امر به معروف و نهی از منکر یا...

بر هیچ‏کس پوشیده‏نیست که وجوب این قانون حیاتبخش، از ضروریات و مسلمات آئین اسلام و از طریق کتاب‏«قرآن، سنت، عقل و اجماع‏» ثابت مى‏باشد تا آنجا که در برخى از مذاهب اسلامى، آن‏را از اصول دین شمرده‏اند (1) و بیشتر از آن که در کتب فقهى، اخلاقى و اجتماعى مطرح‏شده، در کتب «کلامى‏» مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است.
آیات و روایات و نصوص مصرحه بر وجوب، در حدى از کثرت و شمول است که بحث‏پیرامون آن از گنجایش این مقال خارج است (2) .
در کتب فقه و حدیث، بیشتر در کیفیت وجوب، شرائط و مراتب بحث‏شده است که‏محققان ارجمند مطلع بوده مراجعه نیز خواهند کرد.
اما کیفیت وجوب، در نظام حکومتى اسلام که با عنایات الهى، امروز در اختیارمسلمانان ایران قرار گرفته و هم‏اکنون رسول رسولان و پیام‏آور پیام‏آوران شده، امام‏و پیشواى حق‏جویان و حق‏طلبان گشته‏ایم چگونه است؟
خلافت مومنان و صالحان
خداى‏متعال وعده داده است که مومنان و صالحان، وارثان زمین و حاکمان قدرتمند و خلیفه‏او خواهند بود که نتیجه و عکس‏العمل طبیعى ایمان و عمل صالح، به دست‏آوردن تمکن وقدرت و ریاست و خلافت معرفى شده است:
(وعد الله الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات لیستخلفنهم فى الارض کما استخلف‏الذین من قبلهم و لیمکنن لهم دینهم الذى ارتضى لهم و لیبدلنهم من بعد خوفه‏امنا) (3) .
«به کسانى از شما که مومن بوده عمل صالح انجام داده‏اند، خدا وعده داده است‏که آنان را جانشین و خلیفه خود و وارثان زمین گرداند، همچنان که پیشینیان آنان‏را خلیفه قرار داد و دینشان را که براى آنان پسندیده وانتخاب کرده است، بى‏تردیدبه نفع آنان تمکن و قدرت خواهد بخشید و ترس و خوفشان را به امن و آرامش مبدل‏خواهد ساخت و...».
آنگاه در ادامه آیه شریفه حقیقتى را خاطرنشان مى‏فرماید که براى هر انسان‏مسلمانى قابل تعمق و توجه ویژه و بخصوص براى مسوولان نظام و حکومت اسلامى ومومنان و صالحان، اخطارى تکان‏دهنده و جدى است. آنجا که مى‏فرماید:
(...یعبدوننى و لا یشرکون بى شیئا و من کفر بعد ذلک فاولئک هم الفاسقون) (4) .
«... آنان مرا پرستش مى‏کنند و بر من شریک و انبازى قائل نمى‏شوند و هرکس پس‏از این کفر ورزد، پس آنان افرادى فاسق و تبه‏کارند».
و در مورد دیگرى مى‏فرماید:
(الذین ان مکناهم فى الارض اقامواالصلاه و آتوا الزکاه و امروا بالمعروف ونهوا عن المنکر و لله عاقبه الامور) (5) .
«مومنان و صالحاانى که مظلوم گشته و برخى از آنان کشته شده از خانه ودیارشان اخراج شده بودند و خدا از آنان دفاع نمود و یاریشان کرد (6) کسانى هستندکه اگر قدرت و مکنت در روى زمین به آنان بدهیم، قیام به نماز کنند(نماز را برپادارند) و به اتیان و پرداخت زکات و مالیات اسلامى اقدام کنند و امر به معروف ونهى از منکر را احیاء نمایند و سرانجام همه امور براى خدا است‏».
در هر دو آیه کریمه به واژه «مکنت‏» و قدرت تصریح گشته و در هر دو مورد،شکرانه این قدرت را توجه بیشتر به خداى متعال و عبادت او دانسته و کفران این‏نعمت‏بزرگ را موجب فسق و تبهکارى معرفى کرده است و در آیه دوم توجه و عبادت خدارا در اقامه و احیاى نماز، زکات و امر به معروف و نهى از منکر، خلاصه و مشخص‏نموده است.
رسول اکرم(ص) مى‏فرمایند:
«من امر بالمعروف و نهى عن المنکر فهو خلیفه الله فى ارضه و خلیفه رسوله وخلیفه کتابه‏» (7) .
«کسى که امر به معروف و نهى از منکر کند، پس او خلیفه خدا در زمین و خلیفه‏رسول خدا و خلیفه کتاب خدا است‏».
قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران
خوشبختانه در اصل هفتم قانون اساسى جمهورى‏اسلامى ایران (که نتیجه عمل صالح مومنان و صالحان و ایثار و فداکارى شاهدان وشهیدان است) به این جهت توجه ویژه و تاکید و تصریح گشته است.
«در جمهورى اسلامى ایران دعوت به خیر، امر به معروف و نهى از منکر، وظیفه‏اى‏است همگانى و متفاوت بر عهده مردم نسبت‏به یکدیگر، دولت نسبت‏به مردم و مردم‏نسبت‏به دولت، شرائط و حدود و کیفیت آن را قانون تعیین مى‏کند».
(والمومنون بعضهم اولیاء بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر) (8) .
از وظائف دولت اسلامى
با توجه به نکات فوق و اصل هفتم از قانون اساسى جمهورى‏اسلامى ایران، لازم به یادآورى است که نظام اسلامى باید وزارتخانه، سازمان، مرکز وگروهى را با هر نام مناسب تشکیل دهد که وظیفه این گروه، همان اجراى صحیح قانون‏زندگى‏ساز امر به معروف و نهى از منکر باشد که وجوب انجام این وظیفه، کاملا ازکتاب و سنت معلوم و خود پشتوانه‏اى محکم و شکست‏ناپذیر براى قدرتمندى نظام و براى‏حفظ مصالح آحاد مردم و جامعه انسانى اسلامى است.
خداى متعال، پس از آن که دستور اکید مى‏فرماید بر این که وحدت و برادرى واتحاد در پرتو توحید را مستحکم سازید و همواره از تفرق و پراکندگى دورى جوئید وبا این که قبلا متفرق و دشمنان یکدیگر بودید، امروز با نعمت اسلام قدر نعمت اخوت‏و وحدت را بدانید (9) مى‏افزاید:
(ولتکن منکم امه یدعون الى الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر واولئک هم المفلحون) (10) .
«و باید از میان شما گروهى و امتى باشند که به خیر و نیکى دعوت نمایند، وامر به معروف و نهى از منکر کنند و اینان همان رستگارانند».
بر هر دانشمند آگاه به معارف قرآنى پوشیده نیست که این آیه کریمه با صراحت‏تمام و بدون استعاره و کنایه و بدون نیاز به تاویل و تفسیر، امر مى‏فرماید که‏«باید» گروه و امتى باشند امر به معروف و نهى از منکر نمایند. و هیچ مطلب وسخن دیگرى نمى‏تواند توجیه دیگرى بنماید و کسى نمى‏تواند معناى دیگرى از آن ادعاکند، بنابراین تشکیل چنین گروهى بر مسلمانان واجب است‏بخصوص نظامى مانند جمهورى‏اسلامى ایران که با الطاف خاص الهى حکومتى اسلامى دارد و بنیانگذار عظیم و فقیدش‏تاکید کرده است که جمهورى اسلامى نه یک کلمه کم و نه یک کلمه زیاد و امروز رهبرمعظم انقلاب و مسوولان محترم نظام، آرمان و ایده‏اى جز تعقیب اهداف الهى اسلام وپیاده کردن تمام ابعاد اسلام را ندارند. و خون پاک شهیدان جز براى این منظورجارى نگشته و فرزندان رشید و عزیز اسلام و برادران و خواهران افتخارآفرین ایران،آرزوئى جز این نداشته و ندارند. خداى متعال در آیه 14 سوره یونس مى‏فرمایند: (ثم‏جعلناکم خلائف فى الارض من بعدهم لننظر کیف تعملون) «ما شما را خلفاى زمین قراردادیم تا ببینیم چگونه عمل مى‏کنید؟».
واجب عینى و واجب کفائى
با عنایت‏به این که از برخى از آیات کریمه قرآنى وروایات و نصوص معصومین علیهم السلام وجوب عینى امر به معروف و نهى از منکر، استفاده مى‏شود وبر فرد فرد مسلمانان واجب است، چگونه ما به ضرورت و وجوب تشکیل گروه امر به‏معروف و نهى از منکر تاکید مى‏کنیم؟ در صورتى که از هیچ فرد مسلمان ساقط نمى‏شود.
چند آیه بعد از این آیه در سوره آل عمران مى‏خوانیم: (کنتم خیر امه اخرجت‏للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنکر) (11) «شما برترین و بهترین امتى‏هستید که به نفع و صلاح مردم برانگیخته شدید. امر به معروف مى‏کنید و نهى از منکرمى‏نمائید».
و روایات بسیارى که مضمونشان چنین است: «امر به عروف و نهى از منکر نمائید ویا آماده بلا و هلاکت‏باشید که در این صورت اشرار مردم بر شما مسلط خواهد شد و هرچه دعا کنید مستجاب نخواهد گشت‏» (12) .
این‏گونه روایات و آیات قرآن که اصولا دلیل داشتن ایمان را اجراى این قانون‏دانسته‏اند، مى‏رسانند که بر همه مسلمانان واجب است ولى از آیه مورد بحث مااستفاده مى‏شود که بر امت و گروه خاصى واجب مى‏باشد؟
اجراى یک واجب به دو صورت
بدیهى است که در مورد اصل وجوب، بحثى نیست اما علاوه‏بر این که آیات و روایات عموما موید وجوب اجراى این حکم به صورت گروهى نیزهستند و تضادى با آن ندارند مى‏رسانند که: بر همه مسلمانان فرض است که این حکم‏را رعایت و اجرا نمایند و با وجود شرائط که در جاى خود مشخص است، نمى‏توانند اززیربار مسوولیت‏شانه خالى کنند و بر فرد فرد مسلمانان لازم است اما این نوع‏واجب، مانع آن نیست که به صورت دیگرى نیز باشد، براى اهمیت این قانون و ارزش‏حیاتى که براى جامعه بشرى دربر دارد، قرآن مجید راه‏هاى مختلفى را براى حسن‏اجراى آن پیشنهاد داده و مقرر کرده است که مسلمانان بتوانند به طور کامل آن رااجرا نمایند.
نظر به این که ممکن است در بعضى از موارد، اجراى آن با تک‏تک افراد، ممکن‏نباشد و به قدرت و توان بیشتر و تشکل و سازماندهى منظم‏ترى نیاز باشد، دستورداده است که باید گروهى واجد شرائط، این وظیفه را بر عهده داشته باشند تاهیچ‏گونه ضعف و نقیصه‏اى به وجود نیاید و مصالح مردم به خطر نیفتد و مفاسد درجامعه ریشه ندواند و احکام الهى از پشتوانه محکمى برخوردار باشد.
ادامه دارد
پى‏نوشتها:
1- قاضى عبدالجبار، از دانشمندان و رهبران بنام معتزله، امر به‏معروف و نهى از منکر را اصل پنجم از اصول دین دانسته است. به کتابهاى‏«المغنى‏» و «اصول‏الخمسه‏» تحقیق عبدالکریم عثمان، طبع مکتبه‏الوحده، ص 741مراجعه شود.
2- علاوه بر قرآن مجید به منابع: وسائل الشیعه شیخ حر عاملى و کافى کلینى، ص‏328، من لا یحضره‏الفقیه صدوق، ص 381، تهذیب الاحکام شیخ طوسى 460ه و سایر کتب‏حدیث و منابع فقهى مثل: المقنع شیخ مفید و رسائل مرحوم سید مرتضى، المواسم،نهایه شیخ الطائفه، الاقتصاد، المهذب، جواهر، سرائر ابن ادریس، شرایع الاسلام و المختصر النافع محقق على الاطلاق 476، فقه الرموز، تذکره‏الفقهاء، قواعد علامه،مختلف الشیعه، تحریرالاحکام علامه حلى 726، الارشاد شیخ مفید413ه، تبصره المتعلمین علامه حلى، ایضاح الفوائد، الدروس شهید اول 186، اللمعه الدمشقیه،جلداول، 786، المهذب البارع احمد بن فهد حلى 841ه، الروضه البهیه شهید ثانى‏966ه، مجمع الفائده والبرهان، جامع عباسى شیخ بهائى، کفایه‏الاحکام، جامع‏المدارک‏مرحوم آیه‏الله سید احمد خوانسارى، مباحث فقه مرحوم امام خمینى(ره).
3- سوره نور، آیه 55.
4- سوره نور، آیه 55.
5- حج، 41.
6- این جمله‏ها مربوط به آیات قبل است مراجعه شود.
7- مجمع البیان، ذیل آیه 104 سوره آل عمران.
8- سوره توبه، آیه‏71 «مومنان، ولى و دوستدار یکدیگرند، اممر به معروف‏مى‏کنند و نهى از منکر مى‏نمایند».
9- به آیات قبل از آیه 104 سوره آل عمران مراجعه شود.
10- آل عمران، 104.
11- آل عمران، 110.
12- به ابواب امر به معروف در کتب حدیث مثل کافى و وسائل الشیعه و ...مراجعه شود.