آداب معاشرت (20) سلام، بهترین هدیه اسلامی (1)

سلام و تحیت، پیام‏آور سلامت و امنیت و آشتى و دوستى و محبت است؛ سلام نشانه آسودگى از خطرها و کدورتها است. و در یک کلام: سلام، سلامت مى‏آورد.
در میان همه امتها و اقوام و طوایف، چه گذشتگان و چه معاصرین؛ چه زمان جاهلیت یا چه عصر الکترونیک و ارتباطات، به هنگام برخورد با یکدیگر براى خود تحیّت و تعارف و احترامى داشته و دارند. منتها خود در گفتار و عمل، انواع و اقسام گوناگون دارد مانند: برداشتن کلاه، دست بلند کردن، سر فرود آوردن، زانو زدن، (مخصوصا در برابر بزرگان و شاهان و....) و یا گفتن کلماتى به فراخور آداب و رسوم هر قوم و طایفه‏اى که حاکى از خضوع و خشوع و احترام اشخاص در برابر یکدیگر و کوچکترها در مقابل بزرگترها و... که رائج بین مردم در اعصار گوناگون بوده و هست با آداب و سنن گوناگون و ملتهاى مختلف اعم از سیاه و سفید و سرخ و زرد و...
اسلام که خود دین صلح و آشتى و محبت و مودّت بوده و همیشه پیروان خود را به این امر مهم دعوت کرده، طرز برخورد با اشخاص را به بهترین وجه بیان کرده و روشن ساخته است که جایگاه تحیت در اسلام چیست، و چه کسانى باید آغازگر این مهم باشند؟ و آیا مانند زمان جاهلیت (جاهلیت قرون وسطائى یا عصر ارتباطاتى)، باید همیشه ضعفا و کوچکترها و بى‏پولها و... به بزرگان و قدرتمندان و پولداران و صاحبان اسم و رسم احترام بکنند یا اسلام در این مورد تعریف دیگرى دارد؟
سلام، تحیت اسلامى
برخلاف آداب و رسوم اکثر مردم جهان در گذشته و حال که احترامشان بر همدیگر، بیشتر احترام و تحیت ارباب رعیتى یا نوکر و آقائى و یا شاه و گدائى مى‏باشد، تحیّت و احترام در ادیان الهى بالاخص اسلام، در سطح عالى روحى و روانى و روانشناسى طراحى شده و حاکى از سلامت و ایجاد آرامش و امنیت مى‏باشد چرا که دستور اسلام هنگام ملاقات و برخورد انسانها با همنوعان خود، لفظ «تحیت» و «سلام» است. وقتى کسى به دیگرى سلام مى‏کند، در واقع به طرف مقابل مى‏فهماند که از طرف من در امانى و یا خدا تو را از تمام بلیات و زشتیها حفظ کند و آرزوى سلامت تو را دارم و زنده باشى.
راستى غیر از اسلام در کدام مکتب اعم از مادى و معنوى دیده شده که احترام انسانها هنگام برخورد با یکدیگر تا ا ین اندازه با الفاظ لطیف و روحبخش و محبت‏آمیز و مایه صلح و دوستى آغاز شده باشد؟ اسلام در این مورد آنقدر پیش مى‏رود که اگر کسى بدون این‏که سلام بگوید، شروع به سخن گفتن کند، جواب ندهید چنانکه پیشواى اسلام مى‏فرماید:
«فَمَن بدأ بِالکلامِ قبلَ السَّلام فَلا تُجیبُوهُ».
«هرکس پیش از سلام، سخن گفتن آغاز نماید، پاسخ ندهید»(1).
همچنین فرمود: نزدیکترین مردم به خدا و پیامبر کسى است که سخن خود را با سلام شروع نماید: «إِنَّ اَولىَ النّاسِ بِاللّهِ و بِرَسُوله مَن بدءَ بِالسّلام»(2).
«نزدیک‏ترین مردم به خدا و پیامبرش، کسى است که سخن خود را با سلام آغاز نماید».
باز نقل شده است که رسول گرامى اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به انس فرمود:
«یا أنس سَلِّم على مَن لقَیتَ یزید اللّه فِى حسناتِکَ و سلَّمْ فى بیتِکَ یزید اللّه فى برکتک»(3).
«اى انس هرکس را ملاقات کردى سلام کن که خدا بر حسنات تو مى‏افزاید و [هروقت]به خانه خود وارد شدى سلام کن که خدا برکت خانه‏ات را زیاد مى‏کند».
چنانکه از فرمایش رسول گرامى اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله استفاده مى‏شود، باید به همه سلام کرد مگر جاهائى که استثناء شده که انشااللّه در شماره آینده تحت عنوان «سلام از دیدگاه اهل بیت علیهم‏السلام » خواهد آمد.
مى‏بینیم حتى انسان هنگام ورود به خانه خود هم بهتر است سلام کند. در مقابل، توصیه شده است که جواب سلام را به بهتر از الفاظى که طرف سلام کرده یا حداقل مثل آن لفظ بدهد. چنانکه در آیه شریفه 86 سوره نساء مى‏خوانیم: «و إِذا حُیِّیْتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسنَ مِنْها أوْ رُدُّوها...»(4).
«هرگاه به شما تحیت گویند، پاسخ آن را بهتر از آن بدهید؛ یا(لااقل) به همانگونه پاسخ گوئید....».
تحیّت چیست؟
تحیت در لغت از ماده «حیات» و به معنى دعا براى حیات دیگرى کردن است خواه این دعا به صورت «سلام علیک»(خدا تو را به سلامت دارد) و یا «حیّاک اللّه»(خدا تو را زنده بدارد) و یا مانند آن باشد ولى معمولاً این کلمه هر نوع اظهار محبتى را که افراد به وسیله سخن با یکدیگر مى‏کنند، شامل مى‏شود که روشنترین مصداق آن همان موضوع سلام کردن است.
همچنین از تفاسیر استفاده مى‏شود اظهار محبتهاى عملى نیز در مفهوم (تحیت) داخل است چنانکه در تفسیر على بن ابراهیم از امام باقر علیه‏السلام نقل شده «المرادُ بالتحیّة فى الآیة السّلام و غیره من البِرّ»: منظور از تحیت در آیه(5)، سلام و هرگونه نیکى کردن است.
یکى از کنیزان امام حسن مجتبى علیه‏السلام به آن حضرت گلى اهدا کرد، امام در برابر آن گل، کنیز را آزاد کرد. عرض کردند: ارزش یک شاخه گل آزادى کنیز بود؟ آن حضرت با استناد به آیه شریفه فرمود: ادب ما ایجاب مى‏کند که پاسخ محبت را به بهترین وجه بدهیم(6).
سلام و تحیت از دیدگاه قرآن
در قرآن مجید به مناسبتهاى گوناگون آیاتى در این زمینه وارد شده و با الفاظى همچون «تحیت» و «سلام» آمده و وظائف اشخاص را نسبت به همدیگر درباره سلام و اینکه چگونه سلام کنند و به چه کسانى سلام کنند و طرز پاسخ سلام دیگران چیست، یاد داده و به بهترین وجه بیان کرده است.
آیه فوق همان‏طور که اشاره شد، گرچه معنى وسیعى دارد، اما یک مصداق روشن آن سلام کردن است بنابر طبق این آیه همه مسلمانان موظّفند که سلام را به‏طور عالیتر و یا لااقل مساوى جواب گویند چرا که سلام کردن مستحب و جواب آن واجب است(7).
اینک آیات:
«و إذا حُیِّیتُم بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بأَحسنَ مِنها أَوْ رُدُّوها...»(8)
«هرگاه به شما تحیت گویند، پاسخ آن را بهتر از آن بدهید؛ یا(لااقل) به همانگونه پاسخ گوئید....».
«..و َتَحِیَّتُهُم فِیها سِلامٌ...»(9).
«گفتار(و دعاى) آنها(بهشتیان) در بهشت این است که: «خداوندا، منزّهى تو»! و تحیت آنها در آنجا سلام؛ و آخرین سخنشان این است که: «حمد، مخصوص پروردگار عالمیان است!».
«وَلَقَدْ جاءَتْ رُسُلنا بِابراهِیمَ بِالبُشْرى قالُوا سلاما قال سلامٌ...»(10).
«فرستادگان ما[= فرشتگان] براى ابراهیم بشارت آوردند، گفتند: «سلام!» (او نیز) گفت: «سلام» و..».
و نَبِّئْهُمْ عَن ضَیفِ ابراهیمَ* إِذْ دَخلُوا علیهِ فقالُوا سلاما...»(11).
و به آنها(مردم) از مهمانهاى ابراهیم خبر ده! هنگامى که بر او وارد شدند، گفتند: سلام».
«...یَقُولُون سلامٌ علیکُمْ ادْخُلُوا الجَنَّةَ بِما کُنتُم تَعْمَلُون»(12).
«همانها که فرشتگان(مرگ) روحشان را مى‏گیرند در حالى که پاک و پاکیزه‏اند؛ به آنها مى‏گویند: «سلام بر شما!» وارد بهشت شوید...».
«قال سلامٌ علیکَ سَأَسْتَغْفِرُ لکَ رَبِّى»(13).
«ابراهیم(به پدرش) گفت: «سلام بر تو! من به زودى از پروردگارم برایت تقاضاى عفو مى‏کنم....».
«لا یسْمَعُونَ فِیها لغوا الاّ سلاما....»(14).
[بهشتیان] در آنجا هرگز گفتار لغو و بیهوده‏اى نمى‏شنوند؛ و جز سلام در آنجا سخنى نیست...».
«....فإذا دَخَلْتُمْ بُیوتا فَسَلِّمُوا على أَنْفُسِکُمْ تَحیَّةً مِن عند اللّه مُبارکا طیَّبةً...»(15).
«..و هنگامى که داخل خانه‏اى شدید، بر خویشتن سلام کنید، سلام و تحیتى از سوى خداوند، سلامى پر برکت و پاکیزه!».
«... و إذا خاطَبَهُمُ الجاهِلُونَ قالُوا سلاما*.... و یُلّقُونَ فِیها تحیَّةً و سلاما»(16).
«.. و هنگامى که جاهلان آنها(بندگان خداى رحمان) را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گویند)، به آنها سلام مى‏گویند(و با بى‏اعتنایى و بزرگوارى مى‏گذرند. آرى آنها(بندگان خدا) هستند که درجات عالى بهشت در برابر شکیباییشان به آنان پاداش داده مى‏شود، و در آن، با تحیت و سلام روبه‏رو مى‏شوند».
«تحِیَّتُهُم یَومَ یَلقَونَهُ سلامٌ»(17)
«تحیت آنان(مؤمنان) در روزى که او(خدا) را دیدار مى‏کنند، سلام است؛... و براى آنها پاداش پرارزشى فراهم ساخته است».
«اِلاّ قیلاً سلاما سلاما»(18). «تنها چیزى که(بهشتیان) مى‏شنوند، سلام است».
چنانکه از این آیات استفاده مى‏شود سلام؛ نه تنها تحیّت و هدیه و شعار مؤمنان و خوبان در دنیا مى‏باشد، بلکه تحیت و هدیه اهل بهشت هم مى‏باشد. متأسفانه در جامعه اسلامى ما گرچه بعضیها آن را به فراموشى سپرده‏اند.
رهبر بزرگ اسلام، حضرت محمد مصطفى صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به همه سلام مى‏کرد حتى به کودکان و بردگان. و در سلام کردن سبقت مى‏جست به‏طورى که اگر کسى مى‏خواست پیشدستى کند و به پیامبر زودتر از آن حضرت سلام دهد، مشکل بود.
________________________________________
1. اصول کافى، ج2، ص 469، باب التسلیم.
2. بحارالأنوار، ج76، ص 12.
3. همان، ص 3.
4. نساء: 86.
5. 86 نساء.
6. تفسیر نمونه، ج4، ذیل آیه 86 سوره نساء.
7. تفسیر نمونه، ذیل آیه 86 سوره نساء.
8. نساء: 86.
9. یونس: 10.
10. هود: 68 و 73.
11. حجر، 51 و 52.
12. نحل: 32.
13. مریم: 47.
14. مریم: 62.
15. نور: 61.
16. فرقان: 63 و 75.
17. احزاب: 44.
18. واقعه: 26.