت‏بیان مى‏کند، با این حال در قبول دین، اکراهى نیست; (47) راه هدایت را نشان دادیم، خواه شاکر باش یا کافر (48) .
بود و در آیات متعددى، تنها وظیفه پیامبر، بلاغ (51) یا رساندن پیام به مردم بود . پیمان مدینه که بر اساس آن، مسلمانان مدینه با کفار آن شهر، یهودیان و مسیحیان پیمان ترک مخاصمه بستند، نشان‏دهنده مطلب فوق است . با این حال، قرآن کریم به اهل کتاب خطاب مى‏کند چنانچه ایمان بیاورید، براى شما خیر به دنبال دارد . (52)
گفتار چهارم: اهداف گفت و گو
در اینجا به برخى از اهداف و آثار گفت و گو از نظر قرآن کریم، اشاره مى‏کنیم:
الف) پایان دادن به دشمنیها: اختلافهاى انسانها به علل و عوامل گوناگون بستگى دارد . گاه منشا آن سلطه گرى، استثمار و غارت گروهى نسبت‏به گروه دیگر است که در این حالت، راهى جز مقابله و دفع ستم و ظلم آنان وجود ندارد . در واقع، در چنین حالتى، زمینه‏اى براى گفت و گوى مسالمت‏آمیز وجود ندارد .
یکى دیگر از عوامل اختلافها; اختلاف نظر و دیدگاه‏هاى گوناگون در مسائل اعتقادى، اجتماعى و دینى است . بهترین راه براى حل اختلافها و یا دست کم توافق بر سر اصول و اهداف مشترک، پذیرش گفت و گوست . قرآن کریم به مسلمانان دستور مى‏دهد که با جدال احسن و گفت و گوى مسالمت‏آمیز با اهل کتاب سخن بگویند و روابط خود را بر اساس اصول مشترک قرار دهند:
«و لا تجادلوا اهل الکتاب الا بالتی هی احسن الا الذین ظلموا منهم و قولوا آمنا بالذی انزل الینا و انزل الیکم و الهنا و الهکم واحد و نحن له مسلمون‏» (53)
یعنى: و با اهل کتاب، جز به شیوه‏اى که نیکوتر است، مجادله نکنید، مگر کسانى از آنها که مرتکب ظلم و ستم شده‏اند و بگویید: به آنچه بر ما و بر شما نازل شده ایمان آورده‏ایم و خداى ما و خداى شما یکى است و ما همه فرمانبردار اوییم .
باید توجه داشت که رسیدن به اصول مشترک با اهل کتاب، آنگونه که قرآن کریم مطرح مى‏فرماید، انتظار حداقلى است; نه انتظار حداکثرى . انتظار حداکثرى این است که اهل کتاب، اسلام را به طور کامل بپذیرند و زیر بار دین خدا بروند .
از نظر قرآن کریم، اگر بدى را به وسیله خوبى پاسخ دهیم، دشمنیها پایان یافته و بلکه به دوستى صمیمى تبدیل مى‏شود:
«و لا تستوی الحسنة و لا السیئة ادفع بالتی هی احسن فاذا الذی بینک و بینه عداوة کانه ولی حمیم‏» (54)
یعنى: و نیکى با بدى یکسان نیست . (بدى را) به آنچه خود بهتر است دفع کن، آنگاه کسى که میان تو و میان او دشمنى است ، گویى دوستى یکدل مى‏گردد .
هر کس بدى کند انتظار مقابله به مثل را دارد، بویژه افراد بدکردار; زیرا خود از این قماشند و گاه یک بدى را چند برابر پاسخ مى‏گویند، هنگامى که ببینند طرف مقابل نه تنها بدى را به بدى پاسخ نمى‏دهد، بلکه با خوبى و نیکى به مقابله بر مى‏خیزد، وجدانشان تحت فشار شدیدى قرار مى‏گیرد، شرمنده شده و احساس حقارت مى‏کنند و براى طرف مقابل عظمت قائل مى‏شوند . اینجاست که کینه‏ها و دشمنیها برطرف شده و محبت و صمیمیت جاى آن را مى‏گیرد . (55)
ب) فراهم ساختن زمینه هدایت: اساسا هدف پیامبران، بزرگان و مصلحان از گفت و گو با مخاطبان خود، زمینه‏سازى هدایت انسانهاست . این مهم، زمانى فراهم مى‏شود که مخاطبین نیز پیام گفت و گو را بشنوند . از نظر قرآن کریم، خردمند و صاحب اندیشه کسى است که از میان سخنان گوناگون، بهترین را انتخاب کند .
«فبشر عباد ا الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه اولئک الذین هداهم الله و اولئک هم اولوا الالباب‏» (56)
یعنى: پس بشارت ده به آن بندگان من که به سخن گوش فرا مى‏دهند و بهترین آن را پیروى مى‏کنند، اینانند که خدا ایشان را هدایت و راهنمایى کرد، و اینان همان خردمندانند .
اسلام، داراى منطق آزاد اندیشى است . بسیارى از مذاهب، پیروان خود را از مطالعه و بررسى سخنان دیگران نهى مى‏کنند; چرا که بر اثر ضعف منطقى که به آن گرفتارند، این هراس را دارند که منطق دیگران برترى پیدا کند و پیروانشان را از دستشان بگیرد! در حالى که اسلام، سیاست دروازه‏هاى باز را به اجرا در آورده و بندگان راستین خداوند را کسانى مى‏داند که اهل تحقیق هستند; نه از شنیدن سخنان دیگران وحشت دارند، نه تسلیم بى قید و شرط مى‏شوند و نه هر وسوسه را مى‏پذیرند . (57)
ج) ایجاد تفاهم و وحدت و همکارى بین اقوام و ملتها: از طریق گفت و گو، نه تنها مى‏توان دشمنیها و جنگها را پایان داد، بلکه مى‏توان همکارى و وحدت اقوام، ملتها و ادیان را بر اساس اصول مشترک پدید آورد . آیات قرآن کریم، در برخورد با مشرکان و اهل کتاب، مختلف است . از مشرکان و کافران مى‏خواهد که به خدا و روز جزا ایمان آورند، ولى آنگاه که اهل کتاب از پذیرش سخن حق خوددارى مى‏کنند، از آنان مى‏خواهد بر سر اصول مشترک توافق و همکارى داشته باشند . یکى از آیات مهم در این باره، آیه شصت و چهارم سوره آل عمران است که پیشتر بیان شد . پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله غالبا در نامه به سران کشورهاى مسیحى به این آیه استناد مى‏فرمود .
محور یگانه پرستى، یکى از اصول مشترک است که قرآن کریم بدان توجه و تاکید دارد:
«قل انما اعظکم بواحدة ان تقوموا لله مثنى و فرادى ثم تتفکروا ما بصاحبکم من جنة ان هو الا نذیر لکم بین یدی عذاب شدید» (58)
یعنى: بگو: من فقط به شما یک اندرز مى‏دهم که دو دو و به‏تنهایى براى خدا به پاخیزید، سپس بیندیشید که رفیق شما هیچ گونه دیوانگى ندارد . او شما را از عذاب سختى که در پیش است جز هشداردهنده‏اى (بیش) نیست .
گفتار پنجم: موانع گفت و گو
الف) پیروى از گمان وظن: هر گاه یکى از طرفین یا هر دو از ظن و گمان پیروى کنند، از رسیدن به حقیقت‏باز مى‏مانند . قرآن دستور مى‏دهد از چیزى که علم ندارید پیروى نکنید . (59) اصولا یکى از مشکلات پیامبران الهى در گفت و گو با مردم و رساندن پیام خداوند به آنان، تبعیت عده زیادى از مردم از گمانهاى به دور از واقعیت و علم است . از این رو، ظن و گمان، مورد سرزنش قرآن کریم است . (60)
ب) تقلید کورکورانه: عده‏اى، تنها آیین گذشتگان خود را مبنا و ملاک هدایت قرار مى‏دهند و با وجودى که این آیینها و عقاید از واقعیت و علم دور هستند، همچنان لجبازى کرده و بر گفته‏هاى خویش پاى مى‏فشرند . این عده سد راه انبیا بودند . تقلید بى‏چون و چرا از پیشینیان مورد نکوهش قرآن کریم است . (61)
ج) عناد و ستیزه جویى: از نظر قرآن کریم، عده‏اى در مقابل کلام حق، مجادله و ستیزه جویى مى‏کنند . این عده پس از مشاهده ادله و براهین روشن، به انکار و لجبازى روى مى‏آوردند . (62) در چنین حالتى، هیچ گاه شخصى به حقیقت و هدایت دست نمى‏یابد و گفت و گو خالى از فایده است .
مراء (جدالگرى) نوعى از مجادله است که شخص از سویى در حیرت است و از سویى دیگر، با طرف مقابل به انکار و ناباورى مى‏پردازد و تلاش مى‏کند مطالب و دیدگاه‏هاى طرف مقابل را از زبان وى بشنود و براى غلبه بر وى، آنها را رد کند و انکار نماید .
بنابراین، جدالگرى در مجادله‏هاى باطل به کار گرفته مى‏شود و نه گفتمانهاى حق; زیرا گفتمان حق، عبارت است از گفت و گویى که در آن، هدف گفت و گوکننده، روشن کردن حق و پاسخگویى به شبهه‏هایى که مطرح شده است، مى‏باشد . به هر حال، گفت و گوکننده چه بر حق باشد و چه بر باطل، روا نیست جدال به مفهوم بیان شده را انجام دهد . (63) قرآن کریم مى‏فرماید:
با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت نما و با آنها به روشى که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن . (64)
د) پیروى از هواهاى نفسانى و تمایلات شیطانى: هرگاه شخص به دنبال هواپرستى خویش باشد و در پى تامین مال، جاه، شهوت و ... باشد، از دستیابى به حقیقت‏باز مى‏ماند . معبود عده‏اى، هواى نفسانى آنان است (65) و عده‏اى از شیطان تبعیت مى‏کنند . (66) براى این عده، گفت و گو بى‏فایده است .
ه) یارى‏جویى‏از باطل: قرآن‏کریم، درباره‏قوم نوح و دیگر اقوام، در مبارزه با کلام حق‏چنین‏مى‏گوید:
«و جادلوا بالباطل لیدحضوا به الحق ...» (67)
یعنى: و به وسیله باطل جدال نمودند تا حقیقت را با آن پایمال کنند .
گفتار ششم: انواع گفت و گو در قرآن کریم
در اینجا لازم است درباره انواع گفت و گو سخن بگوییم . براى این منظور، لازم است واژه‏هاى قال، قیل، قالوا، یقولون و مانند آن را مورد توجه قرار دهیم . آیات بسیار زیادى در قرآن کریم از نوعى مکالمه، گفتمان، جدال، مشافهه، سؤال و پاسخ و یا سؤالهاى در تقدیر و پاسخهاى مناسب با آن، حکایت دارد . حتى آنجا که از حوادث گذشته و سرگذشت اقوام خبر مى‏دهد و یا آیات خدا را برمى‏شمرد، انگیزه‏هایى براى سؤال است که گاه پاسخهاى لازم را به دنبال دارد . (68) نمونه‏هایى از این گفت و گوها را یادآور مى‏شویم:
الف) گفت و گوهاى تبلیغى
آیاتى از قرآن کریم بر مساله تبلیغ دین و ابلاغ رسالت اشاره دارد و به دلیل اهمیت آن، خداوند از پیامبرش مى‏خواهد که آن را به مردم برساند و هیچ گونه سهل‏انگارى و کوتاهى روا ندارد .
«یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله یعصمک من الناس ان الله لا یهدی القوم الکافرین‏» (69)
یعنى: اى پیامبر! آنچه از جانب پروردگارت به سوى تو نازل شده، ابلاغ کن و اگر نکنى هیچ پیامى از او را نرسانده‏اى . و خدا تو را از (گزند) مردم نگاه مى‏دارد . خدا گروه کافران را هدایت نمى‏کند .
گاه درمواردى که پیامبر با انکارها و کارشکنیها مواجه مى‏شد، خود را مبلغ معرفى مى‏کرد:
«ابلغکم رسالات ربی و انا لکم ناصح امین‏» (70)
یعنى: پیامهاى الهى را به شما مى‏رسانم و براى شما خیر خواهى امینم .
اهمیت تبلیغ و ارسال پیامهاى الهى به گونه‏اى است که در چندین آیه، اینگونه بیان شده است که پیامبر هیچ وظیفه‏اى جز بلاغ و رساندن آشکار تعالیم الهى ندارد:
«فهل على الرسل الا البلاغ المبین‏» (71)
یعنى: و آیا جز ابلاغ آشکار بر پیامبران وظیفه‏اى است؟
ب) گفت و گوهاى ارشادى
گفت و گو در صورتى مؤثر مى‏افتد که از هر گونه خشونت، تحقیر طرف مقابل، تحریک حس لجاجت و مانند آن، خالى باشد . قرآن کریم از پیامبر مى‏خواهد که با اندرز نیکو و حالت ارشادى با طرف مقابل به گفت و گو پرداخته و از بهترین روشهاى خطابى استفاده کند:
«ادع الى سبیل ربک بالحکمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالتی هی احسن‏» (72)
یعنى: با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به آن (شیوه‏اى) که نیکوتر است، مجادله نماى .
ج) گفت و گوهاى تعلیمى
برخى گفت و گوهاى قرآنى به منظور تعلیم مخاطب و در جواب پرسشهایى است که از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله صورت گرفته است . از پیامبر گرامى اسلام درباره موضوعات مختلف پرسشهایى شده است، مانند: هلال ماه، (73) قتال و کارزار در ماه‏هاى روح، (82) ذى‏القرنین، (83) کوه‏ها، (84) نزول کتاب از آسمان . (85)
«یسئلک الناس عن الساعة قل انما علمها عند الله و ما یدریک لعل الساعة تکون قریبا» (86)
یعنى: مردم از تو درباره رستاخیز مى‏پرسند; بگو: علم آن فقط نزد خداست . و چه مى‏دانى؟ شاید رستاخیز نزدیک باشد .
ج) گفت و گوهاى فقهى و آموزشى (استفتایى)
برخى گفت و گوهاى قرآنى، در قالب استفتا یا پرسشهاى فقهى و آموزشى است . عده‏اى از مردم در امرى دچار تردید مى‏شدند . از این رو، به پیامبر صلى الله علیه و آله مراجعه کرده و مشکل فکرى‏خویش را حل مى‏کردند .
«و یستفتونک فی النساء قل الله یفتیکم فیهن و ما یتلى علیکم فی الکتاب فی یتامى النساء اللاتی لا تؤتونهن ما کتب لهن و ترغبون ان تنکحوهن و المستضعفین من الولدان و ان تقوموا للیتامى بالقسط و ما تفعلوا من خیر فان الله کان به علیما» (87)
یعنى: و درباره زنان، راى تو را مى‏پرسند . بگو: خدا درباره آنان به شما فتوا مى‏دهد و نیز درباره آنچه در قرآن بر شما تلاوت مى‏شود: در مورد زنان یتیمى که حق مقرر آنان را به ایشان نمى‏دهید و تمایل به ازدواج با آنان دارید و درباره کودکان ناتوان و این که با یتیمان از روى عدل و درستى رفتار کنید، پاسخگوى شماست . و هر کار نیکى انجام دهید، قطعا خدا به آن داناست .
در موارد دیگرى نیز از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله پرسش و استفتا شده است، مانند: کلاله، (88) استفتاى دوست‏حضرت یوسف علیه السلام درباره هفت گاو، (89) استفتاى پادشاه مصر از سران قوم خویش در باره تعبیر خوابى که دیده بود، (90) استفتاى ملکه سبا با سران قوم خویش درباره نامه حضرت سلیمان علیه السلام . (91)
باتوجه به گفت و گوهاى استفتایى در قرآن کریم معلوم مى‏شود که استفتا همیشه به معناى طلب فتوا و پاسخ به پرسشهاى فقهى و آموزشى نیست، بلکه در مواردى خداوند در مقام استفهام انکارى و در رد دیدگاه کافران و منکران، از آنان استفتا یا کسب جواب مى‏کند:
«فاستفتهم ا لربک البنات و لهم البنون‏» (92)
پس از مشرکان جویا شود: آیا پروردگارت را دختران و آنان را پسران است؟!
«فاستفتهم ا هم اشد خلقا ام من خلقنا» (93)
یعنى: پس، از کافران بپرس: آیا ایشان‏از نظر آفرینش سخت‏ترندیاکسانى‏که (در آسمانها) خلق‏کردیم؟
ه) گفت و گوهاى احساسى (تحریکى)
در پاره‏اى از آیات، استفاده از حواس، تشویق شده است; مثلا در قرآن، براى عدم تساوى موحد و مشرک در پیشگاه خداوند مى‏فرماید:
«... قل هل یستوی الاعمى و البصیر ام هل تستوی الظلمات و النور ...» (94)
یعنى: بگو: آیا نابینا و بینا یکسانند؟ یا تاریکیها و روشنایى برابرند؟
هنگامى که حضرت موسى علیه السلام از آزار و اذیت و کارشکنیهاى قوم خویش خسته شد، از عواطف و احساسات آنان استفاده کرد:
«و اذ قال موسى لقومه یا قوم لم تؤذوننی و قد تعلمون انی رسول الله الیکم ...» (95)
یعنى: و یاد کن هنگامى را که موسى به قوم خود گفت: اى قوم من! چرا آزار مى‏دهید، با این که مى‏دانید من فرستاده خدا به سوى شما هستم؟ ...
و) گفت و گوهاى اقناعى
«و لئن سالتهم من خلق السماوات و الارض و سخر الشمس و القمر لیقولن الله فانى یؤفکون‏» (96)
یعنى: هر گاه از آن‏ها بپرسى چه کسى آسمان‏ها و زمین را آفریده، و خورشید و ماه را مسخر کرده است؟ مى‏گویند: الله، پس با این حال چگونه از عبادت خدا منحرف مى‏شوند؟
«و لئن سالتهم من نزل من السماء ماء فاحیا به الارض من بعد موتها لیقولن الله‏» (97)
یعنى: و اگر از آنها بپرسى: چه کسى از آسمان، آبى نازل کرد و به وسیله آن، زمین را بعد از مردنش احیا نمود؟ مى‏گویند: خدا .
ز) گفت و گوهاى استدلالى
مهمترین بخش گفت و گوها، گفت و گوهاى استدلالى است:
«قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین‏» (98)
یعنى: بگو: اگر راست مى‏گویید، دلیل خود را بیاورید .
در اینگونه گفت و گوها خداوند از مخاطبین مى‏خواهد دلیل خویش را اقامه کنند و به طور غیرمستقیم به آنان مى‏فهماند که شما راستگو نیستید . از این رو، تعبیر «ان کنتم صادقین‏» در قرآن کریم زیاد به کار رفته است . (99) قرآن کریم در موارد مختلف، براى اثبات ادعاهاى خود به استدلالهاى عقلى روى مى‏آورد، مانند:
«لو کان فیهما آلهة الا الله لفسدتا» (100)
یعنى: اگر در آسمان‏و زمین، جز الله‏خدایان دیگرى‏بود، فاسد مى‏شدند (و نظام‏جهان به‏هم مى‏خورد).
گفتار هفتم: انواع گفت و گو به لحاظ مخاطب
الف) گفت و گوى انسان با خود: منظور از این نوع گفت و گو، گفت و گوى درونى یا تعقل، تفکر و تذکر است . آیاتى از قرآن کریم با «اذکروا» شروع مى‏شود که از این طریق، مخاطبین را به اندیشه بیشتر فرا مى‏خواند . در پایان برخى آیات چنین آمده است: چرا تعقل نمى‏کنید، (101) چرا متذکر نمى‏شوید، (102) چرا فکر نمى‏کنید . (103) اینگونه آیات نیز، انسان را به گفت و گو با خویشتن دعوت مى‏کند .
ب) گفت و گو با خدا: این نوع گفت و گو نه تنها ممکن است، بلکه به بشر دستور داده شده است که با خدا سخن بگوید و با او راز و نیاز نماید . خداوند نیز اجابت دعوت مى‏نماید .
«فاذکرونی اذکرکم‏» ; (104) یعنى: پس مرا یاد کنید، تا شما را یاد کنم .
«و اذا سالک عبادی عنی فانی قریب اجیب دعوة الداع اذا دعان فلیستجیبوا لی و لیؤمنوا بی لعلهم یرشدون‏» (105)
یعنى: و هر گاه بندگان من، از تو درباره من بپرسند، بگو من نزدیکم و دعاى دعا کننده را - به هنگامى که مرا بخواند - اجابت مى‏کنم، پس آنان باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند; باشد که راه یابند .
ج) گفت و گوى انسانها با یکدیگر: در واقع چنانچه دو نوع گفت و گوى اول و دوم بخوبى شکل گرفته باشد، زمینه خوبى را براى گفت و گوى نوع سوم پدید مى‏آورد . این به آن معناست که انسان، چنانچه مساله براى خودش روشن شده و با خداى خویش نیز ارتباط خوبى برقرار کرده باشد، بسادگى مى‏تواند با دیگر انسانها بر سر موضوعات به گفت و گو پرداخته و به تفاهم برسد . (106)
بخشى از گفت و گوى انسانها با یکدیگر، گفت و گوى انسانها با پیامبران است . خداوند، در این باره دستورات خاصى دارد; براى مثال، ابن عباس، مفسر معروف چنین نقل مى‏کند:
مسلمانان صدر اسلام هنگامى که پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله مشغول سخن گفتن بود و آیات و احکام الهى را بیان مى‏کرد، گاهى از او مى‏خواستند به آرامى سخن بگوید تا بتوانند مطالب را خوب درک کنند و سؤالات و خواسته‏هاى خود را نیز مطرح نمایند . براى این درخواست جمله «راعنا» که از ماده الرعى به معنى مهلت دادن است‏به کار مى‏بردند .
ولى یهود همین کلمه «راعنا» را از ماده «الرعونه‏» که به معنى کودنى و حماقت است، استعمال مى‏کردند . در صورت اول مفهومش این‏است‏که به‏ما مهلت‏بده ولى‏در صورت‏دوم‏یعنى: ما را تحمیق‏کن!
در اینجا براى یهود دستاویزى پیدا شده بود که با استفاده از همان جمله‏اى که مسلمانان مى‏گفتند، پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله یا مسلمانان را استهزا کنند . خداوند، براى جلوگیرى از این سوء استفاده، به مؤمنان دستور داد به جاى جمله راعنا، جمله انظرنا را به کار برند که همان مفهوم را مى‏رساند و دستاویزى براى دشمن لجوج نیست: (107)
«یا ایها الذین آمنوا لا تقولوا راعنا و قولوا انظرنا و اسمعوا و للکافرین عذاب الیم‏» (108)
یعنى: اى کسانى که ایمان آورده‏اید! نگویید: راعنا و بگویید: انظرنا و این توصیه را بشنوید و کافران را عذابى دردناک است .
نتیجه
گفت و گو و روابط مسالمت‏آمیز با غیر مسلمانان، یک فکر اصیل اسلامى است که آیات متعددى از قرآن کریم، به صورتهاى گوناگون بدان سفارش نموده است . از نظر قرآن کریم، جنگ مذهبى و ستیز به خاطر اختلاف عقیده، کینه توزى و دشمنى سبت‏به پیروان ادیان دیگر ممنوع است . پیش‏گرفتن روشهاى اهانت‏آمیز نسبت‏به دیگران، یک روش پسندیده دینى به شمار نمى‏رود . قرآن کریم، گروهى از مسیحیان و یهودیان را یاد مى‏کند که راه تمسخر و تکفیر یکدیگر را در پیش گرفته و با تحقیر، اهانت و پایمال نمودن حقوق انسانى یکدیگر، همواره آتش جنگ و اختلاف را شعله‏ور مى‏سازند:
«و قالت الیهود لیست النصارى على شی‏ء و قالت النصارى لیست الیهود على شی‏ء و هم یتلون الکتاب‏» (109)
یعنى: یهود گفتند: «نصرانیها بر حق نیستند .» و نصرانیها گفتند: «یهود بر حق نیستند .» حال آن که اینان، کتاب (آسمانى خویش را) تلاوت مى‏کنند .
تاریخ اسلام، گفت و گوهاى فراوان پیامبر خاتم را با مشرکان و اهل کتاب و اقوام و قبائل و سران مختلف، بخوبى در حافظه‏اش سپرده است . گفت و گوهاى دینى و الهى از همان آغاز خلقت‏بین خداوند و ملائک و آدم ابوالبشر آغاز شده و در قالب پیام رسانى، ابلاغ و بلاغ رسولان و پیام‏آوران الهى، سنتى همیشگى در طول تاریخ بوده است .
گفت و گوهاى علمى و عقیدتى امام صادق علیه السلام در مدینه و مکه بویژه در مسجدالحرام با صاحبان افکار و اندیشه‏هاى گوناگون همچون ابن مقفع ، ابو شاکر دیصانى و ... و یا گفت و گوهاى عالمانه على بن موسى الرضا علیه السلام با دانشمندان مسیحى و یهودى و اندیشوران عصر خویش، نقش مثبت و سازنده در جامعه انسانها داشته است . (110)
این مطلب بر کسى پوشیده نیست که گفت و گو به‏تنهایى هدف نیست، بلکه تنها راه و روشى است‏براى اهداف بلندتر و والاتر . در پایان، یادآورى این نکته، ضرورى مى‏نماید که در این نوشتار تنها به برخى از جنبه‏هاى گفتگو در قرآن، توجه شده است .
پى‏نوشت:
1) مدرس دانشگاه، کارشناس ارشد حقوق بین‏الملل، محقق و نویسنده .
2) سخن لوریمر قاضى و حقوقدان اروپایى قرن نوزدهم، درباره همکارى جامعه ملل با ملتهاى مسلمان به نقل از: عباس‏على عمید زنجانى، اسلام و همزیستى مسالمت‏آمیز، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1344، ص 13 .
3) منتسکیو، روح القوانین، ترجمه على اکبر مهتدى، ص 671 .
4) گوستاو لوبون، تمدن اسلام و عرب، ج 4، ص 148 .
5) به نقل از: دکتر محمد رحیم عیوضى، راهکارهاى مناسب در عرصه گفت و گوى تمدنها، چیستى گفت و گوى تمدنها، ص 351 .
6) على اکبر دهخدا، لغت نامه، ج 12، ص 19188; حسن انورى، فرهنگ سخن، ج 6، ص 6198 .
7) همان .
8) ابوالقاسم‏فردوسى، شاهنامه .
9) عباس آریان‏پور کاشانى و منوچهر آریان‏پور کاشانى، فرهنگ دانشگاهى، انگلیسى به فارسى، ج 1، ص 471 .
10) همان، ص 432 .
11) همان، ص 614 .
12) همان، ص 592 .
13) ر . ک .: محمد رضا لاجوردى، گفت و گوى تمدنها در قرآن، پایان نامه کارشناسى ارشد رشته الهیات و معارف اسلامى، مؤسسه آموزشى، پژوهشى امام خمینى‏قدس سره، 1379، صص 152 - 151 .
14) اعراف/103 .
15) طه/43 .
16) توبه/6 .
17) بقره/34 - 30 .
18) اسراء/36 .
19) نقل به مضمون از آیات 3 - 2 سوره دهر .
20) نحل/78 .
21) حجرات/6 .
22) حجرات/13 .
23) روم/22 .
24) آل‏عمران/64 .
25) بقره/256 .
26) یونس/99 .
27) ر . ک .: آیه شصت و یکم سوره آل عمران و تفسیر آن .
28) ناصر مکارم شیرازى و دیگران، تفسیر نمونه، ج 2، ص 439 .
29) محمدمهدى کریمى‏نیا، همزیستى مسالمت‏آمیز در اسلام و حقوق بین الملل، پایان نامه، صص 311 - 310 .
30) حجرات/11 .
31) مائده/110; انعام/7; یونس/76; هود/7; انبیا/3; نمل/13; قصص/36 و آیات متعدد دیگر .
32) انبیا/5; صافات/36; طور/30; حاقه/41 .
33) حجر/6; شعراء/27; صافات/36; دخان/14; ذاریات/39 و 59; طور/29; قلم/51 و آیات متعدد دیگر .
34) انعام/29; انفال/31; نحل/24; مؤمنون/83; نمل/68; احقاف/17; قلم/15; مطففین/13 .
35) بقره/67 .
36) مائده/48 .
37) انعام/108 .
38) مائده/57 .
39) حدید/17; بقره/164; نحل/12 و آیات فراوان دیگر .
40) بقره/219; روم/8; اعراف/176 و آیات فراوان دیگر .
41) بقره/231; نحل/125; زخرف/63 .
42) آل عمران/138; اعراف/145; یونس/57 و آیات دیگر .
43) نحل/125; عنکبوت/46 .
44) زمر/18 - 17 .
45) انفال/6; هود/32; کهف/54 و آیات دیگر .
46) مائده/15; انعام/59; یونس/61; یوسف/1 و آیات دیگر .
47) بقره/256 .
48) انسان/3 .
49) آل عمران/81، 86 و144; نساء/171 - 170; مائده/67 و ...
50) مائده/67; اعراف/62 و 79; جن/28 و ...
51) آل عمران/20; مائده/92; ابراهیم/52 و ...
52) آل عمران/110 .
53) عنکبوت/46 .
54) فصلت/34 .
55) ناصر مکارم شیرازى و دیگران، پیشین، ج 2، ص 281 .
56) زمر/18 - 17 .
57) ناصر مکارم شیرازى و دیگران، پیشین، ج 19، صص 416 - 415 .
58) سبا/46 .
59) اسراء/36 .
60) نجم/28; جاثیه/24; ص/27; انعام/116; یونس/39; نور/15 .
61) مائده/108; زخرف/23; بقره/170; یونس/78; انبیاء/54 - 53; شعراء/74 .
62) کهف/22 .
63) محمد محمدى رى‏شهرى، گفت و گوى تمدنها در قرآن و روایات، ص 91 .
64) نحل/125 .
65) جاثیه/23 .
66) حج/3 .
67) غافر/5 .
68) ر . ک .: سازمان مدارک انقلاب اسلامى، چیستى گفت و گوى تمدنها، ص 515 .
69) مائده/67 .
70) اعراف/68; آیات مشابه دیگر از این قرار است: اعراف/62، 79 و 93; احقاف/23; هود/57 .
71) نحل/35; آیات مشابه دیگر از این قرار است: نحل/82; نور/54; عنکبوت/18; یس/17; شورى/48; تغاین/12 .
72) نمل/125 .
73) بقره/189 .
74) بقره/217 .
75) بقره/219 .
76) همان .
77) بقره/220 .
78) مائده/4 .
79) بقره/222 .
80) اعراف/187; نازعات/42; احزاب/63; قیامت/6 .
81) انفال/1 .
82) اسراء/85 .
83) کهف/83 .
84) طه/105 .
85) نساء/153 .
86) احزاب/63 .
87) نساء/127 .
88) نساء/176 .
89) یوسف‏46 .
90) یوسف/43 و 41 .
91) نمل/32 .
92) صافات/149 .
93) صافات/11 .
94) رعد/16 .
95) صف/5 .
96) عنکبوت/61 .
97) عنکبوت/63 .
98) بقره/111; نمل/64 .
99) مانند: بقره/23 و 94; آل عمران/93، 168 و183; انعام/40 و 143; اعراف/106 و 196; یونس/38; هود/13; صافات/157و ...
100) انبیاء/22 .
101) افلا تعقلون‏»: آل عمران/65; انعام/32; اعراف/169; صافات/138; قصص/60; مؤمنون/80; انبیاء/67; یوسف/109; هود/51; یونس/16 .
102) افلا تتذکرون‏»: انعام/80; سجده/4 . «افلا تذکرون‏»: یونس/3; هود/24 و 30; نحل/17; مؤمنون/85; صافات/155; جاثیه/23 .
103) افلا تتفکرون‏»: انعام/50 .
104) بقره/152 .
105) بقره/186 .
106) ر . ک .: چیستى گفت و گوى تمدنها، ص 517 .
107) ناصر مکارم شیرازى و دیگران، پیشین، ج 1، صص 384 - 383 .
108) بقره/104 .
109) بقره/113 .
110) مجموعه مقالات همایش بین المللى حقوق بشر و گفت و گوى تمدنها، دانشگاه مفید، صص 105 - 104 .