تاریخ پژوهان

تاریخ پژوهان

تاریخ پژوهان 1385 شماره 6

مقالات

۱.

درآمدى بر مفهوم، فرایند و ویژگى‏هاى تاریخ‏نگارى شفاهى

نویسنده:

کلید واژه ها: تاریخ شفاهى تاریخ‏نگارى شفاهى مصاحبه کننده مصاحبه شونده و خاطرات

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 881
تاریخ‏نگارى شفاهى یکى از گونه‏هاى تاریخ‏نگارى است که در دهه‏هاى اخیر، رونق یافته و مانند بسیارى از مقوله‏هاى دیگر، تعریفى مورد وفاق ندارد. توجه به ثبت شفاهى حوادث تاریخى را در دیار غرب به یونان باستان نسبت داده‏اند، اما پیوند تاریخ‏نگارى با سنت نقل شفاهى حدیث در دوره اسلامى، میراثى شایسته ژرف‏کاوى براى پیشینه این‏گونه تاریخ‏نگارى پدید آورده است. تاریخ‏نگارى شفاهى به مفهوم امروزى آن، در سال‏هاى نزدیک به جنگ دوم جهانى با انگیزه‏اى غیر تاریخى در محیط‏هاى نظامى غرب آغاز شد، ولى به سرعت، رونقى در خور یافت و به دیگر کشورها از جمله سرزمین ما نیز راه یافت. در این مقاله پس از مرورى بر تعریف و پیشینه تاریخ‏نگارى شفاهى و فرایند آن، نقش و جایگاه مصاحبه کننده و مصاحبه شونده در تاریخ‏نگارى شفاهى و نیز تعامل تاریخ‏نگارى مکتوب و تاریخ‏نگارى شفاهى اجمالاً بررسى شده، سپس ویژگى‏هاى تاریخ‏نگارى شفاهى در دوازده بند شمرده شده است. بخش پایانى مقاله در درنگى کوتاه به یکى از پیوندهاى تاریخ‏نگارى شفاهى با ارزش‏ها و هنجارهاى دینى و فرهنگى توجه کرده است.
۲.

بحران در روش

کلید واژه ها: روش علوم انسانى نظریه اجتماعى رخ‏داد تاریخى تفسیر تاریخى و علوم طبیعى

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 109
این مقاله، ترجمه فصل نهم کتاب تاریخ‏نگارى نوین اثر میشل بنتلى است. وى در این کتاب کوشیده است سیر تحول تاریخ‏نگارى غربى را از عهد روشن‏گرى تا روزگار ما به اختصار بررسى کند.(3) در این فرایند، مقوله روش و روش‏شناسى، نقطه عطف بزرگى است که در پى حرفه‏اى شدن رشته تاریخ و بروز تحولات اجتماعى ـ اقتصادى در سطح‏جهان و در واکنش به علم گرایى و رشد علوم دقیقه مطرح شد. البته مسئله روش در پژوهش‏هاى تاریخى، پیش از این در عهد روشن‏گرى و با ظهور مورخان و متفکرانى، چون هیوم و با دفاع از روش‏هاى پوزیتیویستى (روش تجربه‏گرایانه علوم دقیقه) مطرح شده بود، اما اکنون اعتبار این روش با گسترش تفکر ایده‏آلیستى به حوزه علوم انسانى و به‏ویژه تاریخ، زیر سؤال رفته است. در نتیجه، متفکران تاریخ به تمایز و تفکیک روش علوم انسانى و تاریخى از روش‏هاى علوم تجربى پرداختند و از یک معرفت‏شناسى جدید و متفاوت سخن گفتند. پیشگام و پیشتاز این جریان، متفکران آلمانى و در رأس آن‏ها ویلهلم دیلتاى بود که بعدها شخصیت‏هایى چون ویندلبند، لامپرشت، ریکرت، ماکس وبر، کالینگ وود و ... راه او را ادامه دادند و نگرش تاریخى را متحول ساختند
۳.

تاریخ‏نگارى ساختارگرا

کلید واژه ها: ساختار گرایى تاریخ‏نگارى ساختارگرا استراوس و روش‏شناسى سوسور

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 226
ساختارگرایى که از سال‏هاى شصت سده بیستم فعالیت خود را آغاز کرده بود، عصر طلایى خود را در سال‏هاى هفتاد سپرى کرد. این مکتب بر بسیارى از حوزه‏هاى دانش تأثیر خود را نهاد و بر تاریخ‏نگارى این دوره نیز سایه افکند، به‏گونه‏اى که مقاله‏هاى مجله تاریخى آنال، رنگ و بوى مباحث ساختارى به خود گرفت. در این مقاله، نویسنده به دنبال معرفى این نوع از تاریخ‏نگارى است. وى پس از معرفى شخصیت‏هاى برجسته ساختارگرا، زمینه‏هاى سیاسى ـ اجتماعى و علمى شکل‏گیرى این مکتب را یادآور شده، سپس سیر تکوین آن را دنبال کرده است. هم‏چنین نویسنده، مؤلفه‏هاى اصلى ساختارگرایى و پیوند آن را با تاریخ‏نگارى به بحث مى‏نشیند و از مفاهیم اصلى آن، سخن مى‏گوید و سپس کاستى‏ها و آسیب‏هاى آن را مى‏شمارد.
۴.

روایت و واقعیت

نویسنده:

کلید واژه ها: روایت واقعیت تاریخ‏نگارى و واقعه تاریخى

حوزه های تخصصی:
  1. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تاریخ اسلام و سیره کلیات کلیات و فلسفه‌ تاریخ
  2. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تاریخ اسلام و سیره کلیات شخصیت ها
تعداد بازدید : 809
نوشته حاضر، نقدى است بر چهار تن از بزرگان اندیشه در حوزه فلسفه تاریخ با محوریت دو موضوع مهم و کلیدى در بحث روش‏شناسى و فلسفه علم تاریخ؛ یعنى روایت و واقعیت. به‏طور خلاصه در این بحث، ساختار روایت به‏عنوان محورى‏ترین عنصر در تاریخ‏نگارى و ارتباطش با واقعیت و نیز این که چگونه روایت مى‏خواهد واقعیت تاریخى را براى خواننده تبیین نماید و این‏که آیا ساختار روایتىِ روش تاریخ‏نگارى فعلى مى‏تواند تمامى هستى تاریخ را منتقل کند یا خیر، به اجمال بررسى شده است. ضمن این مبحث، آفت‏هایى که بر عنصر روایت در روش تاریخ‏نگارى روایى مترتب است نیز ارزیابى شده است و در نهایت، این پرسش را در برابر ذهن خواننده قرار مى‏دهد که چه روش جامعى را مى‏توان براى ثبت و ضبط کامل وقایع تاریخ، تدارک دید و ابداع نمود تا بتوان کوچک‏ترین وقایع تاریخ را در جایگاه خودشان ثبت کرد.
۵.

تاریخ شفاهى

کلید واژه ها: تاریخ‏نگارى تاریخ شفاهى منابع تاریخى و روایات تاریخى

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 474
تاریخ شفاهى یکى از روش‏هاى انتقال اخبار و روى‏دادها و یکى از قدیمى‏ترین روش‏هاى تاریخ نگارى است که از گذشته‏هاى بسیار دور، حتى پیش از پدیدار شدن سنت مکتوب تاریخ‏نگارى، کاربرد و اهمیت داشت و امروزه نیز در مکتب‏هاى جدید تاریخ‏نگارى کشورهاى مختلف، رویکرد ویژه‏اى به این مقوله مى‏شود. مقاله حاضر بر آن است تا ضمن معرفى پیشگامان تاریخ شفاهى، اهمیت آن‏را نیز به‏عنوان یک منبع در تاریخ‏نگارى جدید بنمایاند
۶.

نسبت حقیقت و روش

نویسنده:

کلید واژه ها: روش شناسی حقیقت هرمنوتیک و فهم‏تاریخ

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 797
دانش‏هاى تاریخى همواره در پى شناخت حقیقتى در زمان گذشته‏اند و براى این منظور، تدبیر روش شناختى فراوانى اندیشیده‏اند و همواره به اصلاح و بازبینى آن‏ها مشغول‏اند. اما پرسش اصلى، آن است که آیا این روش‏ها و تدابیر تنها در رساندن ما به حقیقت سهیم‏اند؟ یا چه بسا ما را در بى‏راهه‏هاى معرفت شناختى در انداخته و حقیقتى نو فرارویمان بیافرینند؟ بررسى این مسئله، نیاز به انجام مطالعه درجه دومى دارد که نه پدیده خارجى، بلکه خود فرایند فهم را مطالعه و بررسى کند. هرمنوتیک متکفل این نوع مطالعه است که به نقد مستمر فرایند شناخت مى‏پردازد و تاکنون بسان یک سونامى در گستره دانش‏هاى انسانى، امواجى ویران‏گر آفریده است. در این مقاله، در صدد معرفى این رویکرد مطالعاتى و ارائه گزارش تاریخى از دیدگاه‏ها و مواضع هرمنوتیست‏ها در مورد چالش حقیقت و روش هستیم. البته این نوشتار کوتاه تنها درآمدى آغازین براى آشنایى تاریخ پژوهان با زمینه بحث است و بررسى تحلیلى و تطبیقى دیدگاه‏ها مجال دیگرى مى‏طلبد.
۷.

روش‏شناسى تاریخى ـ تحلیلى ابن‏خلدون

کلید واژه ها: عمران ابن‏خلدون روش‏شناسى تاریخى جامعه‏شناسى شرایط مورخ و علمیّت‏تاریخ

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 153
عبدالرحمن بن محمد بن خلدون (732-808ق) فقیه و مورخ نواندیش، براى بازشناسى تحلیل و علل ضعف و انحطاط مغرب اسلامى، طرحى نو در مورد روش‏شناسى تاریخى ارائه کرد و با انتقاد سازنده از مورخان تاریخ نقلى، اطلاعات و آگاهى لازم و شرایط مورخان را طرح کرد. ابن‏خلدون راه‏هاى شناخت اخبار صحیح را از اکاذیب و افسانه‏ها نشان داد و از رابطه جامعه‏شناسى و تاریخ، سخن گفت و دو علم را در قالب یک علم، تحت عنوان عمران براى تحلیل علّى حوادث تاریخى مطرح نمود و سرانجام علمیّت تاریخ را در قالب تحلیل عقلانى منقولات تاریخى به اثبات رساند. در این مقاله، روش‏شناسى تاریخى ـ تحلیلى وى به شیوه توصیفى ـ تحلیلى بررسى مى‏شود.
۸.

فلسفه نظرى تاریخ از دیدگاه قرآن (نقد دیدگاه شهید صدر)

کلید واژه ها: تاریخ فلسفه‏نظرى تاریخ سنت‏تاریخى قانون‏تاریخى مدل‏تاریخى و قضیه تاریخى

حوزه های تخصصی:
  1. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تاریخ اسلام و سیره کلیات کلیات و فلسفه‌ تاریخ
  2. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تاریخ اسلام و سیره کلیات شخصیت ها
تعداد بازدید : 894
مطالعه و تحلیل انتقادى تئورى سنت تاریخى قرآن در حیطه مسائل فلسفه نظرى تاریخ است. هدف مقاله حاضر، بررسى تحلیلى و انتقادى تئورى شهید صدر درباره سنت تاریخى قرآن است. هم‏چنین تبیین ساختارها و قالب‏ها، و صفات و ویژگى‏هاى سنن و قوانین تاریخى قرآن و نیز تحلیل اشکال و چهره‏هاى سنن و قوانین تاریخى، از دیگر اهداف مقاله است.
۹.

تاریخ تحلیلى یا تحلیل تاریخ

کلید واژه ها: تاریخ تحلیلى تحلیل تاریخ یافته تاریخى داده‏سازى جامعه‏شناسى تاریخى و مردم‏شناسى تاریخى داده تاریخی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 446
تاریخ تحلیلى، به عنوان روشى در عرصه پژوهش‏هاى تاریخى، شکل کمال یافته تاریخ‏نگارى است که در تاریخ اسلام سابقه‏اى دیرینه دارد. در این‏گونه تاریخ‏نگارى، مورخ با کاربست اصول و قواعد تعریف شده یا پذیرفته شده دانشمندان حوزه تاریخ، و استفاده از ابزارها و امکانات و نیز دستاوردهاى دیگر علوم مربوطه، مى‏کوشد تا به داده‏هاى واقعى دست یافته و سره را از ناسره بازشناسد. با این رویکرد، تاریخ تحلیلى، با آن‏چه معطوف به داده‏هاى تاریخى، تحلیل مى‏شود، متفاوت و متمایز است و اساسا تحلیل‏هاى مبتنى بر تاریخ، خارج از حوزه تاریخ به‏شمار مى‏آید، هرچند مورخ خود ممکن است بدان روى کند. این مقاله بر آن است تا نشان دهد که چه تفاوت‏هایى میان تاریخ تحلیلى و تحلیل تاریخ وجود دارد.