می‌باید کاری می کردم

شامگاه روز پنج شنبه 22 سپتامبر 1988 میلادی، در ایستگاه قطار شهری «شهر شیکاگو» آمریکا،افراد زیادی رفت و آمد می‌کردند، ساعت پر رفت و آمد جمعیت بود،عدّه‌ای منتظر رسیدن قطار بودند،گروهی با رسیدن قطار پیاده شده و افرادی هم برای رسیدن به مقصد سوار قطار می‌شدند و هر کسی هم، کیف یا کیسه‌ای حاوی وسایل خود را در دست داشت.
در گوشه‌ای از ایستگاه قطار هم،دختر جوانی که مورد تعرّض وحشیانه مردی قرار گرفته بود، با ناله سوزناکی،کمک،کمک می‌کرد و از رهگذران ،برای نجات جان خویش یاری می‌طلبید،اما هیچ کس به او پاسخی نمی‌داد و افراد، پس از تماشای این صحنه دلخراش و شرم آور،که متجاوز، دختر مظلوم را با چاقو به قتل رسانید،بی‌تفاوت و با خونسردی از کنار آن گذشتند و سوار قطار شدند!
از میان آن همه افراد رهگذر،یک جوان به نام «اندی کایلز» با نگاهی دوباره به صحنه تعرض و قتل مظلومانه دختر با خود گفت:مرد!عجیب است،به نظر می‌رسد واقعه‌ای غیر عادی باشد،بدین جهت سوار قطار نشد و با خود گفت:برای کمک به آن زن،می‌باید کاری می‌کردم،احساس کردم این اتفاق کار درستی نبود،زن می توانست مادر،عمه،خاله یا یکی از دوستان مادرم باشد،آن گاه جلو ماشین پلیس را گرفت و برای دستگیری متجاوز از آن ها کمک خواست.
بعد هم شش نفر از رهگذران که برای شناسایی و دستگیری مظنون حادثه به پلیس کمک کرده بودند،جایزه شهروندی دریافت کردند،امّا به هر حال، به خاطر خونسردی کامل و بی‌تفاوتی رهگذران،تجاوز و قتل دختر جوان اتفاق افتاده بود.1
مایکل کوک پس از آگاه شدن از این حادثه زشت و ننگین به وسیله روزنامه‌ها می‌گوید:آدمی نمی تواند فقط در کناری بایستد و ببیند،زنی در منظر عام مورد تعرّض قرار گیرد.ما احساس می کنیم،به نوعی وظیفه داریم،علاوه بر آن که خود باید به شایستگی رفتار کنیم،دیگران را نیز در کارهای کاملاً ناپسند نسبت به هم نوعان خود بازداریم،اما در زندگی روزمرّه ما نامی برای این وظیفه نداریم،هنوز به تدوین کلّیه مواردی که باید آن را به کار بریم و شرایطی،که از انجام آن معاف هستیم نپرداخته‌ایم،اهمّیت کار این جاست،اما این کاری نیست که فرهنگ ما آن را پرورده یا به آن سامان بخشیده باشد!
درست است،که حقوقدانان و فیلسوفان ما بحث‌هایی دارند،که ما در چه مواردی وظیفه برای «امداد» داریم؟امّا این بحث،مهجورتر از آن است، که به عنوان فرهنگ ما به تفصیل توصیف شود.
ولی اسلام،نام و تعلیمات ویژه‌ای برای چنین وظیفه اخلاقی گسترده‌ای دارد، که نام آن «امر به معروف و نهی از منکر» یعنی به سفارش به کار نیک و بازداشتن از کار زشت است.
قرآن در این باره ،خطاب به مسلمانان می‌گوید:«کنتم خیر أمّة اخرجت للنّاس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر؛شما بهترین امتی بودید،که به سود انسان‌ها به وجود آمدید(چون) امر به معروف و نهی از منکر می کنید».(سوره آل عمران،آیه 110)
دکتر،مایکل کوک، که در سال 1940 میلادی در انگلستان به دنیا آمده بود،در دانشگاه «کمبریج» به آموختن تاریخ انگلستان و اروپا پرداخته و علاوه بر زبان‌های رسمی اروپایی و عربی،زبان‌های فارسی و ترکی را نیز فرا گرفته بود،چند سالی در مدسه مطالعات شرقی و آفریقایی لندن سرگرم تحقیق و تدریس تاریخ اسلام بود،در سال 1986 به قصد تدریس در دانشگاه «یرینسون آمریکا» کشور خود را ترک کرد و بیشتر کتاب‌هایی را که نوشته،مربوط به شکل‌گیری تمدن اسلامی و نقش دین در روند تکوینی آن بوده است،درباره «امر به معروف و نهی از منکر» تحقیقات خود را آغاز می‌کند.
وی برای این مطالعات و تحقیقات،صبر و حوصله زیادی به خرج می‌دهد،با مراجعه به حدود 1700 کتاب و مقاله،که بیش از 1300 مورد آن از کتاب‌های اسلامی است،مشورت با اسلام شناسان و مسلمانان مختلف و با 12 سال کار مداوم و استفاده از فرصت های مطالعاتی و بورسیه‌های علمی،موفق به نوشتن کتاب «امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی» می‌گردد،که شاید مفصل‌ترین کتابی که تاکنون در این زمینه نوشته شده می‌باشد.
کتاب دکتر کوک،که بر اساس آیات قرآن،احادیث اسلامی،تاریخ،احکام،شیوه و سیره فرقه‌های مختلف مسلمانان،نظریه‌های فقهی عالمان قدیم و جدید،در 20 فصل و 1106 صفحه به فارسی ترجمه شده،به راستی بزرگ‌ترین کتابی است، که تا کنون درباره «امر به معروف و نهی از منکر» آن هم از سوی یک پژوهشگر غربی پدید آمده است.
به هر حال با وجود این که این دانشمند بزرگ انگلیسی،حدود 30 مقاله و کتاب در زمینه تفسیر،فقه،حدیث و تاریخ نوشته و با 12 سال مطالعه و تحقیق،بزرگترین اثر را در این زمینه نوشته است،تواضع و انصاف به خرج داده،می‌نویسد:تصوّر می‌کنم نتیجه کار من،بزرگ‌ترین کتابی، که تا کنون در زمینه «نهی از منکر» نوشته شده،نباشد،زیرا این افتخار،هنوز از آن «زین الدین صالحی دمشقی» است.
زین الدین دمشقی،کتاب:«الکنز الاکبر فی الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر» را در 2 جلد و 856 صفحه نوشته،که به سال 1997 میلادی،در «ریاض» و مکه مکرمه به چاپ رسیده است.1
اما نکته مهم این است که یک دانشمند انگلیسی،با اطلاع از یک حادثه دردناک «تعرّض به یک زن و قتل دلخراش او» در روزنامه‌ها،چنان تحت تأثیر قرار می‌گیرد،که به عنوان یک چاره‌جویی و یک راهکار نظری و عملی،پیرامون«امر به معروف و نهی از منکر» 12 سال تحقیق و مطالعه می‌کند و بزرگ‌ترین کتاب علمی را فراهم می‌آورد.
آری،این همان وظیفه بزرگی است،که قرآن کریم آن را طی حدود 20 آیه مطرح نموده2 و امام محمد باقر(ع) فرموده است:امر به معروف و نهی از منکر،دو دستور بزرگ الهی است، که سایر احکام دین نیز بر اساس آن استوار می‌گردد،بدین وسیله راه‌ها و جادّه‌ها امنیت پیدا می‌کند،کسب و تجارت جامعه حلال می‌شود،حقوق افراد رعایت و تأمین می‌شود،در پرتو آن،زمین‌ها و دشت‌ها آباد می‌گردد،دشمنان مجازات می شوند و بر اساس آن،نظام کارها و امور زندگی مردم استواری و سامان می‌یابد.3
چنانکه پیامبر اسلام(ص) نیز فرموده:باید امر به معروف و نهی از منکر کنید و اگر از این وظیفه شانه خالی کنید،خداوند ستمگر را بر شما مسلّط می‌نماید،که نه به پیران احترام می‌گذارد و نه به خردسالان رحم می‌کند،آن گاه نیکان و صالحان شما هم دعا می‌کنند،ولی دعای آنان مستجاب نمی‌گردد،از خداوند هم یاری می‌طلبند،ولی خداوند به آنان کمک نمی‌کند و حتّی توبه هم می‌کنند،اما خداوند گناهان آنان را هم نمی آمرزد.4
اکنون ما چه وظیفه‌ای داریم؟
1. برگرفته از کتاب:امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی،ص 22 ـ 9،ترجمه:احد نمایی،بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی(ع)،1384.
2.از باب نمونه،سوره آل عمران،آیه‌های 104 و 114،سوره نساء آیه‌های:6،19،25 و 114.
3.وسائل الشیعه، ج 11،ص 395.
4.مجمع البیان فی تفسیر القرآن،ج 1، ص 484.