ناصر فرشادگهر

روسیه در چارچوب سیاست اوراسیاگرایی، به دنبال تقویت روابط خود با کشورهای خاورمیانه و دستیابی به اهداف و منافع مسکو است. بدین جهت خود را به یک بازیگر کلیدی و مؤثّر در بحران سوریه مبدّل کرد. فعّالیت های روسیه در خاورمیانه و درگیری در بحران سوریه، باعث افزایش ارتباط و همکاری با ایران شد. میزان تماس های کنونی روسیه و ایران در تاریخ پس از فروپاشی شوروی بی سابقه است. مقامات روسیه و ایران یک پایه ی محکم از گفتگو و همکاری دوجانبه را بنا کرده اند. امّا با وجود این پتانسیل برای تعامل و همکاری، اتّحاد استراتژیکی بین دو کشور شکل نگرفته و هنوز موانع جدّی وجود دارد که حتّی می تواند این همکاری را متوقّف کند. بر این اساس، این پرسش مطرح می شود که سیاست اوراسیاگرایی روسیه چگونه بر روابط روسیه با ایران تأثیرگذار بوده است و بحران سوریه چه نقشی در این روابط داشته است؟ فرضیه ای که پژوهش بر اساس آن به نگارش درآمده، این است که؛ سیاست اوراسیاگرایی روسیه جایگاه ایران را در سیاست خارجی روسیه پررنگ کرده و روابط نسبتاً تداومی دو کشور در بحران سوریه، باعث تحوّل در روابط تهران-مسکو شده است امّا عوامل ساختاری نظام بین المللی و منطقه ای مانع از اتّحاد راهبردی و استراتژیک دو کشور گردیده است. پژوهش حاضر با استفاده از داده های کتابخانه ای و اینترنتی و به روش توصیفی-تحلیلی به نگارش درآمده و به منظور مشاهده ی علمی و دقیق یافته های پژوهش، از رویکرد نظری واقع گرایی ساختاری بهره گرفته شده است.

نوسان بهای نفت در دوره ریاست جمهوری آقایان سید محمد خاتمی و محمود احمدی نژاد، آثار و تبعات بسیاری در عرصه های مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی داشته است. پایین بودن بهای نفت در دوره اول ریاست جمهوری آقای خاتمی، باعث نوعی خِردگرایی در تصمیمات دولت شد و نتایجی همچون ایجاد حساب ذخیره ارزی، شتاب در برنامه خصوصی سازی را به همراه داشت .اما متأسفانه در مرحله دوم ریاست جمهوری آقای خاتمی با افزایش بهای نفت، شاهد تغییر در سیاست ها و بازگشت به رویه دولت رانتیر بودیم و به نوعی می توان حتی شکست اصلاح طلبان را در سال 84 با این موضوع مرتبط دانست. این رویه در مرحله اول ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد با افزایش بهای نفت ادامه یافت و به اتخاذ سیاست های توزیعی و حمایتی انجامید که با توجه به اوضاع بین المللی، این سیاست ها خود را در قالب تورم، نارضایتی ها و... نمایان ساخت. در مرحله دوم ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد، کاهش بهای نفت همانند مرحله اول ریاست جمهوری آقای خاتمی نوعی خِردگرایی را به تصمیمات دولت تحمیل نمود و ثمره آن طرح تحول اقتصادی، هدفمند سازی یارانه ها و... بود. به طور کلی به گمان این پژوهش، سیاست ها و آثار کلی معطوف به اقتصاد، سیاست و اجتماع طی این دوران (1376 – 1392ش) تا حدود بسیار زیادی متأثر و همسو با نوسان قیمت نفت بوده و نتایج آن در قالب تورم، افزایش حجم نقدینگی، حساب ذخیره ارزی، سهمیه بندی، طرح تحول اقتصادی، هدفمندی یارانه ها و... قابل مشاهده است.

سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک )و سازمان جهانی تجارت؛ دو سازمان بین المللی مشهور در عرصه اقتصاد جهانی هستند . با وجود این، دو سازمان مزبور اغلب دو نقش کاملا متضاد را در اقتصاد ایفا می کنند: سازمان جهانی تجارت با قوانین خشن بازار و اوپک با دستکاری بین دولتی قیمت های نفت. اوپک نقش اساسی را به عنوان موسسه ای برای مذاکرات ، قوانین و تعیین قیمت ها دارد و سازمان جهانی تجارت به عنوان سازمانی پیشرو در مذاکرات و قوانین برای تمام اقلام قابل تجارت است. این مقاله به بررسی این امر می پردازد که " آیا نظام تجارت چند جانبه بین المللی جایی برای تطابق با اوپک به عنوان یک سازمان دارد ؟" همچنین نقاط اتصال این دو سازمان در اقتصاد بین المللی و نقش مورد انتظار از آنها در صنعت نفت را تجزیه و تحلیل می کند .

این مقاله تلاش می کند، یکی از اساسی ترین مسائل کشورهای نفت خیر یعنی عدم دستیابی به درآمد واقعی نفت را بررسی نماید. از همین روی ضمن کنکاشی گذرا بر پیامدهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی تاثیر کاهش بهای نفت بر وضعیت کشورهای نفت خیز با ارائه مدلی ساده از تاثیر ارزش بهای دلار پر تقاضا و عرضه جهانی نفت پرداخته و سهم کشور آمریکا را از تقاضای کل جهان با توجه به نوسانات دلار محاسبه می نماید.به همین دلیل، با نگاهی کوتاه به ارزش واقعی و قدرت خرید یک بشکه نفت، تورم جهانی و نرخ مبادله دلار، بازتاب کاملا مستقیم آن بر ارزش هر بشکه نفت بررسی می شود. در همین رابطه با ارائه جدولهایی به قدرت خرید هر بشکه نفت اوپک در دو دهه گذشته اشاره شده و سپس بهای واقعی و اسمی نفت اوپک با کاربرد نمایه IMF ارائه می شود. در پایان نیز راهکارهای کاربردی در راستای دفاع از بهای واقعی و درآمد نفتی هموندان اوپک ارائه شده است.

گمانه (فرضیه) بنیانی این مقاله، آن است که کشور سوئیس علی رغم اعلام سیاست خارجی بی طرفی، در تنش و بحران ملی شدن نفت ایران مغرضانه وارد گردید و سیاست میانجیگرانه متعارفی را رعایت ننمود. این مقاله با در پیش گرفتن روش تحقیق استنادی، مبتنی بر کتب تاریخی و اسناد سفارت سوئیس، در راستای آزمون فرضیه از روش علی بهره گرفته است. نظر بر آن است که برخی مورخان علت این رفتار سوئیس را روح زمانه (Zeitgeist) در دوران جنگ سرد و برخی آن را از ملاحظات شخصی نماینده سوئیس به خاطر همسر انگلیسی اش ناشی دانسته اند

اغلب اندیشمندان برآنند که اولین برخورد امریکا و شوروی در دوران جنگ سرد بر سر ایران شکل گرفت. آنچه امریکا را به این درگیری کشاند امتناع شوروی از تخلیه نیروهایش از ایران و همزمان تلاش برای ایجاد حکومت های دست نشانده در آذربایجان و کردستان در فوریه 1964 بود. شوروی به عنوان مظهر مارکسیسم و لنینیسم در جستجوی ایجاد کمربند امنیتی و نفوذ ایدئولوژیک بود و البته منافع اقتصادی خود را نیز مدنظر داشت این مسئله امریکا و انگلیس را خیلی زود برانگیخت تا بخاطر اهمیتی که ایران به عنوان یک منطقه نفت خیز داشت و بخاطر اهمیت آن به عنوان ”درب پسین“ شوروی فعالیت های بازدارنده ای را، در داخل و خارج و از طریق سازمان ملل متحد، در مقابل شوروی، تدارک ببینند. علت العلل تمامی توجهات امریکا به ایران نفت بود و آغاز جنگ سرد در ایران بخاطر واکنش در برابر دست اندازی های شوروی بود. اهمیت نفت برای امریکا به حدی بود که عاقبت حتی با انگلیس، که متحد او بود، در منطقه، رویارو قرار گرفت و به این صورت رویارویی دو جانبه بر سر ایران (امریکا و انگلیس- شوروی) به رویارویی سه جانبه (امریکا- انگلیس- شوروی) تبدیل شد. امریکا درصدد بود تا بر مناطق تحت نفوذ شوروی تسلط تجاری و ایدئولوژیک، بیابد اما وانمود می کرد که با بی میلی در برابر شوروی مقاومت می نماید. امریکا حق برتری خود را در جهان با چیرگی بر کانسارهای نفتی ایران می جست اما انگلیس برای خود در ایران به یک حق سنتی قابل بود و با ایستادگی در برابر این متفق سابق آن را به کنسرسیوم نفتی تبدیل نمود.